انىقتاما
زاۋىتبەك تۇرىسبەكوۆ ءار جىلدارى مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ ءار ساتىسىنان وتكەن. ول ءبىر كەزدەرى جوعارى كەڭەس دەپۋتاتى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى، ق ر كوشى-قون جانە دەموگرافيا جونىندەگى اگەنتتىك ءتوراعاسى، ق ر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ ءتوراعاسى، ىشكى ىستەر ءمينيسترى، وزبەكستان، رەسەي، ۋكراينا، مولدوۆا ەلدەرىندە توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشى بولىپ قىزمەت اتقارعان.
وسى جىلدىڭ 25-27 ماۋسىم ارالىعىندا وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ V قۇرىلتايىندا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشيەۆتىڭ ورنىنا بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ سول كەزدەگى حاتشىسى زاۋىتبەك تۇرىسبەكوۆ كەلگەن بولاتىن. سودان بەرى ءتورت ايدان استام ۋاقىت ءوتتى. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى استاناعا كوشىپ، جاڭا قارقىنمەن، تىڭ جوبامەن جۇمىس ىستەيدى دەگەن ءسوز شىندىققا اينالدى. ەل زاۋىتبەك قاۋىسبەكۇلىن قاۋىمداستىق جۇمىسىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرەدى دەگەن ۇمىتپەن قارسى الدى.
ءقازىر دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى تۇگەلدەي استاناعا كوشكەندىگى بەلگىلى بولدى. قاۋىمداستىقتىڭ الماتىداعى عيماراتى «وتانداس-ەل» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنە بەرىلگەن. بىرلەستىك مۇشەلەرى ۇزاق جىل جوندەۋ كورمەگەن عيماراتتى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىپ جاتقاندارىن حابارلادى. الماتىدا قاۋىمداستىقتىڭ فيليالى جۇمىس ىستەيدى ءارى قاۋىمداستىقپەن بىرلەسىپ، شەتەلدەگى قازاقتار جانە وتانعا ورالعان قانداستاردىڭ رۋحاني-مادەني، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىمەن دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى مەن «وتانداس-ەل» – ەكى تاراپ بىرلىكتە اينالىساتىن بولادى.
نايمانبايەۆ، ماماشيەۆ، تۇرىسبەكوۆ...
«تاۋەلسىزدىك الا سالىپ شەتەلدەگى قازاقتاردى ەلگە شاقىرۋدى، وتانعا ورنالاستىرۋدى قۇپ كورىپ، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءى قۇرىلتايىن وتكىزۋگە بىردەن ءبىر مۇرىندىق بولعان تۇلعا – نازاربايەۆ»، – دەيدى 90 جىلداردىڭ سوڭىندا ەلگە ورالعان اقساقال زامان التىنبەكوۆ. ول ءوزى تۋىپ-وسكەن وزبەكستان شەتەلدەگى وزبەكتەر ءۇشىن مۇنداي مۇمكىندىك بەرە الماعانىن، ءتىپتى تمد ەلدەرىندە شەتتەگى وتانداستارىن شاقىرۋدى جۇيەلى جۇرگىزگەن تەك قازاقستان عانا ەكەنىن ايتىپ، «بۇل – ءبىزدىڭ ەلدىڭ باقۋاتتىلىعىن كورسەتەدى» دەگەن ءپىرى ءبىلدىردى.
ساراپشى، قوعام قايراتكەرى راحىم ايىپ ۇلى بولسا، قاۋىمداستىقتىڭ بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، جازۋشى قالداربەك نايمانبايەۆ باسقارىپ تۇرعان شاقتا ەداۋىر بەدەلدى بولعانىن ايتادى. شەتەلدەن ەلگە ورالعان قانداستاردىڭ قۇجات ءبىتىرۋ، كۆوتا الۋ، ەلگە ورنالاسۋ ىستەرىنە نايمانبايەۆ باسقارعان قاۋىمداستىق ءجيى ارالاسىپ، قازاق كوشى-قونىنىڭ جاندانۋىنا، زاڭنىڭ كەمەلدەنۋىنە وڭدى ىقپال ەتتى دەگەن پىكىردە.
