Aýylsharýashylyǵy ónimderi sapasyn arttyrýda sapaly tuqym daıyndaýdyń mańyzy zor. Bul baǵytta elimizde birqatar jumystar qolǵa alynýda. Qazaqstanda bıdaı men ózge dándi-daqyldardyń joǵary surypty tuqymdaryn daıyndaý isi jolǵa qoıylǵan. Búginde Aqmola oblysy Stepnogor qalasynda «Ulttyq bıotehnologıalyq ortalyq» ınovasıalyq jolmen sapaly kartop tuqymyn daıyndaýda. Taıaýda ortalyqtyń dırektory, jas ǵalym Darhan Balapanov ózderiniń tyń tehnologıalary jaıynda áńgimelep berdi. Endi bilikti mamannyń oı-pikirine qulaq túrseńizder.
– Darhan Serikuly, qazirgi tańda ózińiz basqaratyn «Ulttyq bıotehnologıalyq ortalyǵy kartoptyń sapaly tuqymyn óndirip jatqanyn bilemiz. Budan qarapaıym sharýalarǵa qandaı da bir paıda bar ma?
– Sapaly kartop tuqymynyń paıdasy shash etekten. Ádette bizder ekken kartobymyzdy kúzde qazyp alǵanda ony suryptap, keler jylǵa biraz tuqym alyp qalamyz ǵoı. Jalpy, kartoptyń sapaly tuqymy 6 jylǵa deıin óziniń ónimdiligin joǵaltpaıdy. Al budan keıin kartopqa biraz vırýstar men túrli aýrýlar enip, ónimdiligin tómendeıdi. Keı jyldar az ónim alyp qalǵanda, sharýalar buǵan aýa-raıynyń qolaısyzdyǵy keri áser etkenin aıtyp jatady. Al kartoptyń tuqymyna mán bermeıtini jasyryn emes.
Al kartopty keń kólemde ósiretin iri kásiporyndar syrt elderden tuqymdyq kartoptardy satyp ákelip, paıdalanady. Biraq ózge elderdiń tuqym óndirýshileri bizge taza tuqymdaryn satpaıdy. Olar eki-úsh paıdalanǵan kartoptan alǵan tuqymyn beredi. Osy máseleni eskerip, bizdiń «Ulttyq bıotehnologıa ortalyǵy» sharýalarymyz úshin kartoptyń taza tuqymyn óndirý isin qolǵa alǵan bolatyn. Qazirgi jer emgen sharýalarymyz taza tuqymnyń paıdasyn kórip jatyr.
– Sonda sizder sapaly tuqymdy qalaı alasyzdar?
– Bul úshin bizder kartoptyń taza jasýshasyn bólip alyp, arnaıy zerthanada ósiremiz. Kartop jasýshasyn biraz jetilgennen keıin ony aerofondy tehnologıaǵa otyrǵyzamyz. Iaǵnı, kletkalar zerthanalyq jaǵdaıda suıyqtyqtyń ishinde ósedi. Bul aralyqta kartoptyń ósip jetilýine qajetti dáýirmender men garmondardy arnaıy dozatorlar arqyly jiberemiz. Osylaısha úsh aılyq kútimnen keıin kartoptyń taza mınıtúınegin alýǵa bolady. Ádette kartopǵa túrli vırýstar men aýrýlar topyraq pen aýadan juǵyp, onyń ónimdiligine keri áser etip jatatyny belgili. Bizder tuqymdyq kartoptardy daıyndaǵanda taza jasýshasyn alyp, topyraqsyz ortada ósiremiz. Osylaısha vırýsqa shaldyqpaǵan taza tuqymdyq kartop alamyz. Bizder ony mınıtúınekter dep ataımyz. Eger qarapaıym kartoptyń bir túıneginen 8-10 túınek alsaq, bizdiń taza tuqymdyq mınıtúınekterden 80 túınek kartop alýǵa bolady. Osydan-aq taza tuqymnyń qanshalyqty ónimdi bolatynyn baǵamdaýǵa bolady.
– Darhan myrza, sizderdiń taza tuqymdyq mınıtúınekterińiz qansha jylǵa deıin ónimdiligin saqtaıdy?
– Taza tuqymdar jerge egilgennen keıin onyń ón-boıyna birtindep vırýstar uıa sala bastaıtyny belgili. Biraq ortalyqtyń daıyndaǵan tuqymdyq kartoptary 6-7 jylǵa deıin ónimdiligin saqtaıtynymen erekshelenedi. Qazirgi tańda bul tehnologıa damyǵan elderde keńinen qoldanylýda. Aldaǵy ýaqytta Qazaqstan da ınovasıalyq tehnologıalarǵa ıek súıep, aýylsharýashylyǵy daqyldarynyń ónimdiligin arttyrýǵa kúsh salýy kerek. Qazirgi tańda sharýalarymyz jańa tehnologıanyń mánin túsinip, ózderine qajetti kartop sorttarynyń tuqymdaryn tazartyp alyp jatyr.
– Sonda aerofondy tehnologıamen kartoptyń kez kelgen túriniń tuqymyn tazartyp bere ala ma?
