Өз алдымызға жеке мемлекет болып, азаттық алып, тәуелсіз ел болғанымызға биыл 30 жыл. Алайда қазіргі кезде жаһандану әлемінде іс жүзінде, шын мәнінде тәуелсіз мемлекеттер қалмады. Барлығы бір-біріне тәуелді. Кейбіреулері көп, ал кейбіреулері аз.
Әр түрлі салаларда, соның ішінде экономикада өзінің тәуелсіздігінен бөлшектеп айырылған көптеген елдердің қатарында болуы Қазақстанның осы жағдайдағы өзекті мәселесі.
Нәтижесінде Қазақстан сонау 90 жылдары уәде етілгендей Азияның жаңа жолбарысы емес, қағаз жүзіндегі жолбарыс болды.
Елде орта тапқа қарағанда кедей тап өкілдері көп. Біз 30 жылда тек шикізат экономикасын құрдық. Джон Рокфеллердің «Әлемдегі ең жақсы бизнес – жақсы басқарылатын мұнай компаниясы.
Екінші орында -нашар басқарылатын мұнай компаниясы», - деген сөздері арнайы Қазақстан үшін айтылғандай.
Одан да сорақысы – қымбат бағаланатын шикізат болған жағдайда басшылықтың біліктілігі маңызды емес болуы.
Тек қағаз үйіндісін тудырған елдің дамуына бағытталған аяқталмаған көптеген бағдарламалар, туыстық экономика жағдайындағы бәсекенің жоқтығы, тиімсіз бюрократиялық аппараттың адал кәсіпкер мен өндірушінің орнына басты ойыншы болуы, уақыт пен ресурстарды құртқан коррупция, ел экономикасының дамуына кедергі келтірді.
30 жыл өтсе де біз болашақтағы күн астындағы орын үшін таласқа дайын емеспіз, сол себепті біздің экономика ірі және табысты экономикалы елдердің тек қосымшасына айналу қаупі бар.
Ал мұндай жағдай әрқашанда болашақ үшін қауіпті.
Өйткені, біз өткен 30 жылда уақытты, мүмкіндікті, елге деген халықтың сенімін де жоғалтсақ, алдағы 30 жылда елдің өзінен айырылып қалуымыз мүмкін.
Ежелгі грек тарихшысы Полибий болашақ әрқашан қазіргіден жақсырақ болып көрінеді деп сенген. Бірақ бізде болашақ, керісінше, қазақстандықтарды балаларын не күтіп тұр деп алаңдаумен өмір сүруде.
Олар қай елде өмір сүруге мәжбүр болады және өмірдің әртүрлі салаларында қандай қиындықтарға тап болады?
Бұл алаңдаушылық қазірдің өзінде көптеген білімді, креативті және қабілетті жастардың Қазақстанда болашағын көрмей, шет ел асып, өздерінің «бәсекеге қабілеттілігін» басқа саяси және басқа салаларда қолдануға тура келуде. Ал ақылды адамсыз кез келген елдің болашағы болмайды.
Экономист Рахымбек Әбдірахмановтың айтуынша, біз қазірдің өзінде білімді жандардың басқа мемлекет қоныс аударуынан 50 миллиард доллардан астам қаржыны жоғалттық.
30 жыл - қай жерге келгенімізді және бізді не күтіп тұрғанын түсіну үшін өткенге энтузиазмсыз көз тастауға жақсы себеп.
Белгілі қазақстандық экономист Алмас Чукиннің айтуынша, 2030 жылы мұнай дәуірі шарықтау шегіне жетіп, 2040-2050 жылдары сұраныс төмендейді.
Сонымен қатар, Дания үкіметі 2030 жылға қарай іштен жанатын қозғалтқыштарға тыйым салатынын және Еуропаны 2050 жылға қарай әлемдегі бірінші климаттық бейтарап континентке айналдыруға ЕО-ның басқа елдерін ынталандыруда. Бұл бастаманы ЕО-ның басқа 10 елі қолдады.
Біздің қазіргі шикізаттық мәртебе – ерте ме, кеш пе аяқталатын транзиттік кезең.
Сонда Қазақстанға екі жол ғана қалады. Бірі - «Кавказ тұтқыны» фильміндегідей: не бізді АХАЖ-ға апарып, сосын инновациялық даму тойында серуендейміз, немесе бізді прокурорға, содан кейін сотқа апарады, еліміздің еншісіне ешкімге керек емес, жанармай құю бекеті ретінде экономикалық өмірден шеткері қалу жазылмақ.