– ال ماماشيەۆ تۇسىندا ەشقانداي جۇيەلى جۇمىس بولمادى. شەتەلدە قازاقتاردىڭ كىشى قۇرىلتايىن وتكىزۋدەن اسپادى. وندا دا مەملەكەتتەن تەندەر الىپ، ەۋروپا قازاقتارىنىڭ قوناعى بولىپ قايتۋدان ارىعا ۇزامادى. ونىڭ قانداي ناتيجە بەرگەنىن ەشكىم ەسەپتەگەن جوق. ماماشيەۆ تۇسىنداعى قاۋىمداستىق – شالاجانسار ۇيىمنىڭ ءبىرى بولدى. مۇنداي ۇيىمنىڭ بار ەكەنىن دۇنيەجۇزى قازاقتارى قۇرىلتايى وتەتىن كەزدە عانا ەل بىلەتىن، – دەيدى راحىم ايىپ ۇلى.
ساراپشى نايمانبايەۆتىڭ ۇزاق جىلدىق تاجىريبەسىمەن قوسا، قوعامدىق بەدەلى بولعانىن ايتادى. ال ماماشيەۆ بولسا مينيستر بولعانىنا قاراماستان قوعامدىق ورتادا بەدەلدى بولماعاندىقتان مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە، مينيسترلىكتەرگە ءسوزى ءوتىمسىز بولدى دەپ قارايدى.
– جۋىردا استانادا زاۋىتبەك قاۋىسبەك ۇلىنىڭ شاقىرۋىمەن ارنايى كەزدەسۋگە باردىق. ول كىسى قاۋىمداستىقتىڭ الدا اتقارار جۇمىستارىمەن تانىستىردى. ءوز جوسپارلارىمەن ءبولىستى. شىنىمدى ايتايىن، زاۋىتبەك مىرزانىڭ ىسكەر باسشى ەكەنىنە كوزىم جەتكەندەي بولدى. بۇل شاق تۇرىسبەكوۆ ءۇشىن تاريحي مۇمكىندىك. الەمدەگى قازاقتاردى ەلگە اكەلۋ – وتان ءۇشىن ىستەلەر ەڭ باستى جۇمىس. بىزگە ولار، ولارعا ءبىز كەرەكپىز، – دەيدى راحىم ايىپ ۇلى.
ونىڭ پىكىرىنشە، ەرتەرەكتە كوشى-قون جانە دەموگرافيا اگەنتتىگىن باسقارعان تۇرىسبەكوۆ بۇل سالانىڭ قىر-سىرىن ابدەن بىلەدى.
ول ءوزىنىڭ تۇرىسبەكوۆتىڭ جوسپارلارىن ۇناتقانىن ايتادى. «وتانداستار» قورى ارقىلى شەتەلدەن كەلگەن قازاقتاردى ەل ومىرىنە بەيىمدەۋ، جۇمىسپەن، باسپانامەن قامتۋ، سولتۇستىك وبلىستارعا ورنالاستىرۋدىڭ جۇيەلى مەحنيزمدەرىن ويلاستىرىپ، سونى قولعا الۋعا كۇش سالىپ جاتقانىنا قۋانۋلى.
«تۇرىسبەكوۆ ءداۋىرى» بولا ما؟
«قاۋىمداستىق جاي ۇيىم ەمەس، پرەزيدەنت نازاربايەۆتىڭ ءوزى ءتوراعا بولىپ سانالاتىن ساناۋلى ۇيىمنىڭ ءبىرى. بۇل ۇيىمنىڭ دەڭگەيى كەرەك بولسا، قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىمەن تەڭ بولۋى ءتيىس».
