ميىڭ حۋي ( جۇڭگو )
اڭگىمە بىلاي باستالادى. 1979 جىلى 16 جاستاعى ءۇندىستاندىق جاداۆ پەيىن (Jadav Payeng) سول كەزدەگى سۇركەيلى جاعدايدى ءوز كوزىمەن كورەدى: ونىڭ تۋعان جەرى ءۇندىستاننىڭ شىعىسىنداعى اسامبان وڭىرىنە ءبىر رەتكى تاسقىن سۋى ساناقسىز جىلانداردى اعىزىپ اكەلەدى. تاسقىن تىنعان سوڭ الگى جىلاندار قوزعالۋعا دا شاماسى جەتپەي، سول جەردە قىرىلادى. وسى سۇركەيلى كورىنىس ونىڭ ومىرىنە بۇرىلىس اكەلدى.
«الگى جىلاندار ءشول دالادا ءومىر سۇرە المادى، ويتكەنى سول كەزدە ءشول دالادا جالعىز ءتۇپ تە اعاش جوق ەدى. مەن جىلانداردىڭ ءولى بەينەسىنە قاراپ وتىرىپ، كوزىمنەن تارام-تارام جاس اققانىن بىلمەپپىن. سول ءسات بەينە اۋىر قىرعىنشىلىقتى كوز الدىما اكەلدى. مەن اكىمدىكتىڭ ورمان باسقارۋ بولىمشەسىنە بارىپ، ءشول دالاعا اعاش ەگۋدى ايتتىم. ولار ۇسىنىسىما باسىن شايقاپ، بۇل ءشول دالاعا تەك قانا بامبۋك ەگىپ، سىناپ كورۋىمدى ايتتى. سول كۇندەر اۋىر قاسىرەتىمەن ەسىمدە قالدى. ويىمدى قولداپ-قۋاتتايتىن پەندە تابىلمادى. سوڭىندا مەن ويلاعانىمدى جۇزەگە اسىردىم». 52 جاسقا شىققان پەيىن سول كۇندەردى وسىلاي بايانداپ بەردى.
ءبىر كەزدەگى تىرشىلىك كەشۋ قيىنعا سوققان قۋ مەديەن دالانىڭ بۇگىنگى كۇنى 550 گەكتار اۋماقتاعى ورمانعا اينالارىن ەشكىم دە ويلاماعان شىعار؟ الۋان ءتۇرلى قۇستار، بۇعى، مارال، مۇيىزتۇمسىق، جولبارىس، ءپىل قاتارلى اڭدار ورماندىقتان تىنىس تاپتى، ول ءبىر ءتۇپ اعاش ەگۋدەن باستاپ، بۇل جۇماق مەكەندى جاراتۋ ءۇشىن 36 جىلدىق عۇمىرىن سارپ ەتتى. اقىرىندا ءوزى بۇل مەكەننەن ايىرىلماستاي كۇيگە تۇسەدى. قىمباتتى 36 جىلدىق ءومىرى بارىسىندا ءار كۇنى ءبىر ءتۇپ اعاش ەگۋدى داعدىعا اينالدىردى. ساناققا نەگىزدەلگەندە، ول جالپى ون نەشە مىڭ ءتۇپ اعاش ەگىپتى. ەككەن اعاشتارىن سۋارۋ پەيىننىڭ باسىن قاتىرعان ءىس ەدى. ويتكەنى ورماندىقتىڭ كولەمى ۇلكەن، ونىڭ ۇستىنە ول جالعىز ىلىك بولعاندىقتان وزەننەن سۋ تاسىپ اعاش سۋارۋ قيامەت-قايىمنىڭ ىسىمەن پاراپار. اقىرىندا ول بۇنىڭ دا امالىن تابادى، بامبۋك جاپىراعىن جالعاپ، ۇستىنە بالشىقتان كىشكەنە ناۋاشا جاساپ، ونىڭ تۇبىنەن تەسىك اشىپ، ناۋاشاعا قۇيىلعان سۋدى بامبۋك جاپىراعىنان جاساعان توعانعا جىبەرىپ، اعاشتارعا اقىرىنداپ سۋ جەتكىزەدى. وسىنداي ميحناتپەن 20 جىلىن وتكىزگەن ول ورماندىقتاعى اعاشتاردى امان-ەسەن قاتارعا قوسادى.
بۇدان سىرت پەيىن ەكولوگيانى تانىپ-بىلۋگە ىنتالانىپ، ورتانى اۋەلگى قالپىنا قايتارادى. ول جەردىڭ توپىراعى قۇنارسىز بولعاندىقتان، پەيىن اۋەلى قۇمىرسقالار مەن جاۋىن قۇرتىن اكەلەدى. قۇمىرسقا مەن جاۋىن قۇرتى تاسقا اينالۋعا شاق قالعان توپىراقتى ءجىبىتىپ، توپىراقتىڭ اۋەلگى قالپىنا قايتۋىنا، قۇنارلانۋىنا ەشكىم دە جاساي المايتىن كومەك جاسادى.
