ماعان الەۋمەتتىڭ جەلىدەگى ءبىراز ادامدار اەس-كە قاتىستى وي-پايىمدارىما «قاۋىپسىزدىك جايىندا ناقتى ەشتەڭە ايتا المايسىڭ» دەگەن سىڭايدا پىكىر قالدىردى. وسىعان ينجەنەرلىك ديپلوم مەن ەنەرگەتيكا كافەدراسىندا العان ءبىلىمىمدى العا تارتا وتىرىپ جاۋاپ بەرگەندى ءجون ساناپ وتىرمىن.
اەس سالۋ كەزىندە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك ستاندارتتار
قازاقستاندا اەس سالۋ كەزىندە ەڭ كوپ قويىلاتىن سۇراقتاردىڭ ءبىرى – قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. بۇل جەردە ماسەلە تەك ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا اسەرى مەن ستانسيانىڭ ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەۋ قابىلەتى تۋرالى ەمەس، سونىمەن قاتار قورشاعان ورتاعا اسەرى جونىندە دە بولىپ وتىر.
وسى سالادا قولدانىلاتىن نەگىزگى قۇجاتتار:
GSR Part 3 – رادياسيالىق قاۋىپسىزدىك نورمالارى
NS-G-1.13 – قورشاعان ورتاعا اسەردى باعالاۋ
WS-G-2.3 – راديواكتيۆتى زاتتاردىڭ توگىندىلەرىن باقىلاۋ
بۇل قۇجاتتاردىڭ بارلىعى ALARA قاعيداتىنا نەگىزدەلگەن: As Low As Reasonably Achievable – «مۇمكىندىگىنشە ەڭ تومەن دەڭگەيدە ۇستاۋ».
ماگاتە-نىڭ GSG-9 ستاندارتى «قورشاعان ورتاعا راديواكتيۆتى شىعارىندىلاردى رەتتەۋشى باقىلاۋ» جانە ۇلتتىق زاڭنامالار نەگىزىندە اتموسفەراعا جانە سۋ كوزدەرىنە راديواكتيۆتى زاتتاردىڭ شىعارىلۋىنا قاتاڭ شەكتەۋلەر قويىلعان.
سونىمەن قاتار، سۇيىق جانە گاز تارىزدەس توگىندىلەردى تازارتۋ جۇيەلەرى، قورشاعان ورتانىڭ مىندەتتى رادياسيالىق مونيتورينگى جانە لاستاۋشى زاتتاردىڭ شەكارادان تىس تارالۋىنىڭ الدىن الۋعا ارنالعان كەڭەيتىلگەن شارالار قاراستىرىلادى.
قاجەتتى تالاپتارعا سايكەس بولاشاق اەس-تە:
اۆتوماتتاندىرىلعان رادياسيالىق باقىلاۋ جۇيەسى بولۋى كەرەك، ول شىعارىندىلار قۇرامىنداعى تەحنوگەندىك راديونۋكليدتەردىڭ ساپالىق جانە ساندىق قۇرامىن انىقتاي الۋى ءتيىس؛
گاز-اەروزولدى شىعارىندىلاردى قالىپتاستىراتىن جۇيەلەردەگى گاز-اۋا اعىنى باقىلانۋى قاجەت؛
اەس ورنالاسقان ايماقتاعى رادياسيالىق احۋالدى تۇراقتى باقىلاپ وتىراتىن جۇيە بولۋى ءتيىس – ءارى قالىپتى جاعدايدا، ءارى اپات ورىن العان جاعدايدا.
اەس شىعارىندىلارى 3 نەگىزگى باعىت بويىنشا باقىلانادى:
راديواكتيۆتى گازدار (جەلدەتۋ ارقىلى):
قۇرامىندا تريتيي (³H)، كومىرتەك-14 (¹⁴C)، يود-131، كريپتون-85، كسەنون-133 بولۋى مۇمكىن.
