1-тарау. Азық-түлік ритейлі нарығының ағымдағы жай-күйі
Тамақ өнімдерін өндіру
Ұлттық статистика бюросы Қазақстанда өндірілетін тамақ өнімдерінің жалпы көлемі туралы деректерді келтірмейді, алайда өнімдердің жекелеген санаттарыныңөндірісі туралы деректерді жариялайды. ҰСБ азық-түлік өнімдерінің негізгі 17 санатын келтіреді, олар осы зерттеуде өндіріс көлемі бойынша 3 топқа бөлінген.
Ең көп өндірілетін тамақ өнімдерінің топ 5флагмандық тобына дәнді дақылдар мен өсімдік ұнынан жасалған ұн (2023 жылы олар 3,38 млн тонна өндірілді), өсімдік майы (672 мың тонна), сұйық сүт (619 мың тонна), жаңа піскен нан (513 мың тонна), сондай-ақ ет және тағамдық субөнімдер (408 мың тонна) санаттары кіреді. Айта кету керек, ҰСБ-да ұсынылған азық-түлік өнімдерінің 17 негізгі санатының ішінде дәнді дақылдардан жасалатын ұн өндіру көлемі бойынша соңғы 5 жыл бойы (2019 жылдан 2023 жылға дейін) бүкіл өндіріс көлемінің 50-53% -ын тұрақты түрде иеленіп келеді.
Дереккөз: ҰСБ
Аталған топтың ішінде 2023 жылы өндірістің ең елеулі өсімі - ет пен тамақ өнімдерінің өсімі 16% -ды құрады. 2019 жылмен салыстырғанда бұл санат үштен бірінен астамкөлемге өсті, бірақ өсімдік майы өндірісі одан да көпөсімді - 41% көрсетті.
Екінші немесе орта топ азық-түлік өнімдерінің 4 санатынан тұрады, олардың өндірісі 2023 жылы 100 мыңтоннадан астамды құрады - бұл қант (252,8 мың тонна), сүтөнімдері (249 мың тонна), макарон (158,6 мың тонна) жәнекондитерлік өнімдер (105,9 мың тонна).
Осы санаттардың ішінен бір жылда кондитерлікөнімдер өндірісі барынша 7% -ға артты, ал ең елеулі төмендеу қант өндірісінде (бірден төрттен бір бөлікке) байқалды. Бес жыл ішінде өндірістің ең көп өсімі - сүтөнімдерінде (8%) болды.
Дереккөз: ҰСБ
Азық-түліктің қалған тоғыз санаты (3 топ) 2023 жылы 6,5 бастап 68,6 мың тоннаға дейінгі көлемдеөндірілді. Шұжық пен ұқсас бұйымдар 68,3 мың тонна, шырындар - 68,1 мың литр, маргарин мен тағам майлары - 61,3 мың тонна көлемінде өндірілді.
Жарма мен ұн 55,3 мың тонна, ірімшік пен сүзбе - 44,9 мың тонна, сары май мен сүт спредтері - 30,9 мың тонна, жүгері крахмалы - 22,8 мың тонна, қатты түрдегі сүт - 6,5 мың тонна өндірілді.
Бұл өнімдердің ішінде бір жылда жүгері крахмалыөндірісі 46% -ға өсті. Сондай-ақ, сары май мен сүтспредтері өндірісінде (18%), сондай-ақ ірімшік пен сүзбеөндірісінде (13%) айтарлықтай өсім байқалуда. Еңайтарлықтай төмендеу - жарма мен ұн өндірісінде (екі есегежуық - 45%).
Бес жыл ішінде осы санаттағы өнімдердің ішінде еңкөп өсім - қатты нысандағы сүт өндірісінде (екі еседенастам) және жүгері крахмалында (89%) байқалды. Ең елеулі төмендеу - жарма мен ұн өндірісінде (38%).
Дереккөз: ҰСБ
Төменде жылдар бойынша өндірістің өсу динамикасыбойынша жиынтық кесте берілген, онда санаттар аз көлемнен (қатты түрдегі сүт), ең көбіне (ұн) сұрыпталған. Бұл жерде үздік 5 санатта 2019 жылдан бастап өсімдікмайының (жылына 11%) және азық-түлік өнімдері бар еттің(8%) ең жақсы орташа жылдық өсу қарқыны бар екенінкөруге болады. Ең аз өндірілетін өнімдердің өсу қарқыныайтарылқтай жоғары, мысалы, қатты сүтте - 27% атап өтуге болады. Барлық өндірістік көлемнің жартысын алатынмайда тартылған ұн тоқырауда және жылына орташаөсімнің 1% -ын ғана көрсетіп отыр.
Дереккөз: ҰСБ және Freedom Finance Global жеке есептеулері
ҰСБ басқа санаттары
Басқа деректерінде ҰСБ басқа да санаттарды, сондай-ақ кейбір жағдайларда тауарлардың кіші санаттарын бөліп көрсетеді. Бір жыл ішінде (2022 жылдан 2023 жылға дейін) мақсары, майбұршақ және рапс майы сияқты өнімдердің өндірісі көбірек өсті. Бір жыл ішінде олардың өндіріс көлемі тиісінше 3,2 және 1,5 есеге өсті. Бір жылда айтарлықтай өсім көрсеткен тағы бір өнім - коньяк. Оның өндірісі 1,5 есеге, 2022 жылғы 18,1 млн литрден 2023 жылы 27,2 млн литрге дейін өсті. Алайда, аталған 4 өнімнің өндірісі 2024 жылғы қаңтар-маусым аралығында айтарлықтай төмендеді, 2023 жылғы қаңтар-маусыммен салыстырғанда коньяк және рапс майы өндірісі шамамен екі есеге, майбұршақ және мақсары майы өндірісі 16-20% -ға төмендеді.
Сондай-ақ өндірістің тоқсаннан астам өсуін бір жылда тәтті нан (41% -ға, 28-ден 39,7 мың тоннаға дейін), консервіленген жемістер мен жаңғақтар (37% -ға, 7,5-тен 10,2 мың тоннаға дейін), балмұздақтар (25,5% -ға, 42-ден 52,7 мың тоннаға дейін өсім) көрсетті.
Дереккөз: ҰСБ және Freedom Finance Global жеке есептеулері
Өндірісі бір жылда ең көп төмендеген өнімдерге ҰСБ жоғарыда айтылған ұнды (3-суретті қараңыз), ірі қарамалдың қосалқы өнімдерін (44% -ға, 4,58-ден 2,55 мыңтоннаға дейін төмендеу), шымырлы шарапты (44% -ға, 2,82-ден 1,58 млн литрге дейін төмендеу) жатқызады. Мақтамайы мен шұбат өндірісі шамамен сол 40% -ға төмендеді. Қант (2-суретті қараңыз), жаңа ауланған балық (51,2-ден37,8 мың тоннаға дейін), күнбағыс майы (160,5-тен 120,2 мың тоннаға дейін) өндірісі ширек есеге төмендеді. Шарапөндірісі тағы 20% -ға төмендеді (32,9 млн литрден 26,2 млнлитрге дейін).
Дереккөз Freedom Finance Global ҰСБ және жеке есептеулері
Тиеп жөнелту және қалдықтар
Ұлттық статистика бюросының деректерінен көрініпотырғандай, соңғы бес жылда азық-түлік өнімдерініңкөптеген санаттары бойынша тиеп жөнелту (яғни тауардытасымалдаушыға немесе сатып алушыға беру) көлемібірнеше есе өскен. Мәселен, бір жыл ішінде коньяктаайтарлықтай өсім байқалды (4,7 есе, 4,4-тен 21 млн литргедейін – оның 16 млн-ы Алматы облысыныңкәсіпорындарына тиесілі, тағы 1,05 млн литр қалдықретінде есепке алынған). Сондай-ақ, шарап жөнелтубойынша айтарлықтай өсім байқалуда (1,4 есе, 3,36 млнлитрден 7,93 млн литрге дейін - оның 4,1 млн-ы Жамбылоблысына, 3,8 млн-ы Алматы облысына, 319 мың литріқалдықтарға тиесілі).
Жүн мен тері өндірісінде де айтарлықтай өсімбайқалады (1,3 есе, 367-ден 839 тоннаға дейін). Сондай-ақ, күнбағыс майын жөнелту көлемі өсуінің көрсеткіші жоғары- (57% -ға, 178,6-дан 280,6 мың тоннаға дейін, оның 122,5 мыңы Абай облысының кәсіпорындарына тиесілі, тағы 42,8 мың тонна қалдықта).
Ірі қара мал етін жөнелту өсімі 33% -ды құрады - (24,5 мың тоннадан 32,5 мың тоннаға дейін, оның шамамен 9 мыңтоннасы Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстарыныңкәсіпорындарына тиесілі, қалдықта - 727 тонна), 28%-ға - құс еті (40,9-дан 52,4 мың тоннаға дейін, оның 51,2 мыңыАқмола облысының кәсіпорындарына тиесілі, 153 тоннақалдықта), сары май мен сүт спредтерінде өсімнің төрттенбір бөлігіне (18,7 мың тоннадан 23,4 мың тоннаға дейін, оның 8,7 мыңы – кәсіпорындарда).
Тиеп жөнелтудің төмендеуі жарма және ұн (бір жылда екі есе, 50,5-тен 25,8 мың тоннаға дейін), қант және мақта майы (43%), сары май (22%) және шампан (20%) санаттарында ең көп байқалады. 2019 жылмен салыстырғанда мақта майы (екі еседен астам), шампан (32%), нан (23%) және қант (19%) жөнелтілімдерінің неғұрлым күшті төмендеуі байқалады.
ЕАЭО-ға кірмейтін елдерден Қазақстанға азық-түлік импорты
Қазақстанға тамақ өнімдерінің импорты мен экспортының көлемін бағалау экономикалық қызмет түрлерінің тауар номенклатурасының кодтарына (СЭҚ ТН) сәйкес жүргізілетін ұсынылатын статистиканың белгілі бір қиындықтарымен байланысты. Сондай-ақ, ЕАЭО елдерінің аумағынан/аумағына тауарларды әкелу мен әкетуді есептеу қиындық тудырады.
2023 жылы Қазақстанға әкелінген азық-түлік өнімдерінің негізгі санаттары - ЕАЭО-ға кірмейтін елдермен импорт пен экспорт туралы айтқанда, «басқа жерде аталмаған немесе енгізілмеген тамақ өнімдері» (СЭҚ ТН коды 2106) болды. Осы санаттағы әкелінген тауарлардың құны 172,5 млн долларды құрады. Бұл нақты қандай өнім екендігін дұрыс анықтау мүмкін емес - тіпті 10 белгіден тұратын санатқа бөлінгенде де бұл соманың 121,7 млн доллары «басқалары» санатына тиесілі. Алайда, кейбір ашық деректерге сүйенсек, СЭҚ ТН (2106909808) осы санатына тағамдық қоспалар (атап айтқанда, БАҚ-тың кейбір түрлері) жатқызылуы мүмкін.
Осы ауқымды және белгісіз санаттағы негізгі импорттаушы Италия (39,1 млн доллар сомаға), АҚШ (24,2 млн долларға), Франция және Германия (13,8 және 13,1 млн доллар) болды. Осы орайда айта кету керек, бұл санат ең ірі ғана емес, ең жылдам өсетін санаттардың бірі болып табылады: 2022 жылы импорт көрсеткіші 124,2 млн долларды құрады (2023 жылы - 39%), ал 2024 жылдың жартысында бұл көрсеткіш 198,7 млн долларды құрады.ҰСБ болжамы бойынша осындай динамикада жыл соңына қарай көрсеткіш шамамен 400 млн долларды құрайды.
