Қазақстан мен Арменияның көптеген онжылдықтар бойы оларды біріктіріп келе жатқан достық пен ортақ құндылықтарға негізделген өзара түсіністік пен ынтымақтастықтың ұзақ тарихы бар. Тарихи тұрғыдан алғанда, Қазақстан мыңдаған армяндардың үйіне айналып, олардың көпшілігі кеңестік қуғын-сүргін және депортация жылдарында келді.
Қазақстан өзінің қонақжайлылық және кең пейілділік дәстүрлерімен армян диаспорасына өзінің мәдени және ұлттық тамырларын сақтап қалуға мүмкіндік берді, бұл армяндар қазақстандық қоғамға белсенді кірігіп отырды.
Қазақстанда тұратын армяндар ел экономикасының, мәдениеті мен ғылымының дамуына елеулі үлес қосады, бұл халықтар арасындағы байланысты нығайтады. Бұл өзара іс-қимыл гуманитарлық және мәдени байланыстардан бастап экономикалық және саяси серіктестікке дейінгі барлық деңгейдегі ынтымақтастықтың берік негізін қалады.
Кеңес Одағының ыдырауымен және тәуелсіздік алуымен Қазақстан мен Армения саяси тұрақтылықтағы, экономикалық ынтымақтастықтағы және өңірлік қауіпсіздіктегі ортақ мүдделерді басшылыққа ала отырып, екіжақты қатынастарды белсенді дамытуды жалғастырды. Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) және Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы (ҰҚШҰ) сияқты халықаралық ұйымдарға мүше елдер ретінде екі ел де сауда, қауіпсіздік және дипломатия саласында тығыз байланыста.
Қазақстан мен Арменияның халықаралық аренада бір-бірін қолдауға дайындығын ерекше атап өткен жөн. Қазақстан ғасырлар бойғы дипломатия мен бітімгершілік дәстүрлері бар мемлекет бола отырып, халықтар арасындағы диалогта және Еуразиялық өңірдегі қауіпсіздікті нығайту жөніндегі күш-жігерде маңызды рөл атқарады. Армения өз кезегінде Қазақстанмен, әсіресе сауда, көлік және энергетика саласындағы стратегиялық әріптестікті бағалайды.
Армения Президенті Ваагн Хачатурянның Қазақстанға сапары осы ынтымақтастықтың жалғасуының және болашақта оны тереңдетуге бағытталғандығының жарқын айғағы болып табылады. Сондықтан, бұл мақалада екі мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынас пен серіктестіктің өткен кездегі жетістіктері мен нәтижелері, осы кездегі мәселелердің Армения Президентінің Қазақстанға ресми сапары кезінде талқылануы мен айтылуы, жаңа бастамаларға шолу жасалады, сонымен қатар осы екі мемлекеттің болашақтағы серіктестігі мен алар асуларының қалай болатындығына болжамдар жасалады.
Армения Президенті Ваагн Хачатурянның 2024 жылғы 15 қазандағы Қазақстанға ресми сапары қазақ-армян қатынастарының дамуындағы маңызды оқиға болды. Бұл сапар екі ел арасындағы көпжылдық достық байланыстарды нығайтып қана қоймай, экономика, көлік, цифрландыру және мәдениет сияқты стратегиялық салалардағы ынтымақтастық үшін жаңа перспективалар ашты.
Армения Президентінің келуінің алдында 14 қазанда Армения Премьер-Министрі Никол Пашинян мен Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев арасындағы телефон арқылы сөйлесу болды. Осы әңгіме барысында көшбасшылар сауда-экономикалық және мәдени-гуманитарлық салалардағы ынтымақтастықты одан әрі нығайту перспективаларын талқылады. Қазақстан Президентінің 2024 жылғы сәуірдегі Арменияға сапары барысында қол жеткізілген уағдаластықтарды сапалы іске асыруға ерекше назар аударылды.