رۇقسات ەتىلگەن دەڭگەيلەر:
– تريتيي: 1×10⁻⁵ كي/جىل (370 گبك)
– يود-131: 0.01 كي/جىل (370 مبك)
ماگاتە ۇسىنىسى بويىنشا: بارلىق شىعارىندىلاردان كەلەتىن جىلدىق ءتيىمدى ساۋلە دوزاسى حالىق ءۇشىن 1 مزۆ/جىلدان اسپاۋى ءتيىس.
سۇيىق توگىندىلەر (سۋ كوزدەرىنە):
قۇرامىندا تريتيي، كورروزيا جانە اكتيۆاسيا ونىمدەرى (Co-60، Cs-137) بولادى.
شەكتەۋلەر:
– تريتيي: 1.1×10⁹ بك/م³ (ۆوز جانە ماگاتە ستاندارتتارى)
– Cs-137: 10⁴ بك/م³ (ەلگە بايلانىستى)
قاتتى راديواكتيۆتى قالدىقتار
اەس-تىڭ قاتتى راديواكتيۆتى قالدىقتارى ارنايى قويمالاردا ساقتالىپ، وڭدەلەدى. تىكەلەي توگىلمەيدى، ءبىراق جالپى رادياسيالىق جۇكتەمەدە ەسكەرىلەدى. قازاقستاندا بۇل ماسەلە ارنايى قويما سالۋ ارقىلى شەشىلگەن.
جالپى العاندا، وسى نورمالار اەس-تىڭ جۇزدەگەن رەاكتورى جۇمىس ىستەگەن ونداعان جىل ىشىندە قورشاعان ورتاعا اسەرىن بارىنشا تومەن دەڭگەيدە ۇستاۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. بۇل اسىرەسە كومىرمەن جۇمىس ىستەيتىن جىلۋ ەلەكتر ستانسيالارىمەن (جەس) سالىستىرعاندا انىق بايقالادى. قازاقستاندا ءدال وسى جەس – اتموسفەرانى ەڭ كوپ لاستايتىن كوزدەردىڭ ءبىرى. ولار ونەركاسىپتىك شىعارىندىلاردان دا كوپ زيان كەلتىرەدى.
اەس رادياسيامەن بايلانىستى دەگەن پىكىر بولعانىمەن، ءىس جۇزىندە ولاردىڭ شىعارىندىلارى قاتاڭ باقىلانىپ، حالىق ءۇشىن 1 مزۆ/جىل شاماسىنان اسپايدى. نەگىزگى شىعاتىن زاتتار – تريتيي، كسەنون، كومىرتەك-14 – ميكرودوزادا عانا.
ال كومىرمەن جۇمىس ىستەيتىن جەس-تەر رادياسيالىق ەمەس دەپ ەسەپتەلسە دە، ولار اتموسفەراعا سىناپ، مىشياك، قورعاسىن، كادميي سىندى اۋىر مەتالدارمەن قاتار، قاتەرلى ىسىك تۋدىراتىن پوليسيكلدى اروماتتى كومىرسۋتەكتەر شىعارادى. ءتىپتى، كومىر جانعاندا دا تابيعي راديونۋكليدتەر بولىنەدى، ءبىراق ولار باقىلانبايدى دا، ەسەپتەلمەيدى دە.
مىسالى، ەكىباستۇز جەس جىلىنا 15 ميلليون توننادان استام كومىر جاعادى.
جىل سايىنعى CO₂ شىعارىندىلارى – 30-35 ميلليون توننا،
كۇل مەن شاڭ – 1،2 ميلليون توننادان استام،
كۇكىرت پەن ازوت قوسپالارى – ونداعان مىڭ توننا.
اەس وسىنداي شىعارىندىلارسىز بالامالى قۋات كوزى بولىپ تابىلادى. قالدىقتارى وتە از جانە تيىمدىلىگى جوعارى. الايدا، اەس-تىڭ وتىنى، قۇرىلىسى جانە جۇمىس ىستەۋى بارلىق جوعارىدا ايتىلعان نورمالار مەن رەگلامەنتتەرگە تولىق ساي بولۋى ءتيىس – بۇل ىسپەن ماگاتە مەن ءبىز – قوعام دا اينالىسۋىمىز كەرەك.
شىڭعىس لەپسىبايەۆ، "Eurasian Expert Council" قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى
