1993 jyly biz alǵashqy Konstıtýsıany qabyldadyq. Prezıdent ol konstıtýsıany jaratpaı 1995 jyly ekinshi konstıtýsıany qabyldady. Birinshi konstıtýsıanyń barlyq baǵyty demokratıa bolatyn. 1990-1995 jylǵy Qazaq KSR Joǵary Keńesiniń tóraǵasy, qoǵam qaıratkeri, saıasatker Serikbolsyn Ábdildın «Qazaqtaımsqa» bergen suhbatynda osylaı degen eken. Ózekti, ótkir máselelerdi qozǵapty Serikbolsyn aǵa...
– Serikbolsyn aǵa bizdiń saıasattanýshylarymyzdyń «Qazaqstan ótpeli kezeńde tur» degenine biraz ýaqyt boldy. Qashan ótip bolamyz?
– Ótpeli kezeń degen jalpy saıasatkerlerdiń oılap shyǵarǵany. Myna ómirde kezeń degen bolmaıdy. Sebebi adam balasy ózinen-ózi tarıhty jalǵastyra beredi. Onyń qaı jerde, qandaı kezeń ekenin anyqtaý myna fılosofıada, ǵylym tilinde joq.
Árkim óziniń oıyna, qabiletine baılanysty bir sheshilmeı jatqan máselelerdi soǵan silteı salý úshin ana kezeń boldy, myna kezeń boldy, anaý aýyr boldy, mynaý aýyr boldy dep shyǵara beredi. Áıtpese, ómir degen ózinen-ózi jyljı beredi.
Al bulardyń kezeń dep aıtyp júrgenderi ol saıasatty ózgertip, bıliktiń ózine-ózi týǵyzyp alǵan qıyndyqtary bolyp esepteledi.
– Qazaqstan halqy jyl saıyn kúzde ózgeris kútedi. Sizdiń oıyńyzsha bıyl bılikte ózgeris bola ma?
– Ony Nurekeńnen surańyz. Óıtkeni ózgeristi jasaıtyn bizde bir ǵana adam.
Bılikte de bir adam sheshim qabyldaıdy. Barlyq baılyq ta, óner de, ǵylym da, bilim de bir adamda.
Sondyqtan ol ózgeristi sol kisiden suraý kerek.
Óz kúnimizdi ózimiz kóre almaımyz ba?
– Egemendikten keıin ult zıalylary adasqan joq pa?
– Jalpy mundaı suraq qoıǵanda da, oǵan jaýap bergende de negizgi sebepti eskerý kerek. Ony orys tilinde de, ǵylym tilinde de «pervoprıchına» deıdi.
Ol zıalylardyń jasaǵany ma, qoǵamnyń jasaǵany ma, patshanyń jasaǵany ma, másele onda emes. Másele tarıhtyń jelisinde, tarıhtyń shyndyǵynda. Eger shyndyqqa súıenetin bolsaq, bizdiń qazaq ǵasyrlar boıy táýelsizdikti ańsaǵan.
Ol úshin kóptegen bizdiń babalarymyz qan tókken. Osyndaı jerdi ustap otyrǵan. Ony myna sizge ıgilikke dep, paıdalansyn dep qaldyrǵan.
Biraq ókinishke oraı osynyń barlyǵyn oılap, salmaqtap, tarıhty bilip, jańalyqty sonyń jelisine baılanysty júrgizetindeı bizde qoǵam joq. Zıaly dep otyrsyz, zıalynyń biri menmin, mine.
Sondyqtan aıtyp otyrmyn men sizge. Ondaı qoǵam bolý úshin ult myqty bolý kerek. Bizde ulttyń myqtylyǵy da joq. Baıaǵyda bizdiń ata-babalarymyz bizge qaraǵanda áldeqaıda myqty bolǵan.
Al táýelsizdik degen Keńes odaǵynyń kúıreýine baılanysty kelgen. Ol táýelsizdikti jarıalaǵan Hİİ shaqyrylymdaǵy joǵarǵy keńes. Onyń tóraǵasy mine, sizdiń aldyńyzda otyr. Ol jóninde siz de, basqa jurt ta bir aýyz ádilettilikti aıtpaıdy.
Sebebi nege? Sebebi osy táýelsizdiktiń jaqsylyǵyn da, jamandyǵyn da bir adam jasady dep soǵady, jurt. Al negizine qaraǵan ýaqytta tarıhı jelis, tarıhı ózgeristerdi ózi alyp kelip bergen, ǵasyrlar boıy ańsap júrgen táýelsizdik qazaqtyń qolyna tıgennen keıin ony durystap paıdalaný degen másele týǵan. Ol táýelsizdikti durystap paıdalaný úshin birneshe zań shyǵarylǵan.
