Ótken jumada AQSH prezıdenti Donald Tramptyń qatysýymen Ázerbaıjan prezıdenti Ilham Álıev pen Armenıa premer-mınıstri Nıkol Pashınán Vashıngtonda beıbitshilik deklarasıasyna qol qoıdy. Kelisimde ekijaqty dıplomatıalyq qatynastardy qalpyna keltirý, shekara tutastyǵyn moıyndaý, ekonomıkalyq jáne ınfraqurylymdyq yntymaqtastyqty jandandyrý jóninde uzaq merzimdi mindettemeler qamtyldy.
Tarıhı jetistik –aımaq damýynyń jańa kezeńi
Osylaısha Vashıngtonda tarıhı oqıǵa boldy – AQSH-tyń tikeleı araaǵaıyndyǵymen Ázerbaıjan men Armenıa uzaq jyldarǵa sozylǵan qaqtyǵysty aıaqtaýdy kózdeıtin beıbit kelisimge qol qoıdy. Aq úıde ótken rásimde Ázerbaıjan prezıdenti Ilham Álıev pen Armenıa premer-mınıstri Nıkol Pashınán qol qoıǵan deklarasıa eki el arasyndaǵy soǵys qımyldaryn toqtatýdy, saýda, týrızm jáne dıplomatıalyq qatynasty jandandyrýdy kózdeıdi. Sondaı-aq taraptar bir-biriniń egemendigi men aýmaqtyq tutastyǵyn moıyndaýǵa ýaǵdalasty.
Qarabaq máselesi shamamen qyryq jyl boıy Kavkazdaǵy eń ótkir daýlardyń biri boldy. Birneshe áskerı qaqtyǵystan keıin eki jyl buryn aımaq tolyq Ázerbaıjan baqylaýyna ótti, biraq beıbit kelisimge kelý uzaq ýaqytqa sozyldy. Endi bul kelisimniń arqasynda aımaqta jańa kezeń bastalmaq.
Kelisim aıasynda mańyzdy ekonomıkalyq tarmaq bar – Ázerbaıjan men Nahıchevandy jalǵaıtyn Zangezýr dálizin AQSH-tyń jeke kompanıalary 99 jylǵa jalǵa alady. AQSH prezıdenti Donald Tramp bul dáliz boıynda iri ınfraqurylymdyq jobalar júzege asatynyn aıtty.
Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev bul qujatty «tarıhı jetistik» dep baǵalady. Prezıdenttiń pikirin baspasóz hatshysy Rýslan Jeldibaı áleýmettik jelide jarıalap, bul kelisimniń eki el arasyndaǵy uzaqqa sozylǵan daýdy toqtatyp, turaqty áriptestikke jol ashatynyn atap ótti. Memleket basshysy sonymen birge kelisimge qol jetkizýge AQSH-tyń sheshýshi ról atqarǵanyn, al Qazaqstannyń da óz úlesin qosqanyn aıtty.
Shyn máninde, Qazaqstan qos elmen de jaqsy qarym-qatynasta. Tikeleı bitimgerlikke aralaspasa da, biraq árdaıym beıbit sheshimniń mańyzdylyǵyn aıtyp, alań usyndy. Osy kelisimge deıin Ázerbaıjan men Armenıa syrtqy ister mınıstrleriniń mańyzdy kezdesýi Almatyda ótken edi. Sarapshylardyń aıtýynsha, dál osy dıalog Vashıngtondaǵy nátıjege jol ashqan.
Endi bul kelisim 1990 jyldan beri jabyq turǵan Ońtústik Kavkazdaǵy strategıalyq kólik dálizin qaıta ashýy múmkin. Bul aımaqqa turaqtylyq ákelip, jańa ekonomıkalyq jáne mádenı baılanystardyń damýyna múmkindik beredi.
Álemdik sarapshylar ne deıdi?
Degenmen, Taýly Qarabaq mártebesi men tutqyndar máselesi sıaqty túıtkildi taqyryptar áli de kelissózderdiń kún tártibinde qaldy. Kelisimniń eń daýly ári geosaıası turǵydan mańyzdy bóligi — Ońtústik Kavkaz arqyly ótetin jańa tranzıttik dáliz jobasy boldy. Álemdik sarapshylar pikirinshe, bul dálizdiń damýyna AQSH-qa uzaq merzimdi quqyqtar beriletini jónindegi aqparat aımaqtyń geoekonomıkalyq kartasyn túbegeıli ózgertýi múmkin.
Vashıngton bul qujatty óziniń dıplomatıalyq jeńisi dep baǵalap, Ońtústik Kavkazdaǵy ekonomıkalyq jáne strategıalyq yqpalyn arttyrýǵa múmkindik kóredi. AQSH tarapynan tranzıttik dálizge qatysý aımaqqa ınvestısıalar men qaýipsizdik kepildikterin ákelýi yqtımal. Alaıda, Reseı úshin bul kelisim dástúrli yqpalyna soqqy bolyp tıdi. Sarapshylar Kremldiń deldaldyq róliniń álsiregenin atap, aımaqtaǵy pozısıasyn qaıta qaraýǵa májbúr bolatynyn aıtady. Túrkıa men Iran jańa ekonomıkalyq jáne logıstıkalyq múmkindikter turǵysynan jaǵdaıdy baǵalap otyr, al Eýropa odaǵy men halyqaralyq uıymdar beıbitshilikti qoldaı otyryp, kelisimniń tehnıkalyq jáne saıası bólshekterine nazar aýdarýda.