Дереккөз: Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттіккірістер комитеті (МКК), Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Маңыздылығы бойынша екінші санат – «құрамында темекі, қалпына келтірілген темекі, никотин немесе тұтандырусыз тартуға арналған темекіні немесе никотинді алмастырғыштары бар өнім; құрамында никотин бар және никотиннің адам ағзасына түсуіне арналған өзге де өнімдер» (СЭҚ 2404 ТН). Бұл санаттағы импорттың жалпы сомасы 2023 жылы 118,6 млн долларды құрады. Олардың 96,2 млн доллары (олардың 96 млн-ы Қытайға тиесілі) «құрамында никотин бар өзге де өнімдер» деп аталатын 2404120000 кодына тиесілі болды, алайда ашық көздердегі ақпаратқа қарағанда, бұл никотинді жеткізудің электрондық жүйелеріне арналған сұйықтықтар, яғни вейптерге арналған сұйықтықтар туралы болып отыр. Бұл ретте маусым айының соңынан бастап Қазақстанда вейп сатуға тыйым салынған және 2024 жылдың шілдесіндегі деректер бойынша аталған санат айтарлықтай «отырып қалмақ». Соңғы деректер бойынша (2024 жылдың маусым айының соңында) осы санаттағы импорт құны 18 млн долларды құрады - тыйым салу күшіне енгенге дейін де төмендеуі анық. Егер бірінші жартыжылдықтағы көрсеткішті жыл бойы экстраполациялайтын болсақ, 2024 жылдың соңына қарай 36,1 млн доллар көлемінде импортты күтуге болар еді, алайда, вейптерге тыйым салынуын ескерсек, көрсеткіш шамамен 18 млн. деңгейінде қалуы ықтимал. Айта кетейік, 2023 жыл осы санаттағы өсім бойынша рекордтық көрсеткіш болды: 2022 жылы 2404 коды бойынша импорт көлемі бар болғаны 14,6 млн долларды құрады.
Дерекккөз: Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттіккірістер комитеті (МКК), Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Импорттың көлемі бойынша үшінші санаты – «көлемі80% -дан кем шоғырланған денатурацияланбаған этил спирті, тұнбалар, ликерлер және спиртті ішімдіктер» (СЭҚ ТН коды 2208). 2023 жылы импорт көлемі 117 млн долларды құрады. Мұнда үш негізгі импорттаушы бар - 37 млн доллармен Ұлыбритания, 17 млн доллармен Ирландия және 13,5 млн доллармен Өзбекстан. Бұл кодтың ішіндеішімдіктің бірнеше түрі бар. Ең маңызды санат - 53,6 млн доллармен виски (33 млн доллар - Ұлыбританиялық, тағы16,3 – Ирландиялық виски), 20,3 млн доллармен арақ (оның7 млн доллары Швецияға тиесілі), 8,4 млн доллармен коньяк (оның ішінде 5 млн - Франциядан алынатын өнім). Тағы 4,9 млн доллар ликерлерге тиесілі (ең ірі импорттаушы - 1,9 млн доллармен Германия). Импорттың көлемі бойынша2023 жылы бұл алкоголь түрлерінің өсімі едәуір жоғарыболды (31% -ға, 89 млн доллармен). 2024 жылы біріншіжартыжылдық нәтижесіне қарағанда (41,7 млн доллар) импорт айтарлықтай бәсеңдеді және жыл соңына қарайкөрсеткіш 2022 жылға қайта оралады (алайда алкогольдіңмаусымдық факторы бар екенін ескеру керек жәнежелтоқсан айының көрсеткіші үлкен өсімді қамтамасыз етуімүмкін).
Дереккөз: Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттіккірістер комитеті (МКК), Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Маңыздылығы бойынша төртінші санат – «үй құсыныңеті мен субөнімдері (тауық, үйрек, қаз, күркетауық жәнемысыр тауық)». Бұл код бойынша (0207) импорт көлемі2023 жылы 109,1 млн долларды құрады. Санаттағы негізгіимпорттаушы ретінде АҚШ (87 млн доллар), екінші орындаУкраина (17,7 млн доллар) болды. Негізгі кіші санаты - 0207142001 – «үй тауықтарының үйілмеген жартысы немесеширек бөлігі, мұздатылған». Айта кетейік, бұл санат 2023 жылы 124,6 млн доллардан төмендеп, 2024 жылдың қаңтар-маусым айларындағы нәтижеге сүйенсек (43,5 млн доллар)қазір де төмендеуін жалғастыруда.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттік кірістеркомитеті (МКК), Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Бесінші орында - шоколад. Оның Қазақстанғаимпортының көлемі 2023 жылы 106,2 млн доллардықұрады. Ең ірі импорттаушы - Германия (26,5 млн доллар), одан кейін - Түркия (23,7 млн доллар), үшінші орын - Украинада (19,8 млн доллар). Бір жыл ішінде импорт көрсеткіші 69% -ға өсті, ал 2024 жылдың біріншіжартыжылдығының қорытындысы бойынша (61,9 млн доллар) жылдық нәтиже 120 млн доллардан асуы мүмкін.
Дереккөз: МКК, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
6-дан 10-ға дейінгі орындар - топта төмендеинфографикада көрсетілген.
Дереккөз: МКК, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Қазақстаннан азық-түлік экспорты
Қазақстандық экспорттың негізгі санаттарыимпорттан айтарлықтай ерекшеленеді. Қазақстанэкспорттайтын азық-түлік тауарларына жататын тауарларсанаттарының ішіндегі абсолюттік көшбасшы бидай менмеслин (бидай мен қара бидай қоспасы) болып табылады. 2023 жылы ол 1,84 млрд долларға экспортталды. Бидайэкспортталған негізгі ел Өзбекстан (797,3 млн долларға), одан кейін Түркіменстан (176,6 млн доллар) және Италия(172,5 млн доллар) болды. Бір жылда көрсеткіш 2% -ғатөмендеді. 2024 жылдың бірінші жартыжылдығындакөрсеткіш 492,9 млн долларға тең, алайда бұл экспорттыңтөмендегенін міндетті түрде дәлелдемейді, себебі бидай - маусымдық тауар.
Дереккөз: Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттіккірістер комитеті (МКК), Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Экспорт бойынша екінші орында бидай және қарабидай ұны тұр. Олар тағы 564,1 млн долларғаэкспортталды. Ұн әкетілген негізгі ел 368 млн доллар сомаға Ауғанстан болды. Екінші орын - 165,2 млн доллармен Өзбекстанда. Айта кетейік, 2022 жылменсалыстырғанда ұн экспортының көрсеткіші 737,7 млн доллардан ширек есеге қатты төмендеді. Бұл негізіненАуғанстанға экспорттың төмендеуіне байланысты (554 млн доллардан), ал Өзбекстанға экспорттау одан да көп болды(2022 жылғы көрсеткіш - 139,6 млн доллар). 2024 жылдыңбірінші жартыжылдығында экспорт көлемі 235,1 млн долларды құрады.
Дереккөз: Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттіккірістер комитеті (МКК), Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Экспорт көлемі бойынша үшінші орын - күнбағыс, мақсары немесе мақта майы санатында. 2023 жылы ол 332,2 млн долларға экспортталды. Бұл экспорттың негізгі бөлігіекі елге тиесілі - Өзбекстан (133,5 млн доллар) және Қытай(125,3 млн доллар). Бір жыл ішінде көрсеткіш 2% -ғатөмендеді (339 млн доллардан), ал 2024 жылдың біріншіжартыжылдығында көрсеткіш 191,6 млн долларды құрады.
Дереккөз: МКК, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Төртінші орын - арпада. Ол 263,4 млн долларғаэкспортталды, негізгі сатып алушы Қытай болды (185,4 млн доллар). Бір жыл ішінде көрсеткіш 213,2 млн долларданширек есеге өсті. 2024 жылдың бірінші жартыжылдығындаэкспорт 78,2 млн долларды құрады.
Дереккөз: МКК, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Ең елеулі экспорты бар азық-түлік тауарларыныңбестігін зығыр тұқымы жабады. Ол 219 млн долларғаэкспортталды. Оның 135,8 млн доллары Қытайға, тағы 40,9 млн доллары Бельгияға тиесілі. Өткен жылменсалыстырғанда көрсеткіш үштен бір бөлікке (343,2 млндоллардан) төмендеді. 2024 жылдың біріншіжартыжылдығында экспорт көрсеткіші 76,6 млн доллардықұрады, сондықтан 2024 жылдың қорытындысы бойыншакөрсеткіш одан әрі төмендеуі мүмкін. Дегенмен, бұлжағдайда маусымдылық факторы да орын алған болуымүмкін.
Дереккөз: МКК, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Алтыншы орыннан оныншы орында «күнбағыстұқымы», «кептірілген, аршылған бұршақ көкөністері», «себінділердің және ұқсас өнімдердің кебектері», «өсімдікмайларын немесе майларды шығару кезінде алынатын басқада қатты қалдықтар» және ірі қара мал еті сияқты санаттарорналасқан.
Дереккөз: МКК, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
ЕАЭО елдерінен азық-түлік импорты
ЕАЭО елдерінен әкелінетін өнімдер (оған Қазақстаннанбасқа төрт ел - Армения, Беларусь, Қырғызстан және Ресейкіреді) ерекшеленетін рәсімге байланысты жеке есептеледі. Бұл туралы деректер негізгі импорт пен экспорттан бөлекесептеледі. Бұл ретте әкелу және әкету бойынша алдыңғықатарлы өнімдердің санаттары ерекшеленеді.
2023 жылы ЕАЭО елдерінен импорттың негізгісанаты қалған елдермен экспорт бойынша ең басты санат - бидай және меслин болды. Импорттың көлемі 355 млндолларды құрады, бүкіл дерлік импорт Ресейге тиесіліболды. 2022 жылмен салыстырғанда көрсеткіш өзгергенжоқ. Бірінші жартыжылдықта көрсеткіш 314,7 млндолларды құрады, бұл 2022 және 2023 жылдардағы жылдықкөрсеткіштерге тең. Осылайша, 2024 жылы нәтижеайтарлықтай жоғары болуы мүмкін.
Екінші орында - ауқымды санаттағы нан, ұннанжасалған кондитерлік өнімдер, тәтті нан мен печенье. ЕАЭОелдерінен импорт көлемі 230,9 млн долларды құрады (оның208,6 млн доллары - Ресейден, 21 млн - Қырғызстаннан, 1,2 млн - Беларусьтен).
Үшінші орынды - 208 млн долларға импортталғанқант алды (203 млн доллар - Ресейден, 5,04 млн –Беларусьтен импорт).
Төртінші орын - шоколадта және құрамында какаобар тамақ өнімдерінде. Импорт көлемі 188,6 млн доллардықұрады (184,2 млн Ресейге, 4 млн Беларуське тиесілі).
Бесінші орын - қоспалары бар минералды жәнегаздалған суларды қоса алғанда, су санатында. ЕАЭОелдерінен осы санат бойынша импорт 153 млн доллардықұрады, оның 148,5 млн доллары Ресейге, 3,6 млн долларыҚырғызстанға тиесілі.
Дереккөз: МКК, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
6-дан 10-ға дейінгі орында тауарлардың мынадайсанаттары орналасты: шұжықтар және еттен жасалған ұқсасөнімдер ($116,8 млн); ірімшік пен сүзбе ($114,9 млн); тамақөнімдері ($90,9 млн), басқа жерде аталмаған немесеенгізілмегендер ($113,9 млн); жемістер, жаңғақтар; күнбағыс, мақсары немесе мақта майы ($88,6 млн).
Дереккөз: МКК, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
ЕАЭО елдеріне азық-түлік экспорты
Қазақстаннан ЕАЭО елдеріне азық-түлікэкспортына келер болсақ, шығарылатын басты өнім «құрамында қоспалары бар минералды және газдалғансуларды қоса алғанда» санаты болып табылады. Бұл санатЕАЭО елдерінен келетін импорт бойынша бесінші санат, алэкспорт бойынша көш бастап тұр. Әкету көлемініңкөрсеткіші 106,4 млн долларға тең (92,8 млн долларҚырғызстанға, 13,4 млн доллар Ресейге тиесілі), бұл 2022 жылғы көрсеткіштен 17% -ға артық (90,6 млн). 2024 жылдың бірінші жартыжылдығының көрсеткіші 57,2 млндолларға тең - 2024 жылдың соңына қарай экспорт өткенжылмен салыстырғанда көбірек болуы мүмкін.
Қазақстаннан ЕАЭО елдеріне экспорттау бойыншаекінші орын - шылым мен сигара. 2023 жылы олар ЕАЭОелдеріне 78,3 млн долларға шығарылды. Бұл - 2022 жылғыкөрсеткіштен (46,8 млн доллар) үштен екіге көп. 2024 жылдың бірінші жартысында экспорт көлемі 30,9 млндолларды құрады, 2024 жылы экспорттың жалпы көлемі 60 млн доллардан сәл асады. 2023 жылы темекі негізіненҚырғызстанға (56,8 млн доллар) және Арменияға (21,5 млн доллар) шығарылды.
Үшінші орын – «басқа жерде аталмаған немесеенгізілмеген тамақ өнімдерінде» (БАҚ-тың кейбір түрлеріболуы мүмкін). Олардың экспорты 52,8 млн доллардықұрады (оның 49,7 млн-ы Ресейге, тағы 2,36 млн-ыҚырғызстанға экспорт), бұл 2022 жылға қарағанда 3,5 есекөп.
Төртінші орын - үй құсының еті мен субөнімдерінде. ЕАЭО елдеріне экспорт көлемі 2023 жылы 50,8 млндолларды құрады (35,8 млн доллар - Ресейге, тағы 14,1 млндоллар - Қырғызстанға экспорт).
Бесінші орын - шоколадта. Экспорт көлемі 44,7 млндолларды құрады - 2022 жылғы көрсеткіштен бір жарым есеартық (29 млн доллар). 38 млн доллар Ресейге, тағы 6,3 млндоллар Қырғызстанға экспортқа тиесілі. 2024 жылғықаңтар-маусым көрсеткішіне (25,8 млн доллар) қарағанда, ағымдағы жылы ЕАЭО елдеріне шоколад экспорты одан әріартатын болады.
Дереккөз: МКК, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Топта 6-дан 10-орынға дейін тауарлардың мынадайсанаттары орналасты: макарон өнімдері ($33,4 млн); нан, ұннан жасалған кондитерлік өнімдер, тәтті нан, печенье($33 млн); қанттан жасалған кондитерлік өнімдер (ақшоколадты қоса алғанда) ($24,2 млн); дәмді-хош иістіқоспалары бар немесе оларсыз шай ($21,3 млн); концентрациясы 80% -дан кем денатуратталмаған этилспиртіспирттік тұнбалар, ликерлер және басқа да спирттікішімдіктер ($19,7 млн).
Дереккөз: МКК, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Тамақ өнімдерін өндірудегі маусымдылық
Азық-түлік өндірісіндегі маусымдылық туралы айтарболсақ, жылдың басында, қаңтарда бұл көрсеткіш бойыншаөсім айқын байқалады. Алайда ақпан айында өндірісстандартты көрсеткіштерге қайта оралады. Аздап төмендеумамырда басталып, шілдеге дейін сақталады (дегенмен, 2024 жылы маусымда өсім байқалды). Тамақ өнімдерінөндіру бойынша ең жоғарғы айлар қыркүйек жәнежелтоқсан болып табылады.
Дереккөз: ҰСБ, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Бұл ретте сусындарды өндіру жағдайы біршама өзгеше. Қаңтар, азық-түлік өнімдеріндегідей, өндірісі ең аз айболып табылады. Алайда, сусындар өндірісінің азық-түлікөндірісінен айырмашылығы, мұндағы өндіріс минимумдары қаңтарға ғана емес, күзге де қатысты. Сусындар өндірісінің шыңы маусымға келеді, шілде ментамызда төмендейді, ал қыркүйекте қаңтарға дейінсақталатын ерекше күрт төмендеу басталады. Ақпан - айтарлықтай өсу айы, сәуір айында аздап төмендеубасталады, - алайда мамыр айынан бастап маусым айыныңшыңында айтарлықтай өсу басталады.
Дереккөз: ҰСБ, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Темекі өнімдерінің өндірісіне келетін болсақ, тамақөнімдері мен сусындар өндірісінің барынша төмендеуіқаңтарда тіркеледі. Өндірістің тұрақты жоғары көрсеткіші - шілде-қараша айларында.
Дереккөз: ҰСБ, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Импортталатын өнімдердің маусымдылығы
Қазақстанға азық-түлік өнімдерін әкелу туралы жалпыдеректер жарияланбайды, алайда импорттың неғұрлымелеулі санаттарын әкелудің маусымдылығын бағалауғаболады. Осы талдау шеңберінде есептілік нысандарындағыкейбір айырмашылықтарға байланысты біз СЭҚ ТНкодтарының жалпы құрылымына сәл ғана жүгінуге мәжбүрболамыз. Сондықтан таңдалған топ-5 санат біз жоғарыдапайдаланған санаттардан ерекшеленеді.
ЕАЭО-ға жатпайтын елдердің импорты бойынша 2024 жылғы қаңтар-маусымдағы негізгі санаттар - шоколад, ет, қоспалы су, спиртті ішімдіктер мен шай. Біз осы өнімдердіңбір жылда әкеліну маусымдылығын қадағаладық. Жоғарыдабелгіленген өндірістегі қаңтар айындағы төмендеу тауарларимпорты жағдайында да өзекті. Жылдың бірінші айындаимпорт бойынша төмендеу тек шай мен шоколад бойыншатіркелген жоқ. Қалған санаттар едәуір сиреді, бұл әсіресе2023 жылғы желтоқсанда өте күшті өсім көрсеткен етжағдайында байқалады, ал қаңтарда қараша айындағыкөрсеткіштен әлдеқайда төмен «отырып қалды».
«Шоколад» санаты қазанға қарай өсімді көрсетеді, келесі шыңы сәуір болып табылады. Жоғарыда атапөтілгендей, ет қазаннан желтоқсанға дейін өте күшті өсімкөрсетті, содан кейін қаңтарда қатты төмендеді, содан кейінтұрақты өсуге көшті, маусымда аздап төмендеді. «Хошиістендіргіштер қосылған су» санаты қаңтарға дейінтөмендегенін көрсетеді, содан кейін өсуге көшеді (маусымдааздап төмендеу басталады). Спирттік ішімдіктер импортышілдеде күрт өсіп, содан кейін шамамен бірдейкөрсеткіштерде ұсталады, қаңтарда төмендеп, мамырғадейін қайта өседі. Шай импорты жыл бойы тұрақты.
Дереккөз: ҰСБ, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларынабаға индексі
Баға индексін Ұлттық статистика бюросы апта сайынғынегізде өлшейді. Есепті дайындау кезіндегі ең өзектідеректер 2024 жылғы 13 тамызға жатады. ҰСБ әлеуметтікмаңызы бар азық-түлік тауарларының 19 түрі құныныңөзгеруін бағалайды. Индекс бір жылдағы, жыл басынанбергі кезеңде, ай басынан бергі кезеңде, бір аптадағыкезеңде пайызбен өлшенеді.
Ай басынан бергі кезеңде және бір аптадағы өзгерістершамалы - көрсеткіш 99% -дан 101,7% -ға дейін өзгереді. Осыған байланысты біз жыл басынан бастап және жылішіндегі құнның өзгеруіне шолуға басты назар аудармақпыз.
Әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларынабаға индексі жыл басынан бері өзіндік «есептеу нүктесі»болып табылады: ол 100% құрайды, өзгерістер соғанқатысты өлшенеді. Әлеуметтік маңызы бар тауарлардыңең қатты қымбаттаған санаты - картоп. Жылдан жылғақұнының көрсеткіші 115,2% -ды құрады, ал жыл басынанбері (маусымдылық факторы есебінен) көрсеткіштің өсуі142,2% -ды құрады (яғни тамыздың ортасында картоп жылбасына қарағанда бір жарым есе қымбат болып шықты).
Екінші орында - тауық еті (ҰСБ түсіндірмесіне сәйкесәңгіме ортан жілік пен оған іргелес жатқан жіліншік сүйек туралы болып отыр), ол жыл ішінде 4,7% -ға, жыл басынанбері 10,1% -ға қымбаттады. Өсім бойынша үшінші орындытұздалмаған сары май алды, ол бір жылда 3,5% -ға, жылбасынан бері 8,8% -ға қымбаттаған.
Бағаның өсуі бойынша тауарлардың бестігіне, бұданбасқа, жылына 3,5% -ға және жыл басынан бері 6,6% -ғақымбаттаған сүт (пастерленген, майлылығы 2,5%), сондай-ақ 2024 жылдың басынан бастап жылына 6,1% -ғажәне 6,4% -ға қымбаттаған нан (бірінші сұрыпты бидай ұнынан жасалған) кіреді.
Бір жылда ең көп төмендеген қарақұмық жармасыболды: бір жылда ол үштен бір бөлікке, жыл басынан бері29,9% -ға арзандады. Сондай-ақ ең көп арзандағантауарларға орамжапырақ (бір жылда төрттен бір және жылбасынан бастап 17%) және пияз (бір жылда -22%, бірақ жылбасынан бастап + 22% - маусымдылық әсер етеді) жатады. Күнбағыс майы бір жылда 18% -ға және жыл басынан бері14% -ға, құмшекер 4% -ға арзандады (бірақ жыл басынанбері 3% -ға қымбаттады).
Дереккөз: ҰСБ
Нақты қалалар бөлінісінде құнның өзгеру көрсеткіші ел бойынша орташа көрсеткіштен айтарлықтай ерекшеленуімүмкін. Тұтастай алғанда, барлық азық-түлік бойыншабағалары төмендеген қалалар Түркістан мен Жезқазғанболды. Сонымен қатар, Семей, Тараз және Қарағандыбағалары ең көп өскен қалалар болып шықты.
Ең қымбаттаған жекелеген тауарлары бар қалалар арасындаТалдықорған (ұн мен май бағасы орташадан ең күшті), Тараз (ең көп қымбаттаған нан және күріш), Петропавл(қымбаттаған күріш және картоп), Қарағанды (сары май мен сүзбе қымбаттады), Ақтау (картоп) бар.
Жекелеген арзан тауарлары бар қалалар - Атырау (ұн), Қызылорда (күнбағыс және сары май), Қонаев (тауық еті), Көкшетау (сүт), Астана (картоп).
Әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының баға индексі 2023 жылғы15 тамыздан бастап 2024 жылғы 13 тамызға дейін. Дереккөз: ҰСБ
Негізгі азық-түлік тауарларына бөлшек саудабағаларының динамикасы
Бөлшек сауда бағаларын Ұлттық статистика бюросыкөбірек сан - 58 позиция бойынша бағалайды.
Екі жыл ішінде ең қымбаттаған азық-түлік санатыкүріш болды, ол жалпы Қазақстан бойынша 59% -ға, ал үшжылда 88% -ға қымбаттады. Қымбаттауы бойынша екіншіорында карамель тұр: екі жылда ол - 45%, ал үш жылда - 75% қымбаттаған. Үшінші орында - 40% өсіммен кеспе тұр (үш жылда - 82%). Төртінші орында – майға салынан майбалық, ол 39% (үш жылда 65%) қымбаттады. Ең қатты қымбаттаған бес тауардың соңғысы жылтырлатылмағанкәмпиттер болып отыр – бағасы 38% (үш жылда 70%)өскен.
Бұл ретте осы уақыт ішінде арзандаған тауарлар да бар. Екі жылда пияз қатты арзандады (35% -ға, бірақ үш жылда21% -ға өсті). Одан кейін қарақұмық жармасы (-29%, үшжылда -3%), күнбағыс майы (екі жылда - ширек, үш жылда - 16% арзандады). Құм құнының төмендеуі бойыншатөртінші орын құмшекерде (-23%), бірақ үш жылда олайтарлықтай қымбаттады - 48%. Бестікті лимонды жабуда - екі жылда ол 14% -ға арзандады, бірақ үш жылда 11% -ғақымбаттады).
Дереккөз: ҰСБ, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Қалалардың азық-түлік құны бойынша қымбаттығына(және арзандығына) келетін болсақ, ең қымбат азық-түлікАқтауда тіркелген. Ең қымбат ұн, печенье, дәмдеуіштер, күріш, қарақұмық және арпа жармасы, сүзбе, сары май, маргарин мен шошқа еті, тауық және пісірілген шұжық, бауыр мен скумбрия, кәмпит, сәбіз, қияр, алма, өрікқақ, банан және арақ. Екінші орын - Жезқазғанда (жеті тауар): мұнда ең қымбат макарон, сүт, тауық саны, картоп, қырыққабат және пияз, сондай-ақ лимон бар. Ең қымбатазық-түлік саны бойынша үшінші орында - Астана, оларалтау - вермишель мен кеспе, жұмыртқа, сиыр еті жәнежартылай ысталған шұжық, майшабақ. Төртінші орын - еліміздің ең ірі қаласы - Алматыда, олар бесеу - қаймақ пенайран, жылқы еті мен майбалық, ашытқы.
Ең арзан өнімдер саны бойынша көшбасшы - Ақтөбе, олардың саны 10: бірінші сұрыпты бидай наны, жоғары сұрыпты бидай ұны, печенье, тұз, жұмыртқа, күнбағыс майы, тауық және жартылай ысталған шұжық, майшабақ және құмшекер. Екінші орынды Көкшетау менТүркістан қалалары бөліседі, онда 7 арзан тауар бар. Көкшетауда бұл - тары, қарақұмық жармасы, қаймақ, сүзбе, майонез, өрікқақ және арақ. Түркістанда бұл - сүт, бауыр, майбалық, картоп және орамжапырақ, пияз және қызылша.
Дереккөз: ҰСБ, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Үй шаруашылықтарының азық-түлікке шығыстары
Ұлттық статистика бюросының деректеріне сәйкесҚазақстанда 2024 жылдың бірінші тоқсанында бір үйшаруашылығының орташа тұтыну шығыстары тоқсанына856,6 мың теңгені (айына шамамен 214,1 мың теңге) құрады. ҰСБ әдіснамасына сәйкес үй шаруашылығы - бірнемесе одан да көп жеке тұлғалардан тұратын, біргетұратын, өз табыстары мен мүлкін толық немесе ішінарабіріктіретін және тауарлар мен қызметтерді бірлесіптұтынатын экономикалық субъект. Тұтынушылық шығыстар деп ҰСБ тұтыну тауарлары мен қызметтерін сатып алуғабағытталған үй шаруашылықтарының ақшалайшығыстарының бір бөлігін айтады. Тұтыну шығыстарыазық-түлік тауарларын, азық-түлікке жатпайтын тауарлардыжәне ақылы қызметтерді сатып алуға жұмсалатыншығындарды қамтиды.
Өңірге байланысты тұтыну шығыстары қатты өзгеруде - Маңғыстау облысында 1,025 млн теңгеден Қостанайоблысында 673,7 мың теңгеге дейін. Көш басында Ұлытауоблысы (1,02 млн теңге), Түркістан облысы (963 мың теңге), Алматы және Астана (тиісінше 956 және 955 мың теңге) тұр.
Қостанай, сондай-ақ Солтүстік Қазақстан (702 мың), Шығыс Қазақстан (721 мың), Абай (746 мың) және Ақмола(758 мың теңге) облыстарында тұтыну шығыстары ең аз. Көлемі бойынша Қазақстанның көлемі бойынша үшіншіқаласы - Шымкент - тұтынушылық шығыстар бойыншатоқсанына үй шаруашылығына 768 мың теңгемен соңынаналтыншы орында тұр.
Дереккөз: ҰСБ
Ел бойынша орташа есеппен алғанда үйшаруашылықтарының азық-түлік тауарларынашығыстары тоқсанына 477 мың теңгені, жалпы тұтынушығыстарынан 56% құрайды. Ең көп шығындар - Маңғыстау және Түркістан облыстарында (648 және 599 мың теңге), Ұлытау, Жамбыл және Атырау облыстарында(тоқсанына 557, 552 және 543 мың теңге). Азық-түліктауарларына Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Ақмолаоблыстарында (352, 370 және 378 мың теңге), Абай жәнеШығыс Қазақстан облыстарында (411 және 414 мың теңге) ең аз жұмсалады.
Барлық тұтыну шығыстарынан азық-түлік тауарларынажұмсалатын шығындардың үлесі Маңғыстау, Түркістанжәне Жамбыл облыстарында ең жоғары, бәрінен төмен - Қарағанды (49%), Ақмола (50%) облыстарында жәнеАстанада (50%).
Дереккөз: ҰСБ, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Азық-түлік тауарларының нақты түрлері бойынша - тамақ өнімдері мен алкогольсіз сусындарға өңіргебайланысты 85% -86% -дан (Павлодар және СолтүстікҚазақстан облыстарында) 97% -ға дейін (Жамбыл жәнеТүркістан облыстары) жұмсалады.
Ел бойынша орташа көрсеткіш 92% -ке тең. Үйден тыстамақтануға орташа есеппен қазақстандық үйшаруашылықтары 4% жұмсайды. Ең көп үлес Павлодароблысы мен Астанада (8%), ең аз үлесі Жамбыл облысында(0,4%). Маңыздылығы бойынша үшінші санат - темекіөнімдері, оларға орташа қазақстандық үй шаруашылығыазық-түлік тауарларына жұмсалатын шығындардың 3% -ынжұмсайды (ең жоғары - Ақмола облысында - 7%, ең төменгі- Маңғыстау облысында - 0,6%). Қазақстандық үй шаруашылығындағы алкогольді ішімдіктерге орта есеппен азық-түлік тауарларына жұмсалған шығынның 1,3% -ы жұмсалады. Ең көп дегенде Солтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарында (2,6-2,5%), ең аз дегенде Түркістан облысында (0,3%).
2023 жылдың қорытындысы бойынша орташа қазақстандық үй шаруашылығы тұтыну шығындарына жылына 3,34 млн теңге (айына 279 мың теңге) жұмсады. Бір жыл ішінде бұл шығындар 13% -ға өсті. Азық-түлік және алкогольсіз сусындар шығыны да осындай мөлшерге, ал азық-түлік тауарларына - тұтастай алғанда 14% -ға өсті.
Дереккөз: ҰСБ, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
2023 жылдың қорытындысы бойынша орташақазақстандық үй шаруашылығы тұтыну шығындарынажылына 3,34 млн теңге (айына 279 мың теңге) жұмсады. Біржыл ішінде бұл шығындар 13% -ға өсті. Азық-түлік жәнеалкогольсіз сусындар шығыны да осыншаға, ал азық-түліктауарларына - тұтастай алғанда 14% -ға өсті.
Азық-түлік және алкогольсіз сусындар шығындарыныңөсімі бойынша көшбасшы - Шымкент, жылдық өсім 24% құрады. Одан кейін Жамбыл және Ұлытау облыстары 22%, сондай-ақ 21% өсіммен Қостанай облысы келеді. Павлодароблысында (5%), Алматы облысында (7%), сондай-ақҚызылорда облысында азық-түлік және алкогольсізсусындарға жұмсалатын шығындар ең аз өсті. Өсімкөрсеткіші Алматыда - 11%, Астанада - 18%.
Азық-түлік тауарларына ең үлкен өсім Шымкент (25%), Ұлытау және Қостанай облыстарында (23%). Ең төменгіөсім - 5% - Павлодар облысында.
Дереккөз: ҰСБ, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Темекі өнімдеріне және алкогольді ішімдіктергежұмсалатын шығыстар айтарлықтай өзгерді. Қазақстандатемекі өнімдеріне орташа есеппен 15% -ға көп қаржыжұмсала бастады. Ең үлкен өсім - Шымкент (61%), Қостанай және Атырау облыстарында (39% және 37%), сондай-ақ Абай және Ақмола облыстарында (35%). Үшөңірде: Шығыс Қазақстан, Ақтөбе және Түркістаноблыстарында (4%, 6% және 9%) темекі өнімдерінешығыстар төмендеді.
Алкогольді ішімдіктерге жұмсалатын шығын ел бойынша орташа есеппен 12% -ға өсті. Ең көп өсім Ұлытау (2,1 есе) және Маңғыстау (92%) облыстарында болды. Ақтөбе және Түркістан облыстарында (-31% және -20%), сондай-ақ Жетісу, Қызылорда және Алматы облыстарында (-19%, -15% және -12%) шығыстар азайды.
Дереккөз: ҰСБ, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
2020 жылмен салыстырғанда тұтыну шығындары 48% -ға өсті. Ең көп өсім Жамбыл (69%), Қостанай, Түркістанжәне Батыс Қазақстан облыстарында (58-59%), ең аз - Алматы (31%), Қарағанды және Атырау облыстарында(41%) тіркелді.
Азық-түлік тауарларына жалпы ел бойынша орташаөсім 42% -ды құрады, өңірлер бойынша - Қарағандыоблысында 26% -дан Жамбыл облысында 71% дейін. Азық-түлік пен алкогольсіз сусындарға шығыстардың өсуіорта есеппен 39% -ды құрады, Қарағанды облысында 21% -дан Жамбыл облысында 70% -ға дейін.
Дереккөз: ҰСБ, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Темекі өнімдері мен алкогольді ішімдіктерге келетінболсақ, Қазақстан бойынша темекі өнімдеріне жұмсалатыншығын орташа есеппен 38% -ға, ал алкогольді ішімдіктергежұмсалатын шығын 13% -ға өсті. Темекі өнімдеріне шығын өсімі бойынша көшбасшы - Маңғыстау облысы, бұл жерде өсім - 3,3 еселенді. Сондай-ақ, Шымкент (2,3 есе өсім), Қарағанды облысы, Астана және Қызылорда облысы (73- 78%) өсім көшбасшыларында. Ең төменгі өсім - Түркістан облысы мен Алматыда (11%).
Алкогольді ішімдіктерге жұмсалатын шығын орта есеппен 13% -ға өсті. Ең көп өсім - Жамбыл облысында, 2,4 есе, сондай-ақ Шығыс Қазақстан (61%) және Маңғыстау (56%) облыстарында. Бес өңірде алкогольге жұмсалатын шығындар Түркістанда - 58%, Ақтөбе облысында - 30%, Атырау облысында - 19%, Павлодар облысында - 18% төмендеді.
Дереккөз: ҰСБ, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
«Азық-түлік және алкогольсіз сусындар» санатында 11 шағын санат бар. Қазақстанның үй шаруашылықтарышығындарының үштен бірі 2023 жылдың біріншітоқсанында ет пен ет өнімдеріне тиесілі. Сондай-ақ, ірісанаттар арасында нан өнімдері мен жарма өнімдері (16%), сүт өнімдері (11%), жемістер (9%), көкөністер менкондитерлік өнімдер (7%) бар.