«وتانداس-ەل» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى مۇقان مامىتحاننىڭ پىكىرى وسىعان سايادى. قالداربەك نايمانبايەۆ كەزىندە قاۋىمداستىقتا ۇزاق جىل قىزمەت ەتكەن مۇقان مامىتحان قاۋىمداستىقتىڭ قولىندا كوپ مۇمكىندىك بار دەپ بىلەدى.
– قاۋىمداستىق نايمانبايەۆتىڭ كەزىندە بەلسەندى جۇمىس ىستەگەنى شىن. ماماشيەۆ كەزىندە اتقارىلعان ىستەر نايمانبايەۆ بەكىتىپ كەتكەن ءىس-شارالاردىڭ ءبىر بولىگى عانا بولدى. نايمانبيەۆ قازاق كوپ شوعىرلانعان جۇڭگو، وزبەكستان، موڭعولياعا ءجيى بارىپ، ونداعى زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن ۇنەمى پىكىرلەسىپ، ولاردى ەلگە شاقىراتىن. مەنىڭشە، زاۋىتبەك تۇرىسبەكوۆتىڭ زور مۇمكىندىگى بار. ەلىمىز تاۋەلسىزدىكتىڭ 26 جىلىندا ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرگە جەتتى. الىس-جاقىن شەتەلدەرمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، تاجىريبە جيناقتادى. تۇرىسبەكوۆ مىرزا – ەلىمىزدىڭ كوشى-قون ساياساتىنىڭ نەگىزىن قالاعانداردىڭ ءبىرى. ول كىسى ۇزاق جىل وزبەكستان مەن رەسەيدە ەلشى بولدى. ءبىزدىڭ شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ كوپ بولىگى وسى ەكى ەلدە تۇرادى. ەگەر ءوزىنىڭ ديپلوماتيالىق تاجىريبەسىن ىسكە قوسار بولسا، قازاق كوشىندەگى «تۇرىسبەكوۆ ءداۋىرى» باستالۋى مۇمكىن. كىمدە-كىم قازاق كوشى ءۇشىن، شەتەلدەگى قازاقتاردى ەلگە ورالتۋ ءۇشىن ازداپ بولسا دا، ەڭبەك ەتەر بولسا، ۇلتقا جاساعان ايرىقشا ۇلەسى دەپ بىلگەن ءجون. بىرەۋلەر ۇرانداتىپ، ەندى بىرەۋلەر ءۇنسىز ءىس تىندىرادى. زاۋىتبەك قاۋىسبەك ۇلى – سوڭعى توپقا جاتادى، – دەيدى بىرلەستىك ءتوراعاسى.
سونىمەن قاتار ول، قاۋىمداستىق پەن «وتانداس-ەل» بىرىگىپ، الداعى ۋاقىتتا ەلگە كەلگەن جانە شەتەلدە تۇراتىن قازاقتارعا نەگىزدەپ مادەني-رۋحاني، ءبىلىم، سپورت، بيزنەس سالاسىندا كوپتەگەن شارالاردى قولعا الۋدى جوسپارلاپ وتىرعاندارىن ايتادى.
– مىسالى، ءار جىلى الەمدىك ەكونوميكا فورۋمى، ايماقتىق ەكونوميكا فورۋمى، ينۆەستورلاردىڭ فورۋمى دەگەن سەكىلدى كوپ شارالار وتەدى. شەتەلدەگى قازاقتار اراسىندا ءىرى بيزنەسمەندەر، كاسىپكەرلەر، زاۋىت-فابريكا يەلەرى بارشىلىق. ءبىز سولاردى ەلگە شاقىرىپ، وزىمىزدەگى «اتامەكەن» پالاتاسىنىڭ ىسكەر توبىمەن نەگە كەزىكتىرمەيمىز؟ ولاردى ەلدىڭ كوركەيۋى ءۇشىن ينۆەستور بولۋعا نەگە ۇگىتتەمەيمىز؟ مۇنداي شارانى ۇيىمداستىرۋعا كىم قارسى؟ زاكەڭ (زاۋىتبەك) بۇل سەكىلدى كوپتەگەن ويىمىزدى قولداپ وتىر. ءبىزدىڭ ماقسات – قاۋىمداستىق جۇمىسىن جانداندىرۋ ارقىلى ەلگە پايدالى جۇمىس ىستەۋ، – دەيدى مۇقان مامىتحان.
