Maǵan áleýmettiń jelidegi biraz adamdar AES-ke qatysty oı-paıymdaryma «qaýipsizdik jaıynda naqty eshteńe aıta almaısyń» degen syńaıda pikir qaldyrdy. Osyǵan ınjenerlik dıplom men energetıka kafedrasynda alǵan bilimimdi alǵa tarta otyryp jaýap bergendi jón sanap otyrmyn.
AES salý kezinde halyqaralyq qaýipsizdik standarttar
Qazaqstanda AES salý kezinde eń kóp qoıylatyn suraqtardyń biri – qaýipsizdik máselesi. Bul jerde másele tek adamnyń densaýlyǵyna áseri men stansıanyń úzdiksiz jumys isteý qabileti týraly emes, sonymen qatar qorshaǵan ortaǵa áseri jóninde de bolyp otyr.
Osy salada qoldanylatyn negizgi qujattar:
GSR Part 3 – Radıasıalyq qaýipsizdik normalary
NS-G-1.13 – Qorshaǵan ortaǵa áserdi baǵalaý
WS-G-2.3 – Radıoaktıvti zattardyń tógindilerin baqylaý
Bul qujattardyń barlyǵy ALARA qaǵıdatyna negizdelgen: As Low As Reasonably Achievable – «múmkindiginshe eń tómen deńgeıde ustaý».
MAGATE-niń GSG-9 standarty «Qorshaǵan ortaǵa radıoaktıvti shyǵaryndylardy retteýshi baqylaý» jáne ulttyq zańnamalar negizinde atmosferaǵa jáne sý kózderine radıoaktıvti zattardyń shyǵarylýyna qatań shekteýler qoıylǵan.
Sonymen qatar, suıyq jáne gaz tárizdes tógindilerdi tazartý júıeleri, qorshaǵan ortanyń mindetti radıasıalyq monıtorıńi jáne lastaýshy zattardyń shekaradan tys taralýynyń aldyn alýǵa arnalǵan keńeıtilgen sharalar qarastyrylady.
Qajetti talaptarǵa sáıkes bolashaq AES-te:
Avtomattandyrylǵan radıasıalyq baqylaý júıesi bolýy kerek, ol shyǵaryndylar quramyndaǵy tehnogendik radıonýklıdterdiń sapalyq jáne sandyq quramyn anyqtaı alýy tıis;
Gaz-aerozoldi shyǵaryndylardy qalyptastyratyn júıelerdegi gaz-aýa aǵyny baqylanýy qajet;
AES ornalasqan aımaqtaǵy radıasıalyq ahýaldy turaqty baqylap otyratyn júıe bolýy tıis – ári qalypty jaǵdaıda, ári apat oryn alǵan jaǵdaıda.
AES shyǵaryndylary 3 negizgi baǵyt boıynsha baqylanady:
Radıoaktıvti gazdar (jeldetý arqyly):
Quramynda trıtıı (³H), kómirtek-14 (¹⁴C), ıod-131, krıpton-85, ksenon-133 bolýy múmkin.
Ruqsat etilgen deńgeıler:
– Trıtıı: 1×10⁻⁵ Kı/jyl (370 GBk)
– Iod-131: 0.01 Kı/jyl (370 MBk)
MAGATE usynysy boıynsha: barlyq shyǵaryndylardan keletin jyldyq tıimdi sáýle dozasy halyq úshin 1 mZv/jyldan aspaýy tıis.
Suıyq tógindiler (sý kózderine):
Quramynda trıtıı, korozıa jáne aktıvasıa ónimderi (Co-60, Cs-137) bolady.
Shekteýler:
– Trıtıı: 1.1×10⁹ Bk/m³ (VOZ jáne MAGATE standarttary)
– Cs-137: 10⁴ Bk/m³ (elge baılanysty)
Qatty radıoaktıvti qaldyqtar
AES-tiń qatty radıoaktıvti qaldyqtary arnaıy qoımalarda saqtalyp, óńdeledi. Tikeleı tógilmeıdi, biraq jalpy radıasıalyq júktemede eskeriledi. Qazaqstanda bul másele arnaıy qoıma salý arqyly sheshilgen.
Jalpy alǵanda, osy normalar AES-tiń júzdegen reaktory jumys istegen ondaǵan jyl ishinde qorshaǵan ortaǵa áserin barynsha tómen deńgeıde ustaýǵa múmkindik berip otyr. Bul ásirese kómirmen jumys isteıtin jylý elektr stansıalarymen (JES) salystyrǵanda anyq baıqalady. Qazaqstanda dál osy JES – atmosferany eń kóp lastaıtyn kózderdiń biri. Olar ónerkásiptik shyǵaryndylardan da kóp zıan keltiredi.
AES radıasıamen baılanysty degen pikir bolǵanymen, is júzinde olardyń shyǵaryndylary qatań baqylanyp, halyq úshin 1 mZv/jyl shamasynan aspaıdy. Negizgi shyǵatyn zattar – trıtıı, ksenon, kómirtek-14 – mıkrodozada ǵana.
Al kómirmen jumys isteıtin JES-ter radıasıalyq emes dep eseptelse de, olar atmosferaǵa synap, myshák, qorǵasyn, kadmıı syndy aýyr metaldarmen qatar, qaterli isik týdyratyn polısıkldi aromatty kómirsýtekter shyǵarady. Tipti, kómir janǵanda da tabıǵı radıonýklıdter bólinedi, biraq olar baqylanbaıdy da, eseptelmeıdi de.
Mysaly, Ekibastuz JES jylyna 15 mıllıon tonnadan astam kómir jaǵady.
Jyl saıynǵy CO₂ shyǵaryndylary – 30-35 mıllıon tonna,
Kúl men shań – 1,2 mıllıon tonnadan astam,
Kúkirt pen azot qospalary – ondaǵan myń tonna.
AES osyndaı shyǵaryndylarsyz balamaly qýat kózi bolyp tabylady. Qaldyqtary óte az jáne tıimdiligi joǵary. Alaıda, AES-tiń otyny, qurylysy jáne jumys isteýi barlyq joǵaryda aıtylǵan normalar men reglamentterge tolyq saı bolýy tıis – bul ispen MAGATE men biz – qoǵam da aınalysýymyz kerek.
Shyńǵys LEPSİBAEV, "Eurasian Expert Council" qoǵamdyq qorynyń prezıdenti
