Республикалық адвокаттар алқасы "Дикий Арманның" адвокаты Виктор Кривоносов Қостанай қаласындағы №76 тергеу изоляторында қысымға ұшырауына байланысты мәлімдеме жасады, деп хабарлайды Dalanews.kz.
2025 жылғы 11 және 12 наурызда адвокаттар Виктор Кривоносов пен Даулет Байсеитов қорғалатын тұлғаға барған кезде тергеу изоляторы қызметкерлерінің қорлайтын талаптарына ұшырады, соның ішінде киімдерін шешу талабы қойылды. Бұл жағдай адвокаттың рөлін төмендетудің салдарынан орын алды, өйткені адвокат жай азамат емес, қоғамдық-құқықтық функцияларды атқарушы тұлға болып табылады.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев құқықтық мемлекет құру үшін күшті әрі тәуелсіз адвокатураның маңыздылығын бірнеше рет атап өтті.
Осыған байланысты Республикалық адвокаттар алқасы мыналарды мәлімдейді.
Адвокат – қоғамдық-құқықтық мәртебенің иесі
Адвокаттық қызмет ерекше қоғамдық-құқықтық сипатқа ие, өйткені ол әділеттілікті қамтамасыз ету және азаматтардың құқықтарын қорғауда шешуші рөл атқарады. Адвокат құқыққа қызмет ету миссиясын орындайды, әділ сот төрелігінің жүзеге асырылуына жәрдемдеседі және құқық үстемдігі қағидатын ілгерілетеді. Сондықтан оның процестік мәртебесі жеке құқықтық қатынастардың шеңберінен шығып, арнайы құқықтық қорғауға жатады. Бұны айқындамай сот талқылауының бәсекелестік қағидатын және тараптардың теңдігін, соның ішінде қылмыстық процесте адвокат пен прокурордың тең құқылы болуын қамтамасыз ету мүмкін емес.
Адвокат та, судья мен прокурор сияқты, жеке тұлғада болмайтын ерекше қоғамдық-құқықтық мәртебеге ие. Дәл осы мәртебе адвокаттық иммунитетті қамтамасыз етеді, ол тінту, алу, клиенттер істері бойынша жауап алу сияқты әрекеттерден қорғайды, адвокаттық құпияны сақтауға, қылмыстық іс материалдары мен мемлекеттік органдардың қызметтік ақпаратына қол жеткізуге, адвокаттық сұраныстардың міндетті түрде орындалуына, сот мекемелеріне кедергісіз кіруге және заңмен көзделген басқа да кепілдіктерге құқық береді.
Адвокаттардың қызметінің қоғамдық-құқықтық сипаты Конституцияның 13-бабынан туындайды. Бұл бап әр адамның өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау құқығын, сондай-ақ білікті заң көмегін алу құқығын белгілейді. Мұнда негізгі мән берілетін жайт – Конституция жай ғана заң көмегін емес, білікті заң көмегін кепілдендіреді. Бұл көмекті тиісті құзыретке ие адамдар көрсететінін білдіреді: тиісті білімі бар, тағылымдамадан өткен, лицензия алу үшін аттестацияны сәтті тапсырған және өз біліктілігін жүйелі түрде арттырып отыратын маманда.
Адвокаттың әділ сот төрелігіне қатысушы ретіндегі рөлі халықаралық стандарттармен де расталған. Еуропа адвокаттары мен заң қауымдастықтарының кеңесі (CCBE) 1988 жылғы 28 қазанда қабылдаған Еуропалық адвокаттардың (кәсіби сот өкілдерінің) кәсіби мінез-құлық кодексінде атап өтілгендей:
«Біз адвокаттың (кәсіби сот өкілінің) рөлін әділ сот төрелігін жүзеге асыруға қатысушы ретінде анықтадық. Дәл осы идея кейде адвокатты «сот қызметкері» (officer of the court) немесе «әділеттің өкілі» (minister of justice) деп сипаттау арқылы да жеткізіледі».
Бұл тұжырымдама 1990 жылы БҰҰ қабылдаған «Заңгерлердің рөліне қатысты негізгі қағидаттардың» 12-тармағында да расталған, онда адвокаттардың әділ сот төрелігін жүзеге асырудағы жауапты агенттер ретінде ерекше мәртебеге ие екендігі атап өтіледі.
Осылайша, адвокаттарды қорлайтын тексеру рәсімдеріне ұшырату, олардың тәуелсіздігін күмәнға алу немесе кәсіби қызметіне кедергі жасау әрекеттері тек ұлттық заңнаманы ғана емес, сонымен қатар адвокатураны әділ сот төрелігінің ажырамас бөлігі ретінде қорғайтын іргелі халықаралық қағидаттарды тікелей бұзу болып табылады.