Бұл жоғары деңгейдегі қарым-қатынас Қазақстан мен Армения арасындағы дипломатиялық байланыстардың өзара сыйластық пен ұзақ мерзімді әріптестікке ұмтылу рухында қалай дамитынының жарқын мысалы болып табылады.
15 қазанда Ақордада Президент Қасым-Жомарт Тоқаев пен Ваагн Хачатурянның салтанатты кездесу рәсімі өтті, онда Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің армян әріптесін жылы қарсы алды. Екі елдің көшбасшылары тарихи достыққа, ортақ мәдени құндылықтарға және экономикалық мүдделерге негізделген екіжақты қатынастардың маңыздылығын атап өтті. Президент Тоқаев Қазақстанның ынтымақтастықты сапалы жаңа деңгейге көтеруге мүдделі екенін атап өтіп, бүгінгі уағдаластықтар осы қатынастарды нығайтуға ықпал ететініне сенім білдірді.
Тоқаев Қазақстан мен Армения арасындағы достық және ынтымақтастық туралы шартқа қол қойылуының 25 жылдығының маңыздылығын атап өтіп, оны екіжақты қатынастар тарихындағы маңызды кезең деп атады:
– Бүгінгі уағдаластықтар өзара байланыстың нығая түсуіне ықпал етеді деп сенемін. Біз қазақ-армян серіктестігінің негізі саналатын жоғары деңгейдегі кездесулерімізге ерекше мән береміз. Қазақстан Армениямен достық қарым-қатынасты жоғары бағалайды. Қазақ елінің армян халқына ықыласы ерекше. Армения – еліміздің сенімді әрі уақыт сынынан өткен жақын серіктесі. Біздің халықтарды берік достық, ортақ тарих және ұқсас мәдени-гуманитарлық құндылықтар байланыстырады. Екіжақты қатынастар барлық салада қарқынды дамып келе жатқанын айрықша атап өткім келеді, – деді.
Өз кезегінде Армения Президенті жылы қабылдағаны үшін алғысын білдіріп, Қазақстанның жоғары даму қарқынын атап өтті:
– Қасиетті қазақ жеріне келгеніме қуаныштымын. Қазақстанның даму және өркендеу қарқынына тәнті болдым. Екі ел арасындағы достық қарым-қатынастар ұзақ жылдарға жалғасады деп сенемін. Өйткені оның тарихи тамыры тереңде жатыр. Қазақстан – біздің сенімді әрі достас серіктесіміз. Бұдан бөлек, екі ел арасындағы экономикалық байланыс табысты дамып келе жатқанын атап өткім келеді, – деп Армения президенті екі ел арасындағы экономикалық қатынастардың сәтті дамып келе жатқанын атаған болатын.
Келіссөздер барысында көшбасшылар бірқатар негізгі бағыттардағы екіжақты өзара іс қимылды одан әрі тереңдетуді талқылады, оның ішінде келесі бағыттарды бөліп көрсетсек:
- Сауда-экономикалық ынтымақтастық. Тараптар тауар айналымын ұлғайтуға және өзара инвестицияларды жандандыруға ниет білдірді. Армения Президенті Қазақстан армян экономикасы Еуразиялық экономикалық одақ шеңберінде белсенді өзара іс-қимыл жасайтын маңызды серіктес болып табылатынын атап өтті.
- Көліктік-логистикалық өзара іс-қимыл. Кавказ бен Орталық Азияны байланыстыратын көлік дәліздерін дамытудың стратегиялық маңыздылығы атап өтілді. Бұл тек Қазақстан мен Армения арасындағы ғана емес, бүкіл өңір аясындағы сауда мен экономикалық байланыстарды нығайтуға жаңа мүмкіндіктер ашады.
- Аграрлық сектор. Ауыл шаруашылығы екі ел де тәжірибе алмасу және бірлескен жобаларды жүзеге асыру мүмкіндіктерін көретін маңызды сала болып табылады, бұл әсіресе жаһандық климаттық өзгерістер жағдайында өзекті.
- Цифрландыру және инновация. Екі көшбасшы да цифрлық технологиялар мен инновациялар саласындағы ынтымақтастықты дамытуға дайын екендіктерін білдірді, бұл экономиканы жаңғырту үшін жаңа көкжиектер ашады.
- Мәдени-гуманитарлық ынтымақтастық. Тоқаев 2023 жылы Арменияда қазақ театрының күндерін өткізу және 2025 жылы Арменияда Қазақстан мәдениетінің онкүндігін ұйымдастыру жоспарларын еске түсіре отырып, елдер арасындағы мәдени алмасулардың өскенін қанағаттанушылықпен атап өтті. Ағымдағы сапар аясында Қазақстанда Арменияның мәдениет күндері салтанатты түрде ашылды, бұл екіжақты қатынастар үшін мәдени байланыстардың маңыздылығын көрсетеді.
Келіссөздерде өңірлік қауіпсіздік және халықаралық күн тәртібі мәселелері ерекше орын алды. Президент Тоқаев Қазақстанның Әзірбайжан мен Армения арасында бейбітшілік шартын жасасу бойынша келіссөздер жүргізу үшін Алматы алаңын ұсынуға дайын екенін растады. Бұл Қазақстанның Еуразиялық аймақтағы бейбітшілік пен тұрақтылыққа ұмтылатын бейтарап және сындарлы күш ретіндегі рөлін көрсетеді.
Ваагн Хачатурянның ресми сапары екі елдің ынтымақтастықты одан әрі дамытуға дайын екендігін көрсетті, алайда алда белгілі бір сын-қатерлер тұр. Олардың ішінде жаһандық тұрақсыздық жағдайында экономикалық байланыстарды нығайту, көлік инфрақұрылымы мен цифрлық жүйелерді жақсарту, сондай-ақ өңірлік қауіпсіздік мәселелерін шешу қажеттігі бар. Осыған қарамастан, көпжылдық достық қарым-қатынастар мен екі халықтың игілігі үшін жұмыс істеуге дайын болудың арқасында Қазақстан мен Армения өзара тиімді әріптестікті дамытуды жалғастыра отырып, осы сын-қатерлерді еңсере алады.
Армения президентінің Қазақстанға ресми сапарының бірінші бөлігі бұл екіжақты қатынастардың стратегиялық маңыздылығын атап өткен және ынтымақтастық үшін жаңа перспективалар ашқан маңызды оқиғаларға толы болды. Екі елдің көшбасшылары Қазақстан мен Армения арасындағы достықты және олардың халықтарының игілігі үшін өзара іс-қимылды дамытуды жалғастыруға мүмкіндік беретін барлық негізгі салаларда әріптестікті нығайту бағытына өз міндеттемелерін растады.
2024 жылғы 15 қазанда Астанада Президент Ваагн Хачатурянның сапары аясында Арменияның мәдени күндері ашылды. Бұл оқиға Қазақстан мен Армения арасындағы мәдени-гуманитарлық байланыстарды нығайтудағы маңызды қадам болды. Екі президент Қасым-Жомарт Тоқаев пен Ваагн Хачатурян халықтар арасындағы өзара түсіністік пен достықты тереңдету үшін мәдени алмасудың маңыздылығын атап өтті.
Салтанатты шара Қалибек Қуанышбаев атындағы Қазақ ұлттық музыкалық драма театрында өтті. Салтанатты концерт басталар алдында президенттер аты аңызға айналған армян режиссері Сергей Параджановтың 100 жылдығына арналған фотокөрмені тамашалады. Тоқаев мәдениет «Халықтарды біріктіретін көпір» екенін атап өтті.
Концерттік бағдарламаға Арменияның мемлекеттік джаз оркестрі және Арменияның Мемлекеттік джаз оркестрі мен Инга Аршакян, Гор Суджян секілді өнерпаздары әлемге әйгілі армян композиторлары Комитастың, Шарль Азнавурдың, Жорж Гарваренцтің және Арно Бабаджанянның музыкалық шығармаларын орындады.
Сонымен қатар, 15-16 қазан аралығында Астанада армян киносының күндері өтеді, ал «Амазгаин» театры Даниил Хармстың туындылары негізінде «Лю-Беф» спектаклін ұсынады, бұл екі ел арасындағы мәдени диалогты жалғастырады.
Қазақстан мен Армения арасындағы экономикалық және мәдени ынтымақтастық көпжылдық өзара тиімді қатынастармен нығайтылған тұрақты өсуді көрсетуді жалғастыруда. Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев пен Армения Президенті Ваагн Хачатурян бұл байланыстарды дамытудың маңыздылығын бірнеше рет атап өтті, бұл әсіресе соңғы жылдары экономикалық ынтымақтастық жаңа деңгейге өткен кезде байқалды.
Қазақстан мен Армения сауда-экономикалық ынтымақтастықты кеңейтуге сенімді түрде барады, бұл өзара сауда көлемінің едәуір ұлғаюымен расталады. 2023 жылдың қорытындысы бойынша екі ел арасындағы тауар айналымы 2,4 есе өсіп, 33,5 миллион долларға жетті, бұл өсу серпіні мен экономикалық өзара іс-қимылға өзара мүдделілікті көрсетеді. Қазақстан Арменияға 26,9 миллион долларлық өнім экспорттады, оның ішінде темірден жасалған жалпақ прокат, алюминий және тамақ өнеркәсібі өнімдері. Өз кезегінде Армения этил спиртін, тоңазытқыштарды, дәрілік препараттарды және электр жабдықтарын экспорттай отырып, Қазақстанға тауарларды жеткізуді 19,6 миллион долларға ұлғайтты.
Президент Тоқаев өз сөзінде екі ел арасындағы экономикалық ынтымақтастықты одан әрі тереңдету үшін елеулі әлеуетті атап өтті. Ол энергетика, инновация және өнеркәсіптік жобалар саласында жаңа мүмкіндіктер құрудың маңыздылығын атап өтті. Армения Президенті Ваагн Хачатурян екіжақты сауданы кеңейтудің және жаңа бағыттарда бірлескен жобаларды іске асырудың маңыздылығын атап өтіп, өзара іс-қимылдың ағымдағы деңгейіне қанағаттанушылығын білдірді.
Инвестициялық ынтымақтастыққа ерекше назар аударылды. Елдер арасындағы тікелей шетелдік инвестициялар ағыны өсуде: Қазақстан Армения экономикасына 56,5 миллион доллар инвестициялады, ал армян инвестициялары Қазақстанға 2023 жылы екі есеге өсіп, 6 миллион долларға жетті. Алматыда «Манташянц» ірі армян кәсіпкерлік одағының өкілдігін ашу екі ел арасындағы іскерлік байланыстарды нығайту үшін маңызды қадам болды.
Арменияның географиялық жағдайы, әсіресе оның Иранмен шекарасы Қазақстан алдында Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) шеңберіндегі экономикалық өзара іс-қимылды кеңейту үшін жаңа мүмкіндіктер ашады. Екі ел де ЕАЭО-ның Иранмен еркін сауда аймағын құруды белсенді түрде қарастыруда, бұл тауар айналымының одан әрі өсуі мен инвестициялар көлемінің ұлғаюы үшін маңызды факторға айналады. Бұл жоспарларда Оңтүстік Кавказ аймағында көлік байланысын қалпына келтіру де маңызды рөл атқарады.
Қазақстанда екі елдің іскер топтары өкілдерінің қатысуымен өткен бизнес-форум маңызды оқиға болды. Форумда туризм, мұнай-химия және инвестициялар сияқты салалардағы ынтымақтастық туралы меморандумдарға қол қойылды, бұл стратегиялық маңызды секторлардағы өзара іс-қимылды кеңейтуге ұмтылысты көрсетеді. 2024-2025 жылдарға арналған сауда-экономикалық ынтымақтастық жөніндегі Жол картасына қол қою ұзақ мерзімді ынтымақтастық жоспарларын құрылымдаудағы басты қадам болды
Экономикалық ынтымақтастық жөніндегі үкіметаралық комиссиялар деңгейіндегі тұрақты кездесулер де қарым-қатынастарды нығайтуға ықпал етеді. 2023 жылы Ереванда өткен комиссияның 9-шы отырысы маңызды кезең болды, онда қала құрылысы, металлургия, ғылым және фармацевтика сияқты салалардағы одан әрі өзара іс-қимыл перспективалары талқыланды.