قىتايداعى قازاقتارعا اراشا تۇسە مە؟
سوڭعى ءبىر جىل كولەمىندە قىتايداعى قازاقتاردىڭ ءتۇرلى قىسىم كورىپ جاتقانى تۋرالى ب ا ق بەتتەرىندە ۇزبەي جازىلىپ كەلەدى. دۇنيەجۇزى قازاقتاردىڭ V قۇرىلتايىندا بۇل جاعداي تۋرالى گەرمانيادان كەلگەن دەلەگات ءومىرحان التىن پرەزيدەنت نازاربايەۆقا ايتقان بولاتىن. نۇرسۇلتان نازاربايەۆ مۇنداي جاعدايدان حابارسىز ەكەنىن جەتكىزىپ، ءتيىستى ورىندارعا تاپسىرما بەرىپ، بۇل ءىس جونىندە ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزەتىنىن جەتكىزگەن ەدى. جۋىردا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قايرات ءابدىراحمانوۆ قىتايدىڭ شىڭجاڭ رايونىندا قالىپتاسقان كۇردەلى جاعدايدى زەرتتەگەندەرى، شىنىمەن دە قۇجات الۋ، قازاقستانعا شىعۋ قيىنداعانىن ايتقان ەدى. ول «شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ – ءبىزدىڭ مىندەتىمىز» دەگەن بولاتىن.
الماتىداعى بەلسەندى جاستار بۇل ىسكە قاۋىمداستىق تاراپىنىڭ ءتىس جارماعانىنا تاڭىرقايتىنىن جەتكىزەدى. ولار بۇل ىسپەن اينالىسۋ تىكەلەي قۇزىرەتتەرىنە جاتپاسا دا، قاۋىمداستىق تاراپىنان قولداۋ كورسەتىپ، ءتيىستى مەكەمەلەرگە حات جازىپ، تۋىستارى سوتتالعان قانداستاردى قابىلداپ، اقىل-كەڭەس كورسەتسە دەگەن ءۇمىتى بارلارىن ءارى زاۋىتبەك قاۋىسبەك ۇلىنىڭ مۇنداي جاعدايعا سەلقوس قارامايدى دەگەن ويلارى بارىن ايتادى.
– قاۋىمداستىق مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىم ەكەنىن بىلەمىز. الايدا جەكە ادامداردىڭ اتىنان حات جازعاننان گورى، ءتيىستى مەكەمەلەرگە قاۋىمداستىق اتىنان حات جازساق، الدەقايدا ءتيىمدى بولار ەدى. ەگەر ءبىزدى قابىلداسا، وندا ناقتى پىكىرىمىزدى، قىتايداعى تۋىستارىمىزدىڭ قانداي قيىندىققا تاپ بولىپ وتىرعانىن دالەلمەن تۇسىندىرەر ەدىك. زاۋىتبەك تۇرىسبەكوۆ مىرزا بۇل جايدان حابارى بولا تۇرا، ءالى كۇنگە قىتايداعى قازاقتار تۋرالى پىكىر بىلدىرمەدى. تىم قۇرىسا، قىتايدا تۋىستارى قامالعان قامكوڭىل كىسىلەردى دە قابىلداعان جوق، – دەپ كەيىستىك تانىتتى ءوزىن ارمان دەپ تانىستىرعان ازامات.
ول ءوزىنىڭ جاقىن تۋىستارىنىڭ قىتايدا جازىقسىز قامالىپ جاتقانىنا الاڭداۋلى.
ءتۇيىن:
شەتەلدەگى ءار قازاقتىڭ تاعدىرى – بار قازاقتىڭ تاعدىرى. ويتكەنى، قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىرى شەتەلدە تۇرادى.