Халықаралық стандарттардың сақталмауы және билікті асыра пайдалану
БҰҰ «Заңгерлердің рөліне қатысты негізгі қағидаттарында» адвокатураны қорғау стандарттарын нақты бекіткен. Атап айтқанда, 16-тармақта былай делінген:
«Үкіметтер заңгерлердің (адвокаттардың):
(a) қорқыту, кедергі жасау, қудалау немесе орынсыз араласусыз өздерінің барлық кәсіби функцияларын орындай алуын қамтамасыз етеді;
(b) өз клиенттерімен еркін кездесіп, кеңес жүргізе алуын қамтамасыз етуі керек;
(c) кәсіби міндеттеріне сәйкес әрекет еткені үшін жазаға тартылмауын, қорқытуға, үркітуге немесе қудалауға ұшырамауын қамтамасыз етуі керек».
Қостанайдағы тергеу изоляторы қызметкерлерінің әрекеттері, яғни адвокаттарды қорлайтын тексеру рәсімдеріне мәжбүрлеуі – тек өкілеттіктерді асыра пайдалану ғана емес. Бұл әрекеттер қауіпсіздікті қамтамасыз етуге емес, билікті көрсетуге және адвокаттардың кәсіби қызметінде негізсіз кедергілерге тап болуына жағдай жасауға бағытталған.
Белгілі болғандай, бұл жеке дара оқиға емес. Бұған дейін де қорғалатын тұлғаға бару үшін бас бостандығынан айыру орындарына келген адвокаттарға қатысты осындай әдістер қолданылған. Бұл туралы адвокаттар Олег Чернов, Тимур Ерекешов және басқалар мәлімдеді.
Мұндай практика әділ сот төрелігінің іргелі қағидаттарына қайшы келеді және Конституциямен, сондай-ақ халықаралық стандарттармен кепілдендірілген қорғау құқығы мен білікті заң көмегін алу құқығын бұзады. Бұл әрекеттерге жол берілмеуі керек және олар дереу тоқтатылуы тиіс.
Адвокатты өз клиентімен теңестіруге жол берілмейді
Адвокаттың ар-намысын қорлайтын жағдайда тексеруден өтуін талап ету – адвокаттық қызметтің кәсіби кепілдіктерін өрескел бұзу болып табылады. Мұндай әрекеттер не адвокаттарға саналы түрде қысым көрсету, не тергеу изоляторы қызметкерлерінің заңсыз көзқарасының нәтижесі болуы мүмкін, өйткені олар адвокатты қорғалатын тұлғамен теңестіреді.
Адвокат қылмыстық қудалаудың бір бөлігі болып табылмайды, жедел бақылауға жатпайды және қорғалатын тұлғаға қолданылатын шектеулерге ұшырай алмайды. Оған қатысты осындай ықпал ету шараларын қолдану құқықтық негіздерге сай келмейді және қорғау құқығын қамтамасыз ететін тәуелсіз институт ретіндегі адвокатураның мәнін бұзады.
Адвокатты заң көмегі көрсетілетін тұлғамен теңестіруге тыйым салу ұлттық және халықаралық құқықта тікелей бекітілген.
Қазақстан Республикасының «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» заңының 35-бабына сәйкес:
«Адвокатты ол заң көмегiн көрсетiп отырған тұлғамен теңдестiруге тыйым салынады.»
Осыған ұқсас қағида БҰҰ-ның «Заңгерлердің рөліне қатысты негізгі қағидаттарының» 18-тармағында да бекітілген:
«Заңгерлер өз функцияларын орындау барысында клиенттерімен немесе олардың мүдделерімен теңестірілмейді.».
Адвокаттың қылмыстық іске «қатысы жоқтығын» дәлелдеуге мәжбүрлейтін жағдайларды жасау арқылы адвокатураның тәуелсіздігін бұзуға бағытталған кез келген әрекетке жол берілмеуі тиіс.
Мұндай әрекеттер тек кәсіби құқықтарды бұзу ғана емес, сонымен қатар әділ сот төрелігінің негіздеріне тікелей қауіп төндіреді, өйткені қорғау құқығы қысымсыз және кедергісіз жүзеге асырылуы тиіс.
Республикалық адвокаттар алқасы жағдайға дереу араласуды талап етеді
Республикалық адвокаттар алқасы адвокат мәртебесінің жүйелі түрде еленбеу мәселесі туралы мәлімдейді.
Республикалық адвокаттар алқасы Төралқасы талап етеді:
- Адвокаттардың құқықтарының бұзылуына жол бергені үшін Қостанай қаласындағы тергеу изоляторы қызметкерлерінің әрекеттеріне қатысты қызметтік тексеру жүргізу.
- Кінәлілерді қылмыстық жауапкершілікке тарту.
- Мұндай әрекеттерге жол берілмеуі туралы Ішкі істер министрлігі мен Бас прокуратура тарапынан ресми түсіндірме беру.
- Қорғалатын тұлғаға бару кезінде адвокаттардың құқықтарының сақталуын бақылау тетігін енгізу.