Táýelsizdikti alǵan jyldardyń ózinde 265 zań shyqty. Osy zańnyń barlyǵy bizdiń memlekettiń irgesin bekitý úshin. Bılik pen halyq ekeýin biriktirip, táýelsizdik pen ultqa, keleshek urpaqqa paıda jasaıtyndaı jol jasalǵan.
Ókinishke oraı onyń barlyǵy buzylyp ketti. Buzylyp ketken sebebi bılikti tartyp alǵan, bılikke kelgen adamdardyń kópshiligi óz basyn saýǵalap ketti. Óz óńeshin, óz qarnyn oılap ketti. Sol sebepti de táýelsizdikti biz ońaltpaı otyrmyz.
Qazir táýelsizdik degen sóz bar da, ony toltyratyn is joq. Ókinishke oraı odaq-odaq dep ózimiz kún kóre almaıtyndaı odaq jasadyq.
Endi ol odaqqa kirgennen keıin ol odaqtyń talaby ózgeredi. Júre-júre siz táýelsizdigińizden de, teńgeńizden de barlyǵynan aıyrylasyz. Eger dál osy kezde qazaq óziniń qazaqtyǵyn kórsetip, óziniń memleketin ózi qurýǵa, nyǵaıtýǵa kirispese, onda bizdiń táýelsizdigimizde opa bolmaıdy.
Men ony bireýdi muqataıyn, synaıyn dep aıtyp otyrǵan joqpyn. Bizden nashar, bizden tómen halyqtyń ózi memleket jasap otyr. Al biz jerimizdiń asty da, ústi de baılyqqa syımaı turǵan halyqpyz jáne osyndaı keń baıtaq jerde halqymyzdyń sany shamaly.
Táýelsizdikti jarıalaǵan kúni bizdiń sanymyz da, sanamyz da ózgeredi dep jospar jasaǵanbyz. Solaı oılaǵannyń biri men.
Men tóraǵa bolyp saılanǵannan keıin maǵan Tákejanov pen Álimjanov degen eki depýtat kirdi. Tákejanov menimen birge tóraǵalyqqa saılaýǵa túsken. Sonyń betin ashý úshin olar maǵan shyndyqtaryn aıtty.
Myna Tákejanovty tóraǵa qylyp saılap jiberseńder onyń myna memleketti qurý jónindegi óziniń kózqarasy bar edi. Qazaqtyń, qazaqtyǵyn joǵaltpaı, ekonomıkany joǵaltpaı ustaıtyn. Olardyń bunyń barlyǵyn maǵan aıtyp otyrǵandary úsh qazaq qosylyp, osy joǵary keńestiń jumysyn dóńgeletip, ózimizdiń memleketimizdi jasaı alamyz degen tujyrymǵa kelý bolǵan. Biraq ókinishke oraı Joǵary keńesti taratyp bárimizdi bet-betimizben jiberdi. Buǵan deıin joǵary keńes ózin-ózi taratty dep júretin barlyǵy.
Jaqynda Nazarbaev ózi eki ret Joǵary keńesti taratqanyn moıyndady. Endi myna baılyqtyń kimniń qolynda ekenin aıtaıyn.
Ókinishke oraı bizdiń jerimizdi, baılyǵymyzdy basqalar soryp jatyr. Munaı óndirip jatyrmyz dep jyl saıyn maqtanamyz. Biraq sonyń 81 paıyzy sheteldiń qolynda. 19 paıyzynan biz salyq alamyz. Mundaı degen eshbir memlekette joq. Kaddafı degen kósemdi bilesiń be? Men sonyń memleketinde boldym, 2002 jyly. Olar da munaı óndiretin el, olar 19 paıyzyn ınvestorlarǵa bergen de, 81 paıyzyn ózderi paıdalanady.
Barlyǵy Prezıdenttiń qolynda
– Biz ata zańǵa jıi ózgeris engizemiz? Osyǵan ne qajettilik bar?
– 1993 jyly alǵashqy Konstıtýsıany qabyldadyq. Prezıdent ol konstıtýsıany jaratpaı, 1995 jyly ekinshi konstıtýsıany qabyldady. Birinshi konstıtýsıanyń barlyq baǵyty demokratıa bolatyn.
Myna bıliktiń arasynda bılikti bólý atqarý, zań shyǵarý, sot árqaısysyna óziniń mindetteri ashyq aıdan anyq, kúnnen jaryq bolyp jazylǵan. Onyń barlyǵy prezıdentke unamady. Sol sebepti Joǵary keńestiń eki shaqyrylymyn qýyp jiberip, óz konstıtýsıasyn ózi úshin jasady. Qazirgi konstıtýsıa prezıdenttiń konstıtýsıasy, prezıdentke qyzmet etetin konstıtýsıa. Senbeseńiz baryp kórińiz. Onda jazylǵan keıbir jerleri bar, bıliktiń kózi - halyq degen.