Инновациялық дамуға еліктеп ойын ойнап жүргенде уақытты құр бекер жоғалтамыз. Біз мұнай бұрғылау қондырғыларын айналып жүргенде, басқа елдер төртінші өнеркәсіптік революцияны жүзеге асыруда, ал біз оның өнімдерін тек импорттайтын боламыз.
Мысалы, жақында британдық Orca Computing компаниясы әлемдегі ең кішкентай кванттық компьютерлердің бірін жасағанын хабарлады. Сонымен бірге бұл компания Ұлыбританияны кванттық компьютерлерді жасауда әлемдік көшбасшы ету мақсатын жариялаған, және үкіметтен де қаржылай қолдауға ие болды.
Бір әзілге сүйенсек, біздің елде баяғы нанотехнологияның орнына сыбайлас нанотехнология көбірек танымал.
Расында да, бір кездері біздің алаяқтар да Қазақстанды, қазақстандық планшеттерді шығаратын, оның ішінде экспорттайтын елдердің біріне айналдырғысы келген. Бірақ бәрі әдеттегідей аяқталды. Президенттің қатысуымен ашылған завод жалған болып шықты, кәсіпорын басшылығына қатысты қылмыстық іс қозғалды, ал біраз уақыттан кейін осы завод негізінде пластик пакеттерін шығаруды ұйғарды. Шамасы, біздің технологиялық биігіміз осы шығар.
Қазақстанға бәсекеге қабілетті интеллектуалды, саяси және экономикалық орта ауадай қажет. Бірақ білімді жандарға ешқандай кедергілер болмауы керек.
Айтпақшы, кейбір сарапшылар мемлекетте ақылды әрі білімді адамдардың шынымен бағаланатынын көрсететін көрсеткіштердің бірі мемлекеттің инновациялық және технологиялық даму деңгейін көрсететін патенттік статистика деп санайды.
Ал ғылыми-техникалық патенттердің саны бойынша Қазақстан көптеген елдерден әлдеқайда артта қалды.
Бірақ әлемде көщбасшы мемлекет айналған мемлекеттердің мысалы жетерлік Жапония, Пак Чон Хи тұсындағы Оңтүстік Корея, Ли Куан Ю дәуіріндегі Син гапур, Тайвань және басқа да азиялық жолбарыстар.
Ал мұндай жетістікке жетудегі басты факторлардың бірі – елдің ұлттық жаңғыруын жеке мүдделерінен жоғары қойған мемлекет қайраткерлерінің билік басында болуы еді.
Ал бізге билік басындағылар өз болашағын, балалары мен немерелерінің болашағын бақуатты, жаңа технологияны игерген Қазақстанмен байланыстырғанда ғана мүмкін болатынын нақты түсінетін жаңа басқару стилі қажет. Айтпақшы, кейбір экономистер Тайваньды экономикалық дамудың сәтті үлгілерінің бірі деп санайды, ол әртүрлі жобаларға шашырап қалмай, негізгілерінің біріне шоғырлануды жөн көрді.
Атап айтқанда, компьютерлік чиптерді өндіруде, әлемдік өндірушілердің біріне айналуы еді.
Ал жаһандық экономика тұрғысынан Қазақстан ауыл шаруашылығын немесе мұнай-химия саласын дамытумен қатар инновациялық технологиялар мен стартаптарды қолдаудың баламалы энергия көздерін әзірлеу және сынау және энергияны үнемдеу саласындағы маңызды орынға ие бола алады.
Технологияларды енгізе отырып, осылайша жаңартылатын энергия көздерін дамытуда Кремний алқабының аналогына айналуға болар. Және жасаған дүниелерді экспорттау және осы сегментте ғылыми-техникалық патенттер санын арттыруға мүмкіндік туар еді.
Бұл жерде Pinemelon.com басқарушы директоры және nFactorial мектебінің негізін қалаушы Арман Сүлейменовпен келісе аламыз, ол келесі триллион долларлық компания (Apple-дан кейін) климаттың өзгеруіне бейімделуге көмектесетін инновациялық өнімдерді өндіруші болады деп санайды.
Бірақ егер Қазақстан бұл сын-қатерлерге бейімделе алмаса, онда бұл климаттық өзгерістер кедейліктің артуына, азық-түлік қауіпсіздігіне, денсаулық сақтау саласына қауіп төндіреді, жаңа аурулардың пайда болуына әкеледі, көші-қон ағындарына әсер етеді, экологиялық босқындар санын көбейтеді және бәсекелестікті күшейтеді, су ресурстары үшін бәсеке пайда болады.
Мұның бәрі бірігіп елдегі саяси және экономикалық тұрақтылыққа нұқсан келтіреді.