– Árıne. Qazirgi tańda Qazaqstanda kartoptyń kóptegen túri ósedi. Bizder kartoptyń barlyq sortynyń tuqymyn tazartyp, sharýalardyń mol ónim alýyna múmkindik týǵyza alamyz. Óıtkeni zerthanalyq jaǵdaıda kez kelgen kartoptyń taza vırýspen zaqymdanbaǵan jasýshasyn alyp, sony ósirip beremiz ǵoı.
– Mundaı tuqymdardan ósip shyqqan kartopty gendik modıfıkasıalanǵan ónimderdiń qataryna jatqyzýǵa bola ma?
– Joq. Aerofondy tehnologıamen kartoptyń tuqymyn gendik modıfıksıalanǵan ónimderdiń qataryna jatqyzýǵa bolmaıdy. Buǵan úsh qaınasa da sorpasy qosylmaıdy. Bul – taza, tabıǵı ónim. Bizder kartoptyń jasýshasyna basqa bir zattyń jasýshasyn engizbeımiz. Bar bolǵany kartoptyń taza jasýshasyn alyp, ony taza ortada, taza qorektik zattardy berip ósiremiz. Bolǵan, bitkeni osy. Kerisinshe, bizdiń ónimderdi tabıǵı ónimderdiń qataryna jatqyzǵan jón shyǵar.
– Búginde sizderge tuqymdyq kartoptaryn tazartyp berýge ótinish aıtyp jatqan sharýalar bar ma?
– Usynys aıtyp, áriptestik qarym-qatynas ornatqan sharýalar óte kóp. Ortalyq qyzmetkerleri olardyń tapsyrysyn oryndaý úshin kún-tún demeı, jumys istep jatyr. Qazirgi tańda ár aımaq kartoptyń túrli sorttaryn tutynady. Soǵan oraı sharýalar usynys jasaıdy. Eger olar dástúrli jolmen kartoptyq tuqymdaryn tazartatyn bolsa, olar 5 jyl ýaqytyn jumsaıdy. Bul ýaqytta kartoptyń basqa túrine suranys artyp ketýi múmkin. Sondyqtan sharýalar bizdiń kómegimizge júginip jatqan jaıy bar. Aldaǵy ýaqytta bizder aerofondyq tehnologıany iri sharýashylyqtarǵa satyp, qyzmet kórsetý aýqymymyzdy keńeıtýdi kózdep otyrmyz. Óıtkeni dál qazir ortalyqtyń búkil Qazaqstanǵa taza tuqymdyq kartop daıyndap beretin múmkindigi joq. Sondyqtan ózimiz oılap tapqan tehnologıany Qazaqstanǵa keńinen taratýdy josparlap otyrmyz.
– Sizderdiń taza tuqymdyq kartoptaryńyzdy paıdalanǵan sharýalar qansha ónim alatynyn aıta ketseńiz?
– Uzaq jyl paıdalǵan kartoptan alynǵan tuqymdy bir gektar jerge ekseńiz, 15 tonnadan astam ónim alasyz. Al aerofondyq tehnologıamen alynǵan mınıtúınektik tuqymdardy bir gektar jerge egip, 40 tonnaǵa deıin sapaly ónip alýǵa bolady. Osydan-aq taza tuqymdyq kartoptardyń sharýalar úshin qanshalyqty paıdaly ekenin baıqaýǵa bolady. Búginde elimizde kúzde kartoptyń baǵasy 30-40 teńgege deıin quldyrap ketedi. Óıtkeni taza emes tuqymnan shyqqan kartoptar uzaq ýaqyt saqtaýǵa jaramaıdy. Sodan keıin sharýalar olardy kúzde basym bóligin satyp jiberýge tyrysady. Nátıjesinde kartoptyń quny elimizde qys pen kóktemde 150-160 teńgege deıin sharyqtaıtyny jasyryn emes. Sondaı-aq, aerofondyq tehnologıamen alynǵan tuqymnan ósip shyqqan kartop jaqsy saqtalatynymen erekshelenedi. Eger osy taza tuqymdy búkil el aýmaǵynda paıdalanatyn bolsaq, kartop baǵasyna sharyqtaýy men sharýalardyń shamadan tys eńbektenýinen qutylýǵa bolady.
– Darhan myrza, Qazaqstanda jyl saıyn qansha tonna kartoptyń tuqymy qajet? Sizderdiń ortalyq elimizge qajet tuqymdy daıyndap shyǵaratyn múmkindigi bar ma?
– Bizdiń esebimizshe, elimizge jyl saıyn 400 myń tonnadan astam kartoptyń tuqymy qajet. Qazirgi tańda «Ulttyq bıotehnologıalyq ortalyǵy» jylyna 10 myń tonna taza tuqymdyq kartopty óńdeıtin múmkindikke ıe. Sondyqtan bizder aerofondy tehnologıany elimizdegi fermerler arasynda taratyp, barlyq sharýa qojalyqtarynyń taza tuqymdyq kartopqa qoljetimdiligin arttyrý baǵytynda jumys istep jatyrmyz.
Suhbattasqan Nurlan JUMAHAN,
«Ulttyq ǵylymı-tehnıkalyq aqparat ortalyǵy» AQ Qoǵammen baılanys bólimi.