Biraq siz de, halyq ta jalpy bıliktiń ıisin sezbeısiz, barǵandy qoıyp. Óıtkeni sizdiń qolyńyzdaǵy bıliktiń bireýi saılaýda durys daýys berip, sonyń nátıjesin bilý. Biraq bizde ol da joq. Birde-bir saılaý adal ótti dep aıtqan eshkim joq. Ol birinshiden.
Al ekenshiden, jyl saıyn konstıtýsıaǵa túsip jatqan ózgeris, prezıdenttiń ózine keregin jazyp ózgertken dúnıe. Keıde prezıdent ózine keregin ótkizý úshin parlamentke anany berem, prokýratýraǵa anany berem dep jurtty aldaýsyratady.
Aınalyp kelgende onyń barlyǵy prezıdenttiń qolyndaǵy dúnıe. Sol sebepti konstıtýsıadaǵy ózgeristerdiń kimge kerek ekenin taǵy da sol kisiden surańyz.
– Qazirgi qazaq qoǵamy komýnıstik júıeni qabyldaı almaıdy. Biraq sizder táýelsizdik alǵan jyldary komýnıstik partıa qurdyńyzdar. Bul saıası qatelik pe, joq álde keńestik júıege berilgendikterińiz be?
– Komýnısık partıany táýelsizdik alǵannan keıin eshkim qurǵan joq. Qaıta táýelsizdik ala salysymen ony qurtty. Táýelsizdik alǵannan keıin keńes odaǵynda da, Qazaqstanda da joıyldy.
Onan keıin 1994-1996 jyldary osynda komýnıser partıa qurý jóninde usynys jasap, basqa júıedegi komýnıstik partıa qurdy. Aty komýnıstik partıa, biraq isteıtin jumysy, zaty basqasha. Ol partıa burynǵydaı jalǵyz partıa emes, kóp partıanyń arasyndaǵy partıa bolyp shyqty.
Al endi ony basqarýdy keńes zamanyndaǵydaı maǵan eshkim tapsyrǵan joq jáne sengen de joq. Óıtkeni sol kezde «Ábdildın eshkimmen keńespeı ózi sheshim qabyldaı beredi» degen ańyz shyǵyp ketken bolatyn.
Sondyqtan partıa jumysyna meni jolatqan joq. Al myna qaıtadan jandandyrǵan partıa ol burynǵy partıa emes. Bul partıa demokratıalyq jolmen júretin, halyqtyń muńyn oılaıtyn partıa bolyp quryldy. Oǵan meni basshy qylyp shaqyrǵanda barǵan sebebim ondaǵy partıa músheleri adal adamdar bolatyn.
Álgi qýlyq-sumdyqtyń arasynda júrgen burynǵy partıa músheleri ketken, tazarǵan parıa boldy. Sol partıany men 10 jyldan artyq basqardym jáne ony basqarǵan sebebim olar prezıdenttiń saıasatyna qanyqpady, olar kúıretý saıasatyna qarsy shyqty. Ondaı kúsh ol kezde kerek boldy.
Sol sebepti qaısybireýler meni týǵannan bastap komýnıs dep oılaıdy. Al jalpy bul degen saıasatta múmkindikti paıdalaný degen sóz. Meniń ol shaqyrýǵa baryp, partıany basqarǵan sebebim ol múmkindikti, eldi kúıretpeý úshin, eldegi baılyqty, ekonomıkany qurdymǵa jibermeý úshin paıdalandym.
– Qalaı bolǵanda da egemendi eldiń irgetasyn qalaǵandardyń birisiz. Elińizge ne aıtasyz?
– Halyqqa meniń aıtatynymdy osydan bir ǵasyr buryn bizdiń Alashtyń azamattary aıtyp ketken. Oıaný kerek, sezimtal bolý kerek, aldanbaý kerek, shyndyq jolymen júrýge tyrysý kerek, ótirikke, ósekke, urlyqqa boı bermeý kerek. Ony jasaǵan adamdarǵa qarsy turatyndaı múmkindigi bolýy kerek.
Jalpy mynaý qazaqtyń jeri ma, sýy ma, aýasy ma barlyǵy qazaqtyń qazaq bolýyna jaqsy múmkindikter. Ony ata-babalarymyz da dáleldep ketti. El jáne jer degen eki uǵym bar. Qazir barlyǵy «Máńgilik el» dep shaýyp júr. Biraq bizdiń ata-babamyz «el elý jylda jańarady» degen. El degen jańaryp turady, jer máńgilik. Eń birinshi qazaqtyń aldynda turǵan mindet jerin qorǵaý. Jerge el ıe bolý kerek.
– Áńgimeńizge rahmet !
Suhbattasqan, Qoıshybek MÚBARAK
Derekkóz: qazaqtimes.com