Дереккөз: ҰСБ, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Өңірлерде ет және ет өнімдеріне шығындардың 27% -ынан (Солтүстік Қазақстан облысында) 41% -ға дейін(Жамбыл және Атырау облыстарында) тиесілі. Сүтөнімдеріне 7% -дан (Түркістан облысында) 14% -ға дейін(Маңғыстау облысында) азық-түлікке жұмсалады. Жемістерүлесі - 7% -дан (Алматы облысында) 11% -ға дейін (БатысҚазақстан облысында), көкөністер - 5% -дан (СолтүстікҚазақстан облысында) 8,4% -ға дейін (Шымкентте), кондитерлік өнімдер - 4,9% -дан (Шымкентте) 8,2% -ғадейін (Жетісу облысында).
Бір жыл ішінде (2022 жылдан 2023 жылға дейін) қазақстандықтардың шығындары жұмыртқа (22%), жеміс-жидек (21%), балық және теңіз өнімдері (19%) жәнесүт өнімдеріне (18%) көбейді. Бұл ретте жекелегенөңірлерде үй шаруашылықтарының жұмыртқағажұмсалатын шығыстарының өсуі 32-34% (Қарағанды, Абай, Солтүстік Қазақстан және Ұлытау облыстары), жемістерге - 40-44% (Жамбыл және Ұлытау облыстарында), балыққа - 38% (сол Ұлытау облысында), сүт өнімдеріне - 38% (Шымкентте) жетті.
Бұл ретте, 2023 жылғы мәліметтер бойынша, жалпытұтыну шығыстарында тамақ өнімдерін сатып алуғаарналған үй шаруашылықтары шығыстарының үлесікөбінесе 50-ден 60% -ға дейін құрайды. Мұндай үйшаруашылықтары - 28,3%. Азық-түлікке жұмсалатынбарлық тұтыну шығыстарының 60-тан 70% -ға дейінжұмсайтын үй шаруашылықтарының жиілігі бойыншакелесі санаты - олардың 23,4%. Тұтыну шығыстарының 40-тан 50% -ға дейін үй шаруашылықтарының 22,8% тамақөнімдеріне тиесілі. Барлық тұтыну шығындарының 30-40% -дан астамын азық-түлікке жұмсайтын үйшаруашылықтарының үлесі 11,3% -ды, 70% -дан астамы - 9,3% -ды, 20-дан 30% -ға дейін - 4% -ды, 20% -дан кемі - 0,9% -ды құрайды.
Дереккөз: ҰСБ, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Бұл ретте, 2023 жылғы мәліметтер бойынша, жалпытұтыну шығыстарында тамақ өнімдерін сатып алуғаарналған үй шаруашылықтары шығыстарының үлесікөбінесе 50-ден 60% -ға дейін құрайды. Мұндай үйшаруашылықтары - 28,3%. Азық-түлікке жұмсалатынбарлық тұтыну шығыстарының 60-тан 70% -ға дейінжұмсайтын үй шаруашылықтарының жиілігі бойыншакелесі санаты - олардың 23,4%. Тұтыну шығыстарының 40-тан 50% -ға дейін үй шаруашылықтарының 22,8% тамақөнімдеріне тиесілі. Барлық тұтыну шығындарының 30-40% -дан астамын азық-түлікке жұмсайтын үйшаруашылықтарының үлесі 11,3% -ды, 70% -дан астамы - 9,3% -ды, 20-дан 30% -ға дейін - 4% -ды, 20% -дан кем - 0,9% -ды құрайды.
Халықтың тамақ өнімдеріне шығыстары
2024 жылдың бірінші тоқсанында халықтың тұтынушығындары, ҰСБ деректеріне сәйкес, орташа есеппен 256,9 мың теңгені құрайды. Бір ай ішінде Қазақстанның орташатұрғыны тұтыну шығындарына 64,2 мың теңгежұмсайды. Оның 35,8 мың теңгесі азық-түлік тауарларына, 15,1 мың теңгесі азық-түлікке жатпайтын тауарларға, 13,4 мың теңгесі ақылы қызметтерге тиесілі.
Ең көп тұтыну шығындары - Алматытұрғындарында, айына 91 мың. Сондай-ақ, ірі қалаазық-түлік тауарларына жұмсалатын шығындар бойыншакөшбасшы (49,3 мың) болып табылады. Бұл реттеазық-түлікке жатпайтын тауарларға жұмсалатын шығындарбойынша Алматыда (18,6 мың көрсеткіш) бірден үш өңірбар: бұл - 20,6 мың Қарағанды облысы, 20,4 мың Ақмолаоблысы және 20,3 мың Солтүстік Қазақстан облысы.
Ақылы қызмет көрсету шығындарының көрсеткішібойынша Астана тұрғындары көш бастады (олардыңкөрсеткіші - 23,6 мың теңге, алматылықтар - 23,2 мыңтеңге).
Азық-түлік тауарларына ең аз ақшаны Қызылордаоблысының тұрғындары жұмсайды - 27,8 мың теңге, алтұтыну шығындары құрылымындағы азық-түліктауарларына шығындардың ең төмен үлесі Қарағандыоблысының тұрғындарында - 49%. Бұл өңірдің тұрғындары азық-түлікке жатпайтын тауарларға (орташа қазақстандық көрсеткіш 23% болған кезде 27%) және ақылы қызметтерге (орташа қазақстандық көрсеткіш 21% болған кезде 24%) тұтынушылық қызметтерге жұмсалатын жалпы шығындардың үлесін Қазақстан бойынша орташа қарағанда айтарлықтай көп жұмсайды.
Азық-түлікке жатпайтын тауарлар мен ақылы қызметтерге Түркістан облысының тұрғындары (9,4 мың және 8 мың) аз жұмсайды, бұл ретте олар тұтыну шығындарындағы азық-түлік тауарларына жұмсалатын шығындар үлесі бойынша көшбасшылар қатарында (Маңғыстау және Жамбыл облыстарымен бірге). Бұл облыс 45,8 мың теңге көрсеткішімен жалпы тұтынушылық шығындар бойынша соңғы орында тұр.
Дереккөз: ҰСБ, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Үйден тыс тамақтану шығындары 0,4% -дан (Жамбылоблысында) 8% -ға дейін (Астана мен Павлодар облысында) құрайды. Ел бойынша орташа көрсеткіш 4% -ға тең. Темекі өнімдеріне ел бойынша орташа есеппенқазақстандықтардың азық-түлік тауарларына жұмсағаншығындарының 2,8% тиесілі. Ең жоғары көрсеткіш - Ақмола (6,8%) және Солтүстік Қазақстан (6,4%) облыстарында, ең төмен көрсеткіш - Маңғыстау (0,6%) және Түркістан (0,7%) облыстарында. Алкогольдіішімдіктерге қазақстандықтар азық-түлік тауарларына өзбюджетінен орта есеппен 1,3% жұмсайды. Ең жоғарыкөрсеткіш - Солтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстаноблыстарында (2,5%), одан төмен - Маңғыстау (0,2%), Түркістан және Қызылорда (0,3%) облыстарында.
Дереккөз: ҰСБ, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Азық-түлік және алкогольсіз сусындар арасындаҚазақстандағы шығыстардың үштен біріне жуығы:
Дереккөз: ҰСБ, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Ең көп тұтынылатын тамақ өнімдері
Тұтыну көлеміне келетін болсақ, ҰСБ мәліметінше, 2023 жылы ең көп тұтынылатын өнім санаты - сүт және сүтөнімдері. Қазақстанда орташа есеппен жан басынашаққанда айына шамамен 19 килограмм тұтынады. Бұлөнімдердің едәуір кіші санаттары - шикі сүт (бір адамға 1,1 литр), айран (1 литр), сүзбе және қаймақ (бір адамға айына0,37 және 0,33 килограмм).
Дереккөз: ҰСБ
Тұтыну бойынша екінші орында - бір адамға айына 10 килограмға жуық нан өнімдері мен жарма өнімдері. Мұндаең көп қолданылатын қосымша санат - 1 сұрыпты ұннанжасалған бидай наны (бір адамға айына 2,4 килограмм). Одан кейін - жоғары сұрыпты бидай ұны (1,5 килограмм), күріш (1,3 кг), бірінші сұрыпты бидай ұны (бір адамғаайына 1,1 кг).
Дереккөз: ҰСБ
Нан өнімдері мен жармаларға ет (және ет өнімдері), көкөністер мен жемістер бірдей көрсеткішпен келеді - оларды жан басына шаққанда айына 6,4-6,7 килограммтұтынады. Еліміздегі ең танымал ет түрі - сиыр еті, оны бірадамға айына орташа есеппен 2,1 килограмм тұтынады. Оның артынан бір адамға 590 грамм жұмсалатын тартылған ет. Жылқы еті сондай дерлік мөлшерде тұтынылады - 560 грамм. Қой еті 440 грамм, тауық еті 420 грамм мөлшерінде тұтынылады. Жартылай ысталған шұжық 330 грамм, қайнатылған шұжық - 220 грамм, шошқа еті - 270 грамм.
Дереккөз: ҰСБ
Көкөністердің ең танымал түрлері (оларды жалпытұтыну - бір адамға айына 6,5 килограмм) - қол пияз (айына1,6 кг), сәбіз (айына 1 кг), орамжапырақ (920 грамм), қызанақ және қияр (тиісінше бір адамға 740 және 660 грамм).
Дереккөз: ҰСБ
Жемістің ең көп тұтынылатын түрлері (жалпы тұтыну - бір адамға айына 6,4 кг) - алма. Оларды Қазақстанда бірадамға айына 1,55 килограмм мөлшерінде тұтынады. Олардың артынан 1 килограмм көрсеткіші бар қарбызжүреді. Айына 470 грамм - банан, 340 грамм - мандарин, 270 грамм қауын мен жүзім, 130 грамм өрік пен шабдалы, 120 грамм алмұрт пен 100 грамм апельсин тұтынады.
Дереккөз: ҰСБ
ҰСБ жеке санатқа жатқызатын картопты айына 3,7 килограмм мөлшерінде тұтынады. Қант және кондитерлікөнімдер - 3,5 килограмм (оның ішінде тікелей қант - айынашамамен 40% - 1,5 кг, одан кейін шоколад кәмпиттері - айына 0,2 кг).
Үй шаруашылықтарының санаттары және өңірлербойынша үй шаруашылықтарының тамақ өнімдерінтұтыну
Бір адамнан тұратын үй шаруашылықтарында тұтынуорташа қазақстандық үй шаруашылығына қарағандаәрдайым шамамен екі есе жоғары. Екі адамнан тұратын үйшаруашылықтарында тұтыну орташа көрсеткіштеншамамен үштен бір есеге жоғары. Үй шаруашылығындағыадамдар санының өсуіне қарай төмендеуі жалғасуда - себебі, көп жағдайда бір немесе екі адамнан тұратын үйшаруашылығы - ересек адамдардан тұратын үйшаруашылығы, ал үш адамнан бастап - балаларды қосаалғанда жасына байланысты анағұрлым аз азық-түліктұтынуы мүмкін.
Дереккөз: ҰСБ, Freedom Finance Global меншікті есептеулері
Өңірге байланысты азық-түлік өнімдерінің негізгісанаттарын тұтыну айтарлықтай айырмашылығы бар. Еңкөп тұтынылатын өнім түрі - сүт және сүт өнімдері - бірадамға айына 18,9 кг орташа деңгейде Шымкент қаласындаайына 13 килограмм мөлшерінде, ал ең жоғары көрсеткішАқмола облысында 24 килограмм мөлшерінде ғанапайдаланылады. Максимум мен минимум арасындағыайырмашылық - 1,85 есе.
Астық өнімдері мен жарманы Астана мен Алматыда еңаз тұтынады (тиісінше бір адамға 8,2 және 8,4 килограмм). Ең көп пайдалану - Түркістан облысында, 14,4 килограмм. Минимум мен максимум арасындағы айырмашылық - 1,77 есе. Ет және ет өнімдерін ең аз Шымкент қаласында (4,8 кг), ең көп - Ақмола, Атырау және Жетісу облыстарында (7,8 килограмм, айырмашылық 1,62 есе) тұтынады.