Еуразиялық интеграция шеңберінде Қазақстан мен Армения сауда-экономикалық саладағы қол жеткізілген табыстарға сүйене отырып, ынтымақтастықты одан әрі кеңейтуді жоспарлап отыр. Бұл жоспарларда туризмді, индустриялық жобаларды және бірлескен инвестицияларды дамыту маңызды рөл атқарады. 2024 жылдың көктемінде Ереванда Қазақстан-армян бизнес-форумын өткізу экономикалық байланыстарды нығайту және жаңа серіктестіктерді дамыту жолындағы кезекті қадам болмақ.
Осылайша, Қазақстан мен Армения экономикадан мәдениетке дейінгі түрлі салаларда өз қарым- қатынастарын сенімді түрде нығайтуды жалғастыруда. Саудадағы ілгерілеу, инвестициялардың өсуі және мәдени алмасудың жандануы өзара сенім мен ортақ мүдделерді дамытуға деген ұмтылысқа негізделген одан әрі ынтымақтастық үшін берік негіз жасайды.
Қазақстан мен Армения арасындағы ынтымақтастық соңғы онжылдықтар бойы тұрақты серпінді көрсете отырып, дамуын жалғастыруда. Бұл саладағы жетістіктер сауда-экономикалық саладағы елеулі көрсеткіштермен, іскерлік байланыстарды нығайтумен және халықаралық аренада өзара қолдаумен расталады. Бұл жетістіктер экономикалық өзара іс-қимылды нығайтуға ықпал етіп қана қоймай, одан әрі серіктестік үшін берік негіз жасайды. Соңғы жылдары Қазақстан мен Армения экономикалық ынтымақтастықта айтарлықтай жетістіктерге жетті. 2023 жылы елдер арасындағы тауар айналымы 2,4 есе өсті, бұл екіжақты саудада айтарлықтай ілгерілеуді көрсетеді. Арменияға қазақстандық экспортқа темір, алюминий, қағаз целлюлозасынан және тамақ өнеркәсібі өнімдері, ал армян тауарлары этил спиртімен, тоңазытқыш жабдықтарымен және электр техникасымен ұсынылған тауарлар тасымалданады.
2024-2025 жылдарға арналған сауда-экономикалық ынтымақтастық жөніндегі Жол картасына қол қою басты жетістік болды, ол туризм, мұнай-химия және инвестициялар салаларындағы кооперация үшін жаңа перспективалар ашады. Бұл сауда ағындарын әртараптандыру және екі ел үшін де инвестициялық мүмкіндіктерді кеңейту жолындағы маңызды қадам. Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев ынтымақтастықтың негізгі мақсаты экономикалық өсу үшін ортақ әлеуетті пайдалану екенін атап өтті. Бұл тұрғыда экономикалық байланыстарды нығайтып қана қоймай, Қазақстан мен Арменияның халықаралық аренадағы маңыздылығын арттыратын энергетика, инновация және инфрақұрылым саласындағы бірлескен жобаларды құру маңызды болып табылады.
Екіжақты қатынастарды саяси қолдау жоғары деңгейде қалып отыр. Ресми делегациялардың сапарлары, экономикалық ынтымақтастық жөніндегі үкіметаралық комиссияның тұрақты отырыстары және басқа да іс-шаралар оң динамиканы сақтауға жағдай жасайды. Қазақстанда Арменияның мәдени күндерін өткізуді қоса алғанда, мәдени алмасу халықтар арасындағы тұлғааралық және мәдени байланыстарды нығайтуда да маңызды рөл атқарады. Президент Тоқаев мәдениеттің халықтар арасындағы көпір екендігіне баса назар аударады және бизнесті дамыту мен гуманитарлық өзара іс-қимыл үшін сенімді атмосфера құрудың маңыздылығын атап көрсетеді.
