"UNCTAD ۇيىمىنىڭ جۋىردا جارىق كورگەن "قاز" ەسەبىنە سايكەس، قازاقستان سوڭعى 30 جىلدا العاش رەت ورتالىق ازياداعى تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيسيا (FDI – Foreign Direct Investment) تارتۋ كورسەتكىشى بويىنشا ەڭ سوڭعى ورىنعا سىرعىعان. ەلىمىزدە 2024 جىلى ينۆەستيسيا اعىنى تەرىس مانگە يە بولىپ، مينۋس 2،5 ملرد دوللاردى قۇراعان. ال وسى رەيتينگتىڭ كوشىن، ءبىر قىزىعى وزبەكستان باستاپ تۇر: بىلتىرعى ينۆەستيسيا كولەمى 2،8 ملرد دوللارعا جەتكەن". وسىلاي دەپ جەلىدەگى ءوز جازباسىن باستاعان ەكونوميست ءارى "كوممەنتاريي" Telegram ارناسىنىڭ اۆتورى ەلدار شامسۋتدينوۆ قازاقستاننىڭ ينۆەستيسيالىق تارتىمدىلىعىنىڭ بۇلايشا قولدان "سۇيىلۋىنا" نە سەبەپ ەكەنىن جىلىكتەپ شاعىپ كورسەتەدى، دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.
"اسىرەسە، ونەركاسىپ سالاسىندا ايىرماشىلىق ايتارلىقتاي كورسەتكىشكە يە: قازاقستانعا تارتىلعان ينۆەستيسيا 4،4 ملرد دوللار بولسا، وزبەكستاندا – 11،4 ملرد دوللار. سالىستىرمالى تۇردە 2014 جىلى قازاقستاننىڭ نەگىزگى كاپيتالىنا تارتىلعان ينۆەستيسيالار وزبەكستاننان ەكى ەسە ارتىق، ال ەكونوميكا كولەمى 2،5 ەسە ۇلكەن بولعان. ءقازىر بۇل الشاقتىق جويىلدى دەپ ايتسا دا بولادى. نەگە؟ وسى اراسىن تارقاتىپ كورەلىك. مۇنداي ەسەپتەردىڭ قالاي دايىندالاتىنىن جاقسى بىلەمىز عوي. ادەتتە، ولار IMF (حۆق)، World Bank (دۇنيەجۇزىلىك بانك)، EBRD (ەۋروپا قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكى) سەكىلدى حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارىنا ارنالادى، ولاردىڭ مۇددەسىن ەسكەرەتىن ارنايى ەسەپتەر بولادى. مەنى جاڭساق ءتۇسىنىپ قالىپ جۇرمەڭىزدەر، بۇل ەسەپتە پايدالى اقپاراتتار دا جەتەرلىك. ءبىراق، ەڭ الدىمەن، بۇل ارادا اتالعان قۇجاتتاردىڭ نەگىزگى پايدالانۋشىسى كىم ەكەنىن تۇسىنگەن ماڭىزدى، سوندا عانا مالىمەتتىڭ شىنايى ءمانى انىقتالادى"، - دەيدى مامان.
شامسۋتدينوۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇۇ 2025 جىلعى WIR ەسەبىندە وزبەكستاندى ءساتتى رەفورمالار مودەلىنىڭ ۇلگىسى رەتىندە كورسەتەدى. اتاپ ايتقاندا، 11،4 ملرد دوللار ونەركاسىپتىك ينۆەستيسيا، سيفرلىق ينفراقۇرىلىمنىڭ ءوسۋى، حالىقارالىق ينستيتۋتتارمەن بەلسەندى ارىپتەستىك ورناتۋ سەكىلدى جەتىستىكتەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارادى.
"ال قازاقستان تۋرالى وتە قىسقا، ءۇستىرت ەسەپ بەرىلەدى: ينۆەستيسياسى 4،4 ملرد دوللار دەپ كورسەتىلگەن، الايدا ونىڭ قۇرىلىمى، قايدان كەلگەنى، ينستيتۋسيونالدىق دامۋى تۋرالى ەشتەڭە ايتىلماعان. سىرت كوزگە، ءبىر قاراعاندا، بۇل ستاتيستيكا شىنايى سياقتى كورىنەدى. ءبىراق، شىن مانىندە، ماڭىزدى دەتالداردى نازاردان تىس قالدىرۋ ارقىلى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بۇل ارادا مانيپۋلياسياعا جول بەرىلىپ وتىر. وزبەكستانداعى ينۆەستيسيانىڭ باسىم بولىگى EBRD (ەقدب)، ADB (ازيا دامۋ بانكى)، جۇڭگو سياقتى سىرتقى دونورلاردان الىنعان مەملەكەتتىك كەپىلدەمەسى بار قارىزدار ەسەبىنەن قالىپتاسقان. بۇل – نەگىزىنەن ساياسي شەشىمدەرگە جانە سىرتقى قولداۋعا تاۋەلدى كاپيتالدار. ال قازاقستانداعى جاعداي مۇلدەم بولەك: مۇندا نارىقتىق تابىستىلىققا نەگىزدەلگەن، قارىز جۇكتەمەسى تومەن، كوبىنە ناقتى سەكتورعا باعىتتالعان تۇراقتى جەكە ينۆەستيسيالار باسىم"، - دەيدى ول.
سونداي-اق، ونىڭ ايتۋىنشا، UNCTAD ۇيىمىنىڭ ءوزى حالىقارالىق دونورلارمەن وتە تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەيدى. ال بۇل دونورلاردىڭ قارجىسى مەن رەسۋرستارى، كۇن ءتارتىبى دە اتالعان ۇيىمنىڭ ەسەپتەرىنە اسەر ەتەدى دەگەن ءسوز.
"دونورلارعا رەفورما تيىمدىلىگىن، ءوز كومەگىنىڭ ناتيجەسىن، باعدارلامالارىنىڭ تابىسىن كورسەتەتىن مەملەكەتتەر قاجەت. وزبەكستان – بۇل تۇرعىدا تاپتىرماس ۇلگى. ال قازاقستاننىع جاعدايى مۇلدە باسقاشا: قالىپتاسقان نارىق، سيفرلىق مەملەكەتتىك باسقارۋ، احقو (مفسا) ورتالىعى، ينۆەستورلاردى قورعاۋ مەحانيزمدەرى مەن اربيتراجدىق جۇيە بار. قازاقستان سىرتتان كومەك سۇرامايدى، ءوزىنىڭ جەتىستىگىن جارنامالاۋعا نەمەسە دونورلاردان جاعىمدى پىكىر كۇتپەيدى. بىلايشا ايتقاندا، قازاقستان دونورلاردىڭ ەسەبىندە كورسەتەتىندەي "ءساتتى مىسال" بولۋدان تىم تاۋەلسىز. گەوەكونوميكالىق سەلەكسيا دا وسىلاي جۇزەگە اسىرىلادى: ەگەر دونورلاردىڭ مودەلىن قابىلداساڭ، رەيتينگ پەن ەسەپتەردە جاقسى كورسەتكىش الۋعا مۇمكىندىك الاسىڭ. ەگەر ولاردىڭ مودەلىن قابىلداماساڭ، جەتىستىكتەرىڭ نازاردان تىس قالادى. حالىقارالىق ويىنشىلاردىڭ ماقساتى تۇسىنىكتى، ال قازاقستاندىق ب ا ق نە سەبەپتى وسىنداي ءنارراتيۆتى قولداپ، قازاقستاندى جاعىمسىز كورسەتەتىن FDI (تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيسيا) گرافيكتەرىن تاراتادى؟ ويتكەنى سول ەسەپتىڭ ىشىندە سوڭعى 25 جىلدىق جيناقتالعان دەرەكتەر بويىنشا قازاقستان وزبەكستاننان 10 ەسە كوپ FDI تارتقان. ورتالىق ازيادا قازاقستاننان كەيىن ەكىنشى ورىندا تۇركىمەنستان تۇر، ءبىراق ول تۋرالى ەسەپتە، ءتىپتى مۇلدە ايتىلماعان دا"، - دەيدى شامسۋتدينوۆ.
ەكونوميستتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندى "جەڭىلىپ جاتقان مەملەكەت"، ال وزبەكستاندى "ءساتتى كورشى" رەتىندە كورسەتۋ، ادەتتە ىشكى ساياسي قىسىمدا قولدانىلاتىن قۇرال بولىپ تابىلادى. بۇرىن وسىلاي ەليتالاردى "رەفورما جاساماساڭدار، وزبەكستاننان قالىپ قويامىز" دەپ قورقىتقان ەكەن.
"ءبىراق ءقازىر جاعداي باسقاشا. قازاقستاندا شىنىندا دا ماڭىزدى رەفورمالار قولعا الىندى: تاريفتەر مەن سالىقتار ءوستى، جانار-جاعارماي باعاسى ەركىنە جىبەرىلدى، بيۋدجەتكە وزگەرىستەر ەنۋدە. بۇل - وتە كۇردەلى ءارى اۋىر رەفورمالار. سوندىقتان "ايماقتاعى اۋتسايدەر" وبرازىن قالىپتاستىرۋدىڭ ەش ءمانى جوق. مەنىڭشە، جاعداي بىلاي: قازىرگى قاتاڭ اقشا-نەسيە ساياساتى مەن ءالسىز ينۆەستيسيالىق كرەديتتەۋ اياسىندا كەيبىر توپتار "سىزدەردىڭ ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىق دەگەندەرىڭىز – بوس ءسوز، شىنايى اقشا باسقالارعا كەتىپ جاتىر" دەگەن پىكىردى قالىپتاستىرۋدا. وسىلايشا ۇلتتىق بانكتى اقشا-نەسيە ساياساتىن جۇمسارتۋعا، بازالىق مولشەرلەمەنى تومەندەتۋگە جانە بيۋدجەتتەن قوسىمشا جەڭىلدىكتەر بەرۋگە يتەرمەلەپ وتىر. بۇل – ءقاۋىپتى جول. ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىق – باستى باسىمدىق، ال ينفلياسيانى باقىلاۋ – اسا ماڭىزدى مىندەت. كورپوراسيالاردىڭ قاتەلىگى ءۇشىن قاراپايىم حالىقتىڭ قالتاسىنا قول سالۋعا بولمايدى"، دەپ ءسوزىن تۇيىندەيدى ەلدار شامسۋتدينوۆ.