Жеміс-жидектер мен көкөністерді Абай облысында еңаз тұтынады - айына бір адамға 4,5 және 4,7 килограмм. Жемістерді ең көп тұтыну - Астана мен Алматыда (Абайоблысымен айырмашылық - 1,72 есе), көкөністерді - Түркістан облысында (8,4 кг, Абай облысыменайырмашылық - 1,79 есе).
Картопты тұтыну ең аз - сол Абай облысында - 2,4 килограмм, ең көбі - Батыс Қазақстан облысында - 4,8 килограмм. Айырмашылығы - екі есе. Қантты жәнекондитерлік өнімдерді тұтыну Шымкентте ең төмен (2,7 килограмм), ең жоғары - Ұлытау облысында (4,9 килограмм), айырмашылық - 1,82 есе.
2-тарау. ҚР халқына әлеуметтік сауалнама жүргізу
Зерттеу дизайны және әлеуметтік-демографиялық портрет
Ағымдағы тарау үшін онлайн сауалнама (Computer-assisted Web Interview), Қазақстан Республикасыныңтұрғындары арасында жалпы іріктеу көлемі 3001 респондент болып табылады.
Респонденттер саны ең көп қалалар:
- Алматы: 610 респондент.
- Астана: 391 респондент.
- Шымкент: 330 респондент.
1050 мыңнан астам тұрғыны бар қалалардан 250 респондент қатысты
Сауалнамаға 49,3% әйелдер және 50,7% еркектерқатысты. Жас бөлінісі 18-54 жас аралығындағықатысушылар үшін біркелкі болды - 20-21%. Сауалнамағақатысушылардың 18% 55 жастан асқан. Балалары барлар 43,9% және балалары жоқтар 54,1%. Өз табыс деңгейін«ұзақ уақыт пайдалануға арналған заттарды сатып ала аламын» - 39,5% және «азық-түлік пен киімге ақша жетеді»- 34.1% деп бағалады. Бұл зерттеу түрлі қалалар мен жастоптарындағы халықтың кең ауқымын қамти отырып, Қазақстан тұрғындарының іріктемесінің жалпыдемографиялық және әлеуметтік сипаттамаларын білдіреді.
Тамақ өнімдерін сатып алу орындары
Қазақстандықтар азық-түлік өнімдерін көбінесеонлайн - желілік супермаркеттерден (76,4%), үйдің жанындағы дүкендерден (57,4%) және базарларда/нарықтарда/жәрмеңкелерде (55,1%), сирек жағдайдафермерлерден/ алып-сатарлардан қолдан (8,1%) сатыпалады екен.
Онлайн сатып алуды респонденттердің саны айтарлықтай аз. Осылайша, сұралған әрбір бесінші адам азық-түлікке маркетплейстерде және азық-түлік жеткізусервистерінде (19,2%), ал әрбір оныншы адам - Arbuz жәнеAirba Fresh (8,6%) сияқты азық-түлік дүкендеріндетапсырыс береді.
Әлеуметтік-демографиялық сипаттамалар бөлінісіндетанымал сатып алу орындары:
Желілік супермаркеттер:
- Астана мен Алматы қаласының тұрғындары (тиісінше91,3% және 85,2%);
- некеде тұратын қазақстандықтар (78,7%) және үшадам тұратын үй шаруашылықтары (79,5%);
- жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімі барреспонденттер (тиісінше 83,3% және 89,5%);
- материалдық жағдайы орташа немесе орташажағдайдан жоғары респонденттер (тиісінше 82,2% және82,9%).
Базарлар, нарықтар және жәрмеңкелер:
- респонденттердің ең жас тобы - 55 жас және оданжоғары (68,3%);
- Алматы қаласы (59,6%), Шымкент қаласы (61,6%) және халқы 50 мыңнан 100 мыңға дейінгі қалалар (65,1%) тұрғындары;
- 4 және 6 адам мөлшерiндегi үй шаруашылықтары(тиiсiнше 59,9% және 62%).
Үйдің жанындағы дүкендер:
- халқы 100 мыңнан 250 мыңға дейiнгi қалалар (64,1%);
- материалдық жағдайы орташадан төменреспонденттер (61,9%).
Сатып алу жиілігі
Респонденттер күнделікті негізде азық-түлік өнімдерінкөбінесе үйдің жанындағы дүкендерден сатып алады (54%). Аптасына 1-2 рет көбінесе базарларда/нарықтарда/жәрмеңкелерде (39,2%), фермерлерден/ алып-сатарлардан қолдан (38,5%), мамандандырылған дүкендерден (37,4%), желілік супермаркеттерден (36,8%) және желілік емес өзіне-өзі қызмет көрсету дүкендерінен (31,6%) сатып алады.
Азық-түлікті офлайн сатып алуға қарағанда онлайн-сатып алулар сирек жасалады. Осылайша, респонденттеразық-түлік өнімдерін бірнеше аптада бір рет онлайн сатыпалады, бұл ретте маркетплейстерде сатып алатынреспонденттердің үлесі азық-түлік дүкендеріндегі өнімдергетапсырыс беретіндерге қарағанда айтарлықтай көп - 29,9% -дан 38%.
Супермаркеттерден сатып алатын қазақстандықтаркөбінесе аталған санаттағы өнімдердің басым бөлігін солжерден сатып алады, ең алдымен сол жерден балық жәнетеңіз өнімдерін сатып алады. Үйдің жанындағы дүкендергереспонденттер көбінесе күнделікті сұранысқа ие тауарларға, атап айтқанда нан және нан-тоқаш өнімдеріне барады.
Респонденттер ет, құс, балық және теңіз өнімдерінкөбінесе базарлардан/нарықтардан/жәрмеңкелерден немесемамандандырылған дүкендерден сатып алады, әрібіріншісін фермерлерден қолдан жиі сатып алады. Осығанұқсас жағдай көкөніс/жеміс-жидек жағдайында да олардыкөбінесе базарлардан немесе фермерлерден сатып алады. Онлайн сатып алынатын ең танымал тауар шай/кофе болыптабылады, оған көбінесе маркетплейстерде тапсырысберіледі.
Тамақ өнімдеріне ай сайынғы шығындар
Сауалнамаға қатысушылардың үштен екісінен астамыазық-түлік сатып алуға жұмсалған ай сайынғышығындарының сомасын көрсетті (72,8%). Сауалнамағақатысқан әрбір төртінші адам (24,3%) жауап беругеқиналды.
Ай сайынғы сатып алудың орташа чегі 113 870 теңгені құрайды. Сауалнамаға қатысушылардың 27,3% -ында азық-түлік сатып алуға жұмсалатын ай сайынғышығындар 50 000 теңгені және одан аз, 25,9% -да - 75 001-100 000 теңгені құрады.
Сауалнамаға қатысқан әрбір бесінші адам азық-түліксатып алуға 100 001-150 000 теңгеден (17,2%), ал әрбіроныншы 50 001-75 000 теңге (12%) немесе 150 001-200 000 теңге (10,4%) бөледі.
Әлеуметтік-демографиялық сипаттамалар бөлінісіндетамақ өнімдеріне ай сайынғы шығындар:
2.2 Тамақ өнімдерін таңдау факторлары
Қазақстандықтардың төрттен үш бөлігінен астамы азық-түлік сатып алу кезінде жарамдылық мерзімі мен бағасына (тиісінше 79,1% және 76,4%) назар аударады. Жарамдылық мерзіміне көбінесе әйелдер (82,3%), жоғарыбілімі бар (81,8%), некеде тұрған (82,2%) және үш адамдық(82,6%) үй шаруашылықтары респонденттердің ең жас тобы(83,8%) қарайды. Бағаның 45-54 жастағы респонденттерүшін мәні бар (84,5%), табысы орташадан төмен (81,5%).
Респонденттердің жартысынан азы (45%) сатыпалынатын өнімдердің құрамын оқиды, көбінесе оларәйелдер (49%), 55 жастан жоғары респонденттер (49,5%), жоғары білімі бар (49,8%), орташа табыс деңгейі бар адамдар (49,6%).
Сұралғандардың үштен бірі азық-түлік сатып алукезінде оның дәмдік қасиеттерін, иісін, түсі мен консистенциясын (32,5%) ескереді. Азық-түлік өнімдерінтаңдаудың топ-5 факторын жеңілдіктердің, науқандардыңнемесе бонустық ұсыныстардың болуы тұйықтайды(32,2%).
Бұл фактор респонденттердің ең жас тобы (37,3%), жесірлер (44,2%) үшін, сондай-ақ материалдық жағдайыорташадан төмен (36,8%) адамдар үшін маңызды.
Респонденттерді өнімнің сыртқы көрінісі, атапайтқанда қаптама материалы мен дизайны (5,3%) ең аз алаңдатады екен.
Өндіруші туралы ақпарат
Әрбір оныншы қазақстандық ғана азық-түлікөндіруші туралы ақпаратқа назар аударады (11,7%). Олардың жартысынан астамы үшін қарастырылып отырғанөнімді қазақстандық өндірісті білу маңызды (57,8%), бұлфактор көбінесе елорда тұрғындары үшін маңызды (73,8%).
Сұралғандардың 44,8% -ы үшін тауар өндіретін ел маңызды емес, нақты өндірушінің ғана маңызы бар. Бұлфактор халқы 100 мыңнан 250 мыңға дейінгі қалалардыңтұрғындары үшін көбінесе маңызды.
Шетелдік өндіруші туралы ақпарат сұралғандардың17,3% үшін ғана өзекті.
Сатып алу жиілігі
Сауалнамаға қатысқан қазақстандықтардыңжартысынан астамы күнделікті негізде (33,1%) немесеаптасына 3-5 рет (20,5%) қазақстандық азық-түлікөнімдерін сатып алады. Әрбір оныншы респондент сұраққажауап бере алмады (9,8%). Респонденттердің тек 1% -ы ғанаотандық өндірістің азық-түлік өнімдерін сатып алмайды.
Әлеуметтік-демографиялық сипаттамалар бөлінісіндереспонденттердің ең жас тобы - 55 жас және одан жоғары - және 50 мыңнан 100 мыңға дейін халқы бар тұрғындараптасына 1-2 рет (тиісінше 28,2% және 31,9%) азық-түліксатып алуларды жиі жасайтыны, ал осындай жиілікпенсатып алуларды неғұрлым сирек жасайтыны - жастар(18,2%).
Қазақстандық өндірістің тамақ өнімдерінеқанағаттанушылық
Зерттеу жүргізу процесінде респонденттер 4 балдықшкала бойынша қазақстандық өндірістің тамақ өнімдерініңсапасын бағалады, мұнда:
• 1 – «Мүлдем көңілім толмайды»;
• 2 – «Көбіне көңілім толмайды»;
• 3 – «Көбіне көңілім толады»;
• 4 – «Толықтай көңілім толады»
Алғашқы екі бағаның жиынтық нәтижесі Bottom 2 Boxкөрсеткішімен көрсетілген және қазақстандық өнімнің сапасына қанағаттанбайтындығын білдіреді.
Керісінше 3 және 4 бағалардың сомасыреспонденттердің қанағаттанғандығын білдіреді және Top 2 Box ретінде белгіленген.
Барлық санамаланған санаттар бойынша Top 2 Box-тың орташа мәні ватерсызық болды, ол респонденттер отандық өндіріс өнімдерінің қандай санаттарымен ең аз қанағаттандырылғанын анықтайды.