Kelisimdi júzege asyrý jolynda birqatar táýekelder men ashyq suraqtar tur. Taýly Qarabaq máselesi tolyq sheshilmegendikten, shıelenistiń qaıta órshý qaýpi saqtalady. Jańa dálizdiń qaýipsizdigi, onyń trassasy men baqylaý tetikteri naqty aıqyndalýy kerek. Reseı men AQSH arasyndaǵy yqpal básekesi de shıelenisti dıplomatıalyq jaǵdaılarǵa ákelýi múmkin. Investorlar men tasymaldaýshylardyń senimin arttyrý úshin halyqaralyq quqyqtyq jáne ekonomıkalyq kepildikter qajet.
Taýly Qarabaq týraly kitaptyń avtory, Carnegie Endowment sarapshysy Tom de Vaal bul kelisimdi mańyzdy qadam dep atap, onyń uzaq merzimdi tabysy Túrkıa men Reseıdiń áreketterine jáne eki eldiń ishki turaqtylyǵyna tikeleı baılanysty ekenin eskertedi. Al, ISDP ortalyǵynyń sarapshysy Svante Kornell ekonomıkalyq paıdaǵa nazar aýdara otyryp, armán qoǵamyndaǵy psıhologıalyq ózgerister men ishki qabyldaýdyń mańyzyn atap ótti. Basqa da Kavkaz óńiri mamandary bul múmkindikti tıimdi paıdalaný úshin Batys pen aımaqtyq derjavalardyń úılesimdi qımyly qajet ekenin aıtady.
Kelisim – Qazaqstan úshin jańa múmkindikter
Qazaqstan úshin bul kelisim ekonomıkalyq, tranzıttik jáne dıplomatıalyq turǵydan jańa múmkindikter ashýy yqtımal. TRIPP dálizi iske qosylǵan jaǵdaıda Qazaqstan tranzıttik áleýetin arttyryp, Qytaı–Eýropa baǵytyn ártaraptandyra alady. Bul syrtqy saýda-logıstıka strategıasyna saı keledi jáne tasymaldaý shyǵyndaryn azaıtýǵa múmkindik beredi.
Jańa marshrýt Qara teńiz ben Kaspıı arqyly ótetin energıa tasymaldary úshin qosymsha jol ashyp, Qazaqstannyń munaı-gaz eksportyna naryqtyq táýekelderdi tómendetýge jaǵdaı jasaıdy. Almatyda mınıstrlik deńgeıindegi kezdesý ótkizýi Qazaqstannyń beıtarap alań usyna alatyn, senimdi deldal retindegi bedelin arttyrady. Kavkazdaǵy turaqtylyq Ortalyq Azıa men Qytaı – Eýropa arasyndaǵy ekonomıkalyq baılanystardy nyǵaıtyp, týrızm men mádenı almasýlarǵa serpin beredi.
Sonymen qatar, Qazaqstan úshin qaýipter de bar. AQSH-tyń belsendi qatysýy Reseı jáne Iran sekildi kórshilermen dıplomatıalyq shıelenis týdyrýy múmkin. Infraqurylymdyq jobalardyń naqty ári qaýipsiz bolmaýy tranzıtten kútiletin kiristerdi kesheýildetýi yqtımal. Nagornyı-Karabahtaǵy máseleler sheshimin tappasa, aımaqtaǵy turaqsyzdyq jańa jobalarǵa kedergi keltirýi múmkin.
Mundaı jaǵdaıda Qazaqstan kópvektorly dıplomatıany saqtap, AQSH-pen yntymaqtastyqty tereńdetý barysynda Reseı jáne basqa da kórshilermen konstrýktıvti dıalogty jalǵastyrýy qajet. Logıstıkalyq jáne keden ınfraqurylymyn jańǵyrtyp, halyqaralyq standarttarǵa saı jobalyq qujattar ázirleý mańyzdy. Kavkaz elderimen saýda, energetıka jáne mádenı baılanystardy damytatyn arnaıy baǵdarlamalar engizý arqyly jańa naryqtarǵa jol ashýǵa bolady. Sonymen birge tranzıt qaýipsizdigin qamtamasyz etetin halyqaralyq kepildikter men kópqurylymdyq tetikter qajet.
Vashıngton kelisimi Ońtústik Kavkazdaǵy uzaqqa sozylǵan qaqtyǵysty beıbit jolmen sheshýge baǵyttalǵan tarıhı qadam. Degenmen, onyń tabysty bolýy — kelisimdi iske asyrý tártibi, qaýipsizdik pen quqyqtyq mehanızmderdiń naqtylyǵy jáne aımaqtyq oıynshylardyń ustanymyna baılanysty. Qazaqstan úshin bul dıplomatıalyq bedeldi arttyrýdyń, tranzıt pen energetıkalyq ártaraptandyrýdyń jáne Eýrazıadaǵy ıntegrasıalyq úderisterge belsendi qatysýdyń múmkindigi. Biraq bul múmkindikti tıimdi paıdalaný naqty saıasat, ınfraqurylymdyq daıyndyq jáne jan-jaqty dıplomatıalyq jumysty talap etedi.
