وتكەن جۇمادا اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ قاتىسۋىمەن ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام الييەۆ پەن ارمەنيا پرەمەر-مينيسترى نيكول پاشينيان ۆاشينگتوندا بەيبىتشىلىك دەكلاراسياسىنا قول قويدى. كەلىسىمدە ەكىجاقتى ديپلوماتيالىق قاتىناستاردى قالپىنا كەلتىرۋ، شەكارا تۇتاستىعىن مويىنداۋ، ەكونوميكالىق جانە ينفراقۇرىلىمدىق ىنتىماقتاستىقتى جانداندىرۋ جونىندە ۇزاق مەرزىمدى مىندەتتەمەلەر قامتىلدى.
تاريحي جەتىستىك –ايماق دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭى
وسىلايشا ۆاشينگتوندا تاريحي وقيعا بولدى – اقش-تىڭ تىكەلەي ارااعايىندىعىمەن ازەربايجان مەن ارمەنيا ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان قاقتىعىستى اياقتاۋدى كوزدەيتىن بەيبىت كەلىسىمگە قول قويدى. اق ۇيدە وتكەن راسىمدە ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام الييەۆ پەن ارمەنيا پرەمەر-مينيسترى نيكول پاشينيان قول قويعان دەكلاراسيا ەكى ەل اراسىنداعى سوعىس قيمىلدارىن توقتاتۋدى، ساۋدا، تۋريزم جانە ديپلوماتيالىق قاتىناستى جانداندىرۋدى كوزدەيدى. سونداي-اق تاراپتار ءبىر-بىرىنىڭ ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن مويىنداۋعا ۋاعدالاستى.
قاراباق ماسەلەسى شامامەن قىرىق جىل بويى كاۆكازداعى ەڭ وتكىر داۋلاردىڭ ءبىرى بولدى. بىرنەشە اسكەري قاقتىعىستان كەيىن ەكى جىل بۇرىن ايماق تولىق ازەربايجان باقىلاۋىنا ءوتتى، ءبىراق بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋ ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلدى. ەندى بۇل كەلىسىمنىڭ ارقاسىندا ايماقتا جاڭا كەزەڭ باستالماق.
كەلىسىم اياسىندا ماڭىزدى ەكونوميكالىق تارماق بار – ازەربايجان مەن ناحيچيەۆاندى جالعايتىن زانگەزۋر ءدالىزىن اقش-تىڭ جەكە كومپانيالارى 99 جىلعا جالعا الادى. اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ بۇل ءدالىز بويىندا ءىرى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار جۇزەگە اساتىنىن ايتتى.
قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ بۇل قۇجاتتى «تاريحي جەتىستىك» دەپ باعالادى. پرەزيدەنتتىڭ پىكىرىن باسپا ءسوز حاتشىسى رۋسلان جەلدىباي الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالاپ، بۇل كەلىسىمنىڭ ەكى ەل اراسىنداعى ۇزاققا سوزىلعان داۋدى توقتاتىپ، تۇراقتى ارىپتەستىككە جول اشاتىنىن اتاپ ءوتتى. مەملەكەت باسشىسى سونىمەن بىرگە كەلىسىمگە قول جەتكىزۋگە اقش-تىڭ شەشۋشى ءرول اتقارعانىن، ال قازاقستاننىڭ دا ءوز ۇلەسىن قوسقانىن ايتتى.
شىن مانىندە، قازاقستان قوس ەلمەن دە جاقسى قارىم-قاتىناستا. تىكەلەي بىتىمگەرلىككە ارالاسپاسا دا، ءبىراق ءاردايىم بەيبىت شەشىمنىڭ ماڭىزدىلىعىن ايتىپ، الاڭ ۇسىندى. وسى كەلىسىمگە دەيىن ازەربايجان مەن ارمەنيا سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ ماڭىزدى كەزدەسۋى الماتىدا وتكەن ەدى. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ءدال وسى ديالوگ ۆاشينگتونداعى ناتيجەگە جول اشقان.
ەندى بۇل كەلىسىم 1990 جىلدان بەرى جابىق تۇرعان وڭتۇستىك كاۆكازداعى ستراتەگيالىق كولىك ءدالىزىن قايتا اشۋى مۇمكىن. بۇل ايماققا تۇراقتىلىق اكەلىپ، جاڭا ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىستاردىڭ دامۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
الەمدىك ساراپشىلار نە دەيدى؟
دەگەنمەن، تاۋلى قاراباق مارتەبەسى مەن تۇتقىندار ماسەلەسى سياقتى تۇيتكىلدى تاقىرىپتار ءالى دە كەلىسسوزدەردىڭ كۇن تارتىبىندە قالدى. كەلىسىمنىڭ ەڭ داۋلى ءارى گەوساياسي تۇرعىدان ماڭىزدى بولىگى — وڭتۇستىك كاۆكاز ارقىلى وتەتىن جاڭا ترانزيتتىك ءدالىز جوباسى بولدى. الەمدىك ساراپشىلار پىكىرىنشە، بۇل ءدالىزدىڭ دامۋىنا اقش-قا ۇزاق مەرزىمدى قۇقىقتار بەرىلەتىنى جونىندەگى اقپارات ايماقتىڭ گەوەكونوميكالىق كارتاسىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋى مۇمكىن.
ۆاشينگتون بۇل قۇجاتتى ءوزىنىڭ ديپلوماتيالىق جەڭىسى دەپ باعالاپ، وڭتۇستىك كاۆكازداعى ەكونوميكالىق جانە ستراتەگيالىق ىقپالىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك كورەدى. اقش تاراپىنان ترانزيتتىك دالىزگە قاتىسۋ ايماققا ينۆەستيسيالار مەن قاۋىپسىزدىك كەپىلدىكتەرىن اكەلۋى ىقتيمال. الايدا، رەسەي ءۇشىن بۇل كەلىسىم ءداستۇرلى ىقپالىنا سوققى بولىپ ءتيدى. ساراپشىلار كرەملدىڭ دەلدالدىق ءرولىنىڭ السىرەگەنىن اتاپ، ايماقتاعى پوزيسياسىن قايتا قاراۋعا ءماجبۇر بولاتىنىن ايتادى. تۇركيا مەن يران جاڭا ەكونوميكالىق جانە لوگيستيكالىق مۇمكىندىكتەر تۇرعىسىنان جاعدايدى باعالاپ وتىر، ال ەۋروپا وداعى مەن حالىقارالىق ۇيىمدار بەيبىتشىلىكتى قولداي وتىرىپ، كەلىسىمنىڭ تەحنيكالىق جانە ساياسي بولشەكتەرىنە نازار اۋدارۋدا.
كەلىسىمدى جۇزەگە اسىرۋ جولىندا ءبىرقاتار تاۋەكەلدەر مەن اشىق سۇراقتار تۇر. تاۋلى قاراباق ماسەلەسى تولىق شەشىلمەگەندىكتەن، شيەلەنىستىڭ قايتا ءورشۋ ءقاۋپى ساقتالادى. جاڭا ءدالىزدىڭ قاۋىپسىزدىگى، ونىڭ تراسساسى مەن باقىلاۋ تەتىكتەرى ناقتى ايقىندالۋى كەرەك. رەسەي مەن اقش اراسىنداعى ىقپال باسەكەسى دە شيەلەنىستى ديپلوماتيالىق جاعدايلارعا اكەلۋى مۇمكىن. ينۆەستورلار مەن تاسىمالداۋشىلاردىڭ سەنىمىن ارتتىرۋ ءۇشىن حالىقارالىق قۇقىقتىق جانە ەكونوميكالىق كەپىلدىكتەر قاجەت.
تاۋلى قاراباق تۋرالى كىتاپتىڭ اۆتورى، Carnegie Endowment ساراپشىسى توم دە ۆاال بۇل كەلىسىمدى ماڭىزدى قادام دەپ اتاپ، ونىڭ ۇزاق مەرزىمدى تابىسى تۇركيا مەن رەسەيدىڭ ارەكەتتەرىنە جانە ەكى ەلدىڭ ىشكى تۇراقتىلىعىنا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ەسكەرتەدى. ال، ISDP ورتالىعىنىڭ ساراپشىسى سۆانتe كورنەلل ەكونوميكالىق پايداعا نازار اۋدارا وتىرىپ، ارميان قوعامىنداعى پسيحولوگيالىق وزگەرىستەر مەن ىشكى قابىلداۋدىڭ ماڭىزىن اتاپ ءوتتى. باسقا دا كاۆكاز ءوڭىرى ماماندارى بۇل مۇمكىندىكتى ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن باتىس پەن ايماقتىق دەرجاۆالاردىڭ ۇيلەسىمدى قيمىلى قاجەت ەكەنىن ايتادى.
كەلىسىم – قازاقستان ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر
قازاقستان ءۇشىن بۇل كەلىسىم ەكونوميكالىق، ترانزيتتىك جانە ديپلوماتيالىق تۇرعىدان جاڭا مۇمكىندىكتەر اشۋى ىقتيمال. TRIPP ءدالىزى ىسكە قوسىلعان جاعدايدا قازاقستان ترانزيتتىك الەۋەتىن ارتتىرىپ، جۇڭگو–ەۋروپا باعىتىن ءارتاراپتاندىرا الادى. بۇل سىرتقى ساۋدا-لوگيستيكا ستراتەگياسىنا ساي كەلەدى جانە تاسىمالداۋ شىعىندارىن ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
جاڭا مارشرۋت قارا تەڭىز بەن كاسپيي ارقىلى وتەتىن ەنەرگيا تاسىمالدارى ءۇشىن قوسىمشا جول اشىپ، قازاقستاننىڭ مۇناي-گاز ەكسپورتىنا نارىقتىق تاۋەكەلدەردى تومەندەتۋگە جاعداي جاسايدى. الماتىدا مينيسترلىك دەڭگەيىندەگى كەزدەسۋ وتكىزۋى قازاقستاننىڭ بەيتاراپ الاڭ ۇسىنا الاتىن، سەنىمدى دەلدال رەتىندەگى بەدەلىن ارتتىرادى. كاۆكازداعى تۇراقتىلىق ورتالىق ازيا مەن جۇڭگو – ەۋروپا اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستاردى نىعايتىپ، تۋريزم مەن مادەني الماسۋلارعا سەرپىن بەرەدى.
سونىمەن قاتار، قازاقستان ءۇشىن قاۋىپتەر دە بار. اقش-تىڭ بەلسەندى قاتىسۋى رەسەي جانە يران سەكىلدى كورشىلەرمەن ديپلوماتيالىق شيەلەنىس تۋدىرۋى مۇمكىن. ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردىڭ ناقتى ءارى ءقاۋىپسىز بولماۋى ترانزيتتەن كۇتىلەتىن كىرىستەردى كەشەۋىلدەتۋى ىقتيمال. ناگورنىي-كاراباحتاعى ماسەلەلەر شەشىمىن تاپپاسا، ايماقتاعى تۇراقسىزدىق جاڭا جوبالارعا كەدەرگى كەلتىرۋى مۇمكىن.
مۇنداي جاعدايدا قازاقستان كوپۆەكتورلى ديپلوماتيانى ساقتاپ، اقش-پەن ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتۋ بارىسىندا رەسەي جانە باسقا دا كورشىلەرمەن كونسترۋكتيۆتى ديالوگتى جالعاستىرۋى قاجەت. لوگيستيكالىق جانە كەدەن ينفراقۇرىلىمىن جاڭعىرتىپ، حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي جوبالىق قۇجاتتار ازىرلەۋ ماڭىزدى. كاۆكاز ەلدەرىمەن ساۋدا، ەنەرگەتيكا جانە مادەني بايلانىستاردى دامىتاتىن ارنايى باعدارلامالار ەنگىزۋ ارقىلى جاڭا نارىقتارعا جول اشۋعا بولادى. سونىمەن بىرگە ترانزيت قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن حالىقارالىق كەپىلدىكتەر مەن كوپقۇرىلىمدىق تەتىكتەر قاجەت.
ۆاشينگتون كەلىسىمى وڭتۇستىك كاۆكازداعى ۇزاققا سوزىلعان قاقتىعىستى بەيبىت جولمەن شەشۋگە باعىتتالعان تاريحي قادام. دەگەنمەن، ونىڭ تابىستى بولۋى — كەلىسىمدى ىسكە اسىرۋ ءتارتىبى، قاۋىپسىزدىك پەن قۇقىقتىق مەحانيزمدەردىڭ ناقتىلىعى جانە ايماقتىق ويىنشىلاردىڭ ۇستانىمىنا بايلانىستى. قازاقستان ءۇشىن بۇل ديپلوماتيالىق بەدەلدى ارتتىرۋدىڭ، ترانزيت پەن ەنەرگەتيكالىق ءارتاراپتاندىرۋدىڭ جانە ەۋرازياداعى ينتەگراسيالىق ۇدەرىستەرگە بەلسەندى قاتىسۋدىڭ مۇمكىندىگى. ءبىراق بۇل مۇمكىندىكتى ءتيىمدى پايدالانۋ ناقتى ساياسات، ينفراقۇرىلىمدىق دايىندىق جانە جان-جاقتى ديپلوماتيالىق جۇمىستى تالاپ ەتەدى.