Осылайша, сауалнамаға сәйкес, зерттеуге қатысушылар күнделікті сұраныс өнімдерінің басым бөлігіне (93,9% -96,3%) қанағаттанған және Қазақстанда өндірілген сусындардың (алкогольді/алкогольсіз, шай/кофе), ірімшік пен шұжықтың сапасына, сондай-ақ балық және теңіз өнімдеріне көңілдері толмайды.
Тұтыну драйверлері
Қазақстандық азық-түлік өнімдерін тұтынудың топ-3 драйвері өндірушілерге сенім (42,7%), отандық/қазақстандық өндірісті қолдау (39,4%) және тартымды баға(37,4%) болып табылады. Тұтынушылар басқа өндірісөнімдерінің болмауынан (9,3%) және МЕМСТ-қа, өндірісстандарттарына (9,2%) сәйкес келуінен қазақстандықөнімдерді ең аз таңдайды.
Әлеуметтік-демографиялық сипаттамалар бөлінісіндетұтыну драйверлері:
Өндірушіге сенемін - үш адамнан тұратын үйшаруашылықтары (47,6%), өзін-өзі жұмыспен қамтығандаржәне фриланспен жұмыс істейтіндер (51%);
Отандық/қазақстандық өндірісті қолдаймын - әйелдер (43,5%), алты адамнан тұратын үйшаруашылықтары (45,7%), жоғары білімді респонденттер(42,7%);
Тартымды баға - 35-44 жастағы респонденттер (42,2%), ерлер (40,6%), екі адамнан тұратын үй шаруашылықтары(42,5%), зейнеткерлік жастағы немесе мүгедектік мәртебесібар респонденттер (44,3%), жалдамалы жұмыс істейтін(40,7%)
Жоғары сапа - 18-24 жастағы респонденттер (26,9%), елорда тұрғындары (27,9%);
Зиянды қоспалар жоқ (мысалы, ГМА, консерванттар, антибиотиктер, бояғыштар және т.б.) - 55 жастан жоғарыреспонденттер (23%), балалармен тұратын Шымкент тұрғындары (23,5%), зейнеткерлік жастағы немесемүгедектік мәртебесі бар респонденттер (24,1%) жәнекәсіпкерлер (24,7%);
«Халяль» сертификациясының болуы - 34 жасқадейінгі респонденттер – (18-24 - 31,5%, 25-34 - 23,9%), халқы 100 мыңға дейінгі қалалардың тұрғындары (26,1%), үлкен үй шаруашылықтары (5 адам - 25,4%, 6 адам -37,8%) (27,5%), колледждер мен университеттердің жұмыс істейтінжәне жұмыс істемейтін оқушылары (28,9% және 35,7%), кәсіпкерлер және декреттік демалыстағы (27,1% және27,2%), табыс деңгейі жоғары респонденттер (33,5%).
Тұтыну кедергілері
Қазақстандық өндірістің азық-түлік өнімдерінтұтынудың негізгі кедергілері тауарлардың шектеуліассортименті (21,7%), өнімдердің төмен сапасы (17%) және тартымсыз баға (16,1%) болды, соңғысы көбіне жоғары білімі бар респонденттер үшін (25,6%) өзекті болды.
Отандық өнім сатып алмайтын респонденттердіңбасым бөлігі, ал бұл сауалнамаға қатысқандардыңжартысына жуығы - 41,3% сұраққа жауап беругеқиналғанын атап өткен жөн.
Сауалнамаға қатысқан әрбір оныншы адамқазақстандық өнімдерді олардың өздері баратындүкендерде болмауы себебінен сатып алмайды екен (9,9%), бұл туралы төрт адамнан тұратын үй шаруашылығы барреспонденттер (21,6%) басқаларға қарағанда жиі айтқан.
Қазақстандық өндірістің тамақ өнімдерін сатып алушарттары
Респонденттер қазақстандық өндірістің өнімдерін сатыпалу мүмкіндігін қарастыруға дайын болған 3 шарттыңішіне өнімдерге бағаның төмендеуі (33,4%), сапаныңжақсаруы (28,6%) және олардың респонденттер баратындүкендерде болуы (27,3%) кірді.
Сауалнамаға қатысқан әрбір төртінші адам, егерассортимент кеңейсе (23,8%), отандық өнім сатып алуымүмкін.
Респонденттердің қазақстандық өнімдерді сатып алушешіміне ең аз әсер ететін көрсеткіш «Халяль»сертификатының болуы (6,7%) және өнімдердің өндірісстандарттарына сәйкестігі (7,5%) болды.
Сатып алу жиілігі
Қазақстандықтардың басым бөлігі аптасына 1-2 рет(27%), бірнеше аптада бір рет (16,9%) немесе айына бір ретнемесе сирек (17,3%) азық-түлік сатып алады. Әрбіроныншы респондент (12,1%) сұраққа жауап бере алмады. Респонденттердің 3,6% -ы ғана шетелдік өндірістегі азық-түлік өнімдерін сатып алмайды.
Жасы бөлінісінде күнделікті немесе аптасына 3 ретсатып алатындар арасында 34 жасқа дейінгі жастар, аптасына 1-2 рет сатып алатындар арасында орта жастағыреспонденттер басым екені атап өтілді (30,6%), бірнешеаптада бір рет, айына бір рет немесе сирек сатып алатындар- респонденттердің ең жас тобы (тиісінше 23% және 21,6%), яғни жас ұлғайған сайын қарай азық-түлік сатып алу сирекжүргізіледі.
Шетелдік өндірістің тамақ өнімдерін тұтынудрайверлері
Жоғары сапа (45,4%), тартымды баға (34,9%) жәнеөндірушіге сенім (29,1%) шетелдік өндірістің тамақөнімдерін тұтынудың топ-3 драйвері болып табылады. Тұтынушылар «Халяль» сертификатының болуынабайланысты импорттық өнімдерді ең аз таңдайды (7%).
Әлеуметтік-демографиялық сипаттамалар бөлінісіндетұтыну драйверлері:
Жоғары сапа - 25-34 жастағы респонденттер (50,9%), елорда тұрғындары (50,6%), өз балаларымен жәнеата-аналарымен (56,1%) және ата-аналарымен (50,8%), кәсіпкерлер (54,8%), орташа жетістік деңгейі (48,9%);
Тартымды баға - азаматтық некеде тұрғандар (41,5%), үш адамнан тұратын үй шаруашылықтары (40,2%), зейнеткерлік жастағы немесе мүгедектік мәртебесі баржұмыс істемейтін респонденттер (43,5%);
Өндірушілерге сенемін - халқы 250 мың адамнанасатын қалалардың тұрғындары. (33,2%), өзін-өзі жұмыспенқамтығандар және фриланста жұмыс істейтіндер (35,1%);
Жеңілдіктердің, науқандардың немесе бонустықұсыныстардың болуы - халқы 100 мыңнан 250 мыңғадейін (29,5% мыңға дейін) қалалардың тұрғындары, жесірлер (36,3%), төрт адамнан тұратын үйшаруашылықтары (29,1%), зейнеткерлік жастағы немесемүгедектік мәртебесі бар (36%) жұмыс істейтінреспонденттер;
«Халяль» сертификациясының болуы - жастар(12,7%), халқы 100 мыңға дейінгі қалалардың тұрғындары(14,6%), үлкен үй шаруашылықтары (5 адам -14,6%, 6 адам-13,3%), бастауыш және толық емес орта білімі бар (11,3%), колледждер мен университеттердің жұмыс істемейтіноқушылары (15,3%), уақытша жұмыссыздар (11%) және декреттік демалыстағылар (11,1%), табысы жоғары және орташадан жоғары табысы бар респонденттер (15,6% және 11,1%).
Қазақстандық өндірушілердің ұсынымы жәнеқолдауы
Қазақстандықтардың басым көпшілігіқазақстандық өндірістің азық-түлік өнімдерін ұсынады(86% -ы – әрине ие - 40,7%, көбіне иә - 45,3%). Сұралғандардың үштен екісінен астамы бюджет қаражатынан отандық өндірушілерді қолдауға дайын(70,2% - әрине иә - 30,8%, көбіне иә - 39,4%), ал респонденттердің үштен бір бөлігі ғана (37% - әрине иә - 11,7%, көбіне иә - 25,4%).
Әлеуметтік-демографиялық топтар бөлінісінде отандықөндірістің тамақ өнімдері үшін бес (тиісінше 46,8%, 33,9% және 51,4%), алты және одан да көп адамнан (18,5%, 43,1% және 16,6%), сондай-ақ ең жоғары табыстыреспонденттерден (60%, 46,4% және 28,8%) үлкен үйшаруашылықтарын ұсынуға, қолдауға және төлеуге біршамадайын екені атап өтілді.
Қазақстандық азық-түлік өндірушілерді білу
Ең танымал қазақстандық азық-түлік өндірушілерСултан (83,1%), Рахат (Lotte 82,4%) және Цесна (80,2%) болды, оларды респонденттердің басым көпшілігі білді. Топ-5-тікті Foodmaster (73,9%) және Кублей (68,3%) тұйықтайды. Ең аз танылатын компаниялар Зенченко и К (көбінесе сүт өнімдерін өндіруші, Петропавл қаласы) (22,2%) және Лидер-2010 (сүт өнімдерін өндіруші, Рудный қаласы) (24,1%) болды.
Әлеуметтік-демографиялық сипаттамалар бөлінісінде35-54 жас аралығындағы әйелдер, респонденттер, сондай-ақелорда мен Алматы қаласының тұрғындарыкомпаниялардың басым бөлігін басқа топтардан жиібілетіндігі айтылған.
Қазақстандық азық-түлік өндірушілерге деген сенім
Сауалнамаға сәйкес, респонденттердің қазақстандықкомпанияларға деген сенім деңгейі айтарлықтайжоғары. Мәселен, Top 2 Box көрсеткіші («сенімбілдірушілер» және «толық сенім білдірушілер» үлесініңсомасы) 74,4% -95,5% шегінде өзгереді, ал ол бойыншаорташа мән 93,3% құрады.
Сауалнамаға қатысушылардың ең көп сенім деңгейібар 5 компанияның қатарына Алекс (95,5%), Арал Тұз (94,5%), Рахат (Lotte 93,3%), Султан (93,1%) және Цесна (93,1%) кірді, соңғы үш компания қазақстандық ең танымалөндірушілер болып табылады.
Респонденттер ең аз сенетін алкогольді ішімдіктердіотандық өндірушілер – Тургень (74,4%), Хаома (74,4%)және Bacchus (76,1%) болып шықты.
Онлайн дүкендерден азық-түлік сатып алу жиілігі
Респонденттер онлайн-дүкендерде азық-түлік сатып алужиілігі бойынша былайша бөлінді: 28% сатып алудыаптасына 1-2 рет, 27,2% - айына бір рет немесе сирекжасайды. Тағы 25,2% бірнеше аптада бір рет сатып алудыжөн көреді. Онлайн сатып алулармен салыстырғанда, онлайн сатып алулар әлі де сирек жасалуда.
Онлайн дүкендерді қалаушылар
Онлайн-дүкендер арасында абсолюттік көшбасшыMagnum Go (67%) болып табылады. Алғашқы 5 онлайн дүкенге тек Алматы қаласында ғана жұмыс жасайтынArbuz (34,4%) және Airba Fresh (26,9%), Choco (17%), ВкусМарт және Clevermarket.kz (әрбір жағдайда 9,6%) кірді.
Респонденттер арасында ең аз танымал Instashop(4,6%) және өнімдерді Tele 2 қосымшасы арқылы жеткізу(3,8%) болды.
Magnum Go-да онлайн өнімдерге орта жастағыреспонденттер (72,1%), Arbuz-да 25-34 жастағыреспонденттер (43,2%), ал Airba Fresh-те 18-24 жастағы еңжас топ (37,1%) тапсырыс береді. 45-54 жастағыреспонденттер, сондай-ақ басқалардан да жиіClevermarket.kz (17,6%) және Лидерде (12,7%) тапсырыстаржасайды.