Мемлекеттер арасындағы қарым-қатынастың өзгеруі де мүмкін, бұл экономикалық ынтымақтастық үшін елеулі кедергілер бюрократиялық кедергілер мен ЕАЭО ішіндегі сауда-экономикалық саясаттың сәйкес келмеуінен де туындауы мүмкін. Бұл үкіметаралық комиссиялар деңгейінде неғұрлым белсенді өзара іс-қимылды және осы проблемаларды шешудің келісілген тәсілдерін әзірлеуді талап етеді. Қазақстан мен Армения арасындағы ынтымақтастықтың негізгі мақсаты тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу және саяси және мәдени байланыстарды нығайту болып табылады. Табыстың маңызды көрсеткіштері тауар айналымының өсуі, инвестициялардың ұлғаюы және энергетика, ауыл шаруашылығы, туризм және өнеркәсіп сияқты негізгі салаларда екіжақты жобалардың жандануы болады.
ЕАЭО аясындағы интеграциялық жобалардың және Иран мен Оңтүстік Кавказ арқылы жаңа сауда маршруттарын құрудың арқасында елдер арасындағы экономикалық қатынастар сапалы жаңа деңгейге шығады деп күтілуде. Негізгі нәтиже логистика, индустриялық жобалар және инновациялар саласындағы тереңірек ынтымақтастық болады, бұл өз кезегінде екі ел халқының өмір сүру деңгейіне оң әсер етеді. Осылайша, Қазақстан мен Армения арасындағы ынтымақтастық одан әрі өсу мен даму үшін айтарлықтай әлеуетке ие, бұл ретте қазіргі сын-қатерлерді ойдағыдай еңсеру өзара тиімді нәтижелерге қол жеткізу үшін айқындаушы фактор болады.
Қазақстан мен Армения өзара ынтымақтастықты нығайту және кеңейту бағытында сенімді түрде қозғалуда. Саяси қолдаудың жоғары деңгейі, өршіл экономикалық жобалардың болуы және мәдени өзара іс-қимыл екіжақты қатынастардың одан әрі өсуіне берік негіз жасайды. Геосаяси тұрақсыздық және экономикалық кедергілер сияқты қиындықтарды жеңу бірлескен бастамаларды сәтті жүзеге асырудың маңызды факторы болады. Алайда, серіктестіктің жалпы әлеуеті мен стратегиялық маңыздылығын ескере отырып, Қазақстан мен Армения Еуразиялық өңірде тұрақтылық пен өркендеуге ықпал ете отырып, өз байланыстарын дамытуды жалғастырады деп болжауға болады.
Қазақстан мен Армения арасындағы ынтымақтастық, оның жарқын мысалы Армения Президентінің жуырдағы сапары болды, екі мемлекет үшін де жаңа көкжиектер ашады. Кездесулер мен келіссөздер барысында Сауда, Экономика, мәдени алмасулар мен қауіпсіздікке қатысты маңызды келісімдерге қол жеткізілді. Бұл ынтымақтастық екіжақты қарым-қатынастарды нығайтып қана қоймай, өңірде одан әрі бірлескен даму үшін берік негіз жасайды. Тараптар бірлескен күш-жігер азаматтардың өмір сүру деңгейін арттыруға және халықаралық саясаттағы ұстанымдарын нығайтуға әкелетініне сенім білдіреді. Сапар барысында қол жеткізілген жетістіктер болашақта өркендеу мен үйлесімділік үшін сенімді іргетас құра отырып, қазіргі жағдайда диалог пен өзара түсіністіктің маңыздылығын көрсетеді. Екі ел де серіктестікті белсенді дамытуға бағытталған, бұл ынтымақтастықты тереңдету және жалпы әл-ауқатты қалыптастыру үшін перспективалар ашады.