Онлайн дүкендерінің сипаттамалары
Тұтынушылар Arbuz.kz сайтын жеткізу уақытын таңдаумүмкіндігі бар өнімге тапсырыс беретін ыңғайлы іздеужүйесі бар интернет-дүкен ретінде қабылдайды.
Choco рядом жеткізу сервисіне өнімдерді жылдамжеткізу және бонус жүйесінің немесе кешбектің болуысияқты сипаттамалар тән.
Magnum Go тұтынушыларда өнімнің тартымдыбағасымен және бонус жүйесі немесе кешбэк бар болуыменбайланыстырылады.
Magnum Go-ны қоспағанда, барлық аталғанонлайн-дүкендерді «жақсы өнім сапасымен»байланыстырады.
Онлайн сатып алуды таңдау себептері
Өнімдерді онлайн-сатып алуды таңдаудың негізгісебептері:
- Уақытты үнемдеу - респонденттердің 53,1% үшін еңмаңызды фактор, еркектерге қарағанда әйелдер (57,5%) жиіайтады (48,8%);
- Курьермен қолайлы жеткізу - сатып алушылардың48,2%, әсіресе әйелдер үшін (54,7%) маңызды;
- Үлкен көлемдер мен ауыр тауарларға тапсырысберудің қолайлылығы респонденттердің 44,5%, негізіненәйелдер үшін (52,1%) маңызды.
- Дүкенге шығу қажеттілігінің болмауы - 40,2%, еркектермен салыстырғанда (38,1%) әйелдерді (42,4%) жиітартады.
- Жеңілдіктердің, науқандар мен бонустардың болуы- респонденттердің 31,1%, әсіресе әйелдер үшін (34,6%) маңызды фактор.
Жас топтары бөлінісіндегі онлайн сатып алу кедергілері
Онлайн сатып алудағы ең жиі кездесетін проблемаөнімнің жарамдылық мерзімін, түсі мен сыртқы түрін(37,2%) тексеру мүмкіндігінің болмауы болып табылады.
Көбісі онлайн-дүкендердегі тауарлардың сапасынасенбейді (30,4%). Әдеттегі дүкендермен салыстырғандажоғары бағалар респонденттердің 20,3%-ына кедергі болыптабылады. Кейбіреулерге азық-түлікке онлайн (17,8%) қалайтапсырыс беру керектігін түсіну қиын, ал басқаларынатауарларды ауыстыру немесе қайтару мүмкіндігініңжоқтығы ұнамайды (16,5%).
Жас топтары бөлінісінде «ыңғайсыз жеткізу» жастарарасында «онлайн тапсырыс бере алмауы», ал 25-34 жасаралығындағы респонденттер арасында «азық-түліктердіауыстыру немесе қайтару мүмкіндігінің болмауы» ең жиі 5 кедергіден ығыстырылды. Бұл ретте ыңғайсыз жеткізу 35-44 жастағы респонденттерді көбірне алаңдатпады. Қалған тосқауылдардың ішінде «тауарлардың шектеулі түрлері»жастарды көбірек толғандырды.
3-тарау. Негізгі қорытындылар
Соңғы бес жылдағы тамақ өнімдерін тұтынудағы өзгерістер
Соңғы бес жылда Қазақстанда әртүрлі санаттағы азық-түлік өнімдерін тұтыну әртүрлі бағыттағы динамиканыкөрсетті. Жұмыртқа мен етті тұтыну тиісінше 4% -ға және1,5% -ға өсті. Керісінше, сүт және сүт өнімдерін тұтыну10% -ға, көкөністер, нан-тоқаш өнімдері, жармалар, майлар 9% -ға, картоп 7% -ға төмендегені байқалды. Балық пен теңіз өнімдерін тұтыну 4% -ға төмендеді. Сонымен қатар, жеміс-жидек, қант және кондитерлік өнімдерді тұтынушамамен бес жыл бұрынғы деңгейде қалды. Азық-түлікөнімдерінің көпшілігін тұтынудың шыңы 2020 жылға келді, одан кейін 2021 жылы құлдырау болды, ал 2022 жылыбарлық дерлік өнімдер бойынша тұтынудың ең төмендеңгейі байқалды. Ең ірі 5 санаттың ішінде өсімдік майында(жылына 11%) және тағамдық қосалқы өнімдермен (8%) 2019 жылдан бастап ең үздік орташа жылдық өсу қарқыныбар. Ең аз өндірілетін өнімдердің өсу қарқыны ең жоғары, мысалы, қатты сүтте - 27%. Барлық өндірістік көлемніңжартысын алатын жұқа тартылған ұн тоқырауда жәнежылына орташа өсімнің 1% -ын ғана көрсетті.
Қазақстанға импорттың үрдістері
2024 жылдың бірінші жартысында Қазақстанға азық-түлік импорты әртүрлі санаттар бойынша өсу мен құлдыраудың үйлесімділігін көрсетті. Атап айтқанда, қантимпорты өткен жылмен салыстырғанда 84% -ға ұлғайып, жалпы құны 208 миллион АҚШ долларын құрап отыр. Бұлөсім негізінен Ресей мен Беларусьтен келетін импортқабайланысты болды, бұл 2024 жылғы жалпы көлем 2023 жылғы деңгейден асып түсуі мүмкін деп болжайды. Керісінше, минералды және газдалған сулардың импорты 2022 жылмен салыстырғанда 22% -ға төмендеді, бұл реттеимпорт 59,8 миллион АҚШ долларын құрады, бұл жалғасыпотырған төмендеуді көрсетеді. Цитрустық, әсіресе Қытай, Пәкістан және Түркиядан келетін мандариндер импорты 2022 жылмен салыстырғанда шамамен үштен біріне артты, бұл осы өнімдерге деген сұраныстың өсіп келе жатқанынкөрсетеді.
Азық-түлік бағасының маусымдық ауытқуына әсер ететін негізгі факторлар
Қазақстандағы тамақ өнімдері бағасының маусымдық ауытқуына әсер ететін негізгі факторлар өндірістің маусымдылығы, импорт үлгілері және өңірлік климаттық жағдайлар болып табылады. Жылдың басында, әсіресе қаңтарда тамақ өнімдерін өндірудің айтарлықтай төмендеуімен, өндірістің маусымдылығы айқын байқалады, одан кейін ақпанда стандартты деңгейге қайта оралу қажет. Сондай-ақ, мамырдан басталатын өндірістің аздап құлдырауы байқалып, ол шілдеге дейін сақталады, алайда 2024 жылы өсім маусымның өзінде байқалған болатын. Бұдан басқа, Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) елдерінен азық-түлік өнімдерінің импорты қолжетімділік пен бағаға әсер етуі мүмкін маусымдық үрдістерді көрсетеді. Өңірлік климаттық жағдайлар да маңызды рөл атқарады, өйткені олар ауыл шаруашылығы өндірісіне және демек, азық-түлік өнімдерінің ұсынысы мен бағасының қалыптасуына әсер етеді.
Қазақстандағы тұтынушының портреті
Әлеуметтік сауалнамадан алынған мәліметтерді түйіндей отырып, біз Қазақстандағы оффлайн және онлайн өнімдерді орташа статистикалық сатып алушылардың портреттерін қалыптастырдық.
Оффлайн сатып алушы: Ең танымал «барып» азық-түлік сатып алу орындары Magnum, Small, Green және т.б. типті желілік супермаркеттер болып табылады, оларға ел халқының төрттен үш бөлігі жүгінеді. Жергілікті немесе үйдің жанындағы дүкендер көмекші функцияны көбірек орындайды, алайда олардың қызметтеріне респонденттердің жартысынан астамы (57,4%) жүгінеді.
Оффлайнды сатып алушылар өнімнің сапасын (37,2%) және сапаға сенімсіздігін (30,4%) тексерудің мүмкін болмауы сияқты онлайн-сатып алу кедергілерін ескере отырып, өнімдерді физикалық қарап шығу мүмкіндігін бағалайды. Олар жиі сауда жасайды, сатып алушылардың 54%-ы күнделікті негізде жергілікті дүкендерге барады. Бұл ретте супермаркеттер, базарлар (нарықтар, жәрмеңкелер), мамандандырылған дүкендер және қолдан сатып алушылар сияқты нүктелерге тұрғындардың 36-39% -ы аптасына 1-2 рет барады.
Мұндай клиент азық-түлік таңдау кезінде жарамдылық мерзіміне (79,1%) және бағаға (76,4%) мұқият қарайды, әйелдер мен қарт адамдардың осы аспектілерге ерекше назар аударуы заңды. Олар ет, құс, балық және теңіз өнімдерін базарлардан, нарықтардан және фермерлерден жиі сатып алады, бұл ретте көкөністер мен жемістерді де осы көздерден сатып алуды жөн көреді. Олардың сатып алудағы әдеттері әлеуметтік және демографиялық факторларға, соның ішінде жасы, табыс деңгейі мен отбасы жағдайына байланысты.
Қазақстандағы сатып алушылар «Султан», «Рахат» және «Цесна» сияқты қазақстандық брендтерге сенімі жоғары жергілікті өндірушілерге қатты қолдау көрсетуде. Олар жергілікті өнімдерді (86%) ұсынуға дайын және отандық өндірісті (70,2%) мемлекеттік қаржыландыруды қолдайды. Алайда олар бағаға сезімтал, тек 37% -ы ғана жергілікті өнімдер үшін көбірек төлеуге дайын. Мұндай сатып алушы әдетте айына 100 000 теңгеге дейін (65,2%) жұмсайды, ал орташа чек 113 870 теңгені құрайды.
Онлайн сатып алушы: Қазақстандағы орташа статистикалық онлайн-сатып алушы - сатып алу үдерісіндегі қолайлылық пен тиімділікті бағалайтын адам. Бұл клиент уақытты үнемдеуге (53,1%), жеткізудің қолайлы нұсқаларына (48,2%) және онлайн-сатып алуды таңдау кезінде көтерме (44,5%) тапсырыс беру мүмкіндігіне басымдық беруі мүмкін. Әйелдер, атап айтқанда, қолайлылық пен жеңілдіктердің, науқандар мен бонустардың болуын интернеттен сатып алу туралы шешім қабылдау кезінде басты факторлар деп атайды.
Артықшылықтарға қарамастан, бұл сатып алушы Интернетте сатып алу кезінде белгілі бір кедергілерге тап болады, мысалы, тауардың сапасын физикалық тұрғыдан тексерудің мүмкін болмауы (37,2%), тауардың сапасына сенімсіздік (30,4%) және жоғары бағаға байланысты қауіптену (20,3%). Нәтижесінде интернеттен сатып алу офлайнға қарағанда сирек жасалады, ал танымал онлайн санаттар шай, кофе, жарма және көкөністерді қамтиды.
Онлайн сатып алушы Интернетте аптасына 1-2 рет(28%) немесе айына бір рет немесе сирек (27,2%) сатыпалады. Олар «Magnum Go» (67%), «Arbuz» (34,4%) және«Airba Fresh» (26,9%) сияқты танымал онлайн-платформаларды жиі қолданады. Онлайн-сатыпалушылардың көпшілігі отандық өндірушілерді ұсынуғажәне қолдауға жоғары дайындықпен жергілікті өнімдергебасымдық береді, алайда олар әдетте бағаға сезімтал жәнежергілікті тауарлар үшін едәуір көп төлеуге дайын болмауымүмкін.
Жалпы, Қазақстандағы онлайн-клиент - бұл өнімніңбағасы мен сипаттамасы туралы есте сақтай отырып, қолайлылық пен сапа арасындағы теңгерімді іздейтін адам.
Авторы: Аңсар Абуев, Freedom Finance Globalсарапшысы