قۇمىرسقا مەن جاۋىن قۇرتىنىڭ بۇل قاراپايىم ءادىسى ەشبىر تەحنيكانىڭ ءتىلىن دە قاجەت ەتپەگەنى شىندىق.
ورمان اراسىندا ءومىرىن وتكىزۋگە نيەتتەنگەن پەيىن اۋىلدىقتاعى قىزمەتىن تاستاپ، ورمان اراسىنا كوشىپ كەلىپ، بىرنەشە باس سيىر ساتىپ الىپ، باسپانا تۇرعىزادى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىر وتباسىنداعى بەس جان ورماندىقتا كۇن كەشىپ كەلەدى.
ۋاقىتتىڭ وزۋىمەن اعاشتار اسپانمەن بوي تالاسىپ وسە بەردى، كەيبىر قيىنشىلىقتار دا بارا-بارا شەشىمىن تاپتى. ورمانداعى پىلدەر ورماننان الىستاپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ داقىلدارىنا زيان سالا باستايدى. ەركىنسىگەن جولبارىستار دا ماڭىنداعى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ءۇي قۇستارى مەن تۇلىكتەرىنە اۋىز سالۋدى ادەتكە اينالدىرادى ءارى جابايى اڭدار سول ماڭداعى تۇرعىنداردىڭ ومىرىنە ءقاۋىپ توندىرەدى. اشۋعا بوككەن تۇرعىندار پەيىننىڭ مازاسىن الا بەرەدى.
بۇل قيىن جاعدايدان قۇتىلۋ ءۇشىن پەيىن جالعاستى سانسىز ءتۇپ اعاش ەگەدى. مۇنىڭ ىشىندە بانان اعاشىنىڭ سانى ەڭ مول ەدى. مۇنىڭ قۇپيالىعى، ءپىل بانان اعاشىن جاقسى كورەدى، وسى ارقىلى پىلدەردى ورماننان شىعارماۋدىڭ ءادىسىن تابادى. ونىڭ ۇستىنە ورماندىقتا وزگە دە حايۋاناتتار ءتۇرى كوبەيگەن سوڭ جىرتقىش جولبارىستار مەن باسقا دا اڭدار ورمان اراسىنان ازىق تاۋىپ، ەندىگارى ورماننان شىعىپ، تۇرعىنداردىڭ مازاسىن المايتىن بولادى.
جىل ارتىنان جىل ءوتىپ، باياعى قاقىراعان ءشولدى دالا ءوز تابيعاتىنا قايتا ورالىپ، اڭداردا ءوز مەكەنىندە اسىر سالادى.
پەيىننىڭ ورمان وسىرگەن عيبراتتى حيكاياسى كوپتەگەن عالىمداردى تاڭعالدىرادى: كەڭ تابيعاتتىڭ وزىنە تاۋەلدى ازىقتىق تىزبەگى بولسا دا، ءبىز نەلىكتەن وعان باعىنبايمىز؟ ءدال قازىرگىدەي پاراساتتى ومىردە جابايى اڭداردى ءبىز باس بولىپ قورعاماساق، كىم قورعايدى؟ پەيىننىڭ تاجىريبەسى بىزگە، شىنتۋايتىندا، ءبىزدىڭ كوپتەگەن ساناق-سيفردى قاجەت ەتپەي-اق تۇقىمى قۇرىعان ورمانعا بارىپ، سانسىز زارداپتارعا كوز جەتكىزگەنىمىزدى ءارى تەڭدەسسىز تەحنيكالاردىڭ دا تابيعي بايلىقتى ساقتاپ قالۋعا دارمەنسىزدىك تانىتاتىنىن ءتۇسىندىردى.
بۇل كۇندەرى پەيىننىڭ ورماندىعىنا مىڭداعان جابايى اڭدار ءار تاراپتان اعىلىپ جاتىر. 100-دەن استام توپتاسقان پىلدەر ءار جىلى پەيىننىڭ ورمانىنا بارىپ، بىرنەشە اي پانالايدى. بۇل پىلدەردە ىزگى نيەتتى جالعىز ادامنىڭ بار قاجىر-قايراتىن جۇمساپ، ءوزىنىڭ اسقاق ارمانىن ورىنداعانىن دۇنيەگە پاش ەتكىسى كەلەتىندەي.
2008 جىلى ءۇندىستان ۇكىمەتىنىڭ ورمان باسقارۋ مەكەمەسى ءبىر توپ مەكەن اۋىستىرعان پىلدەرگە ىلەسىپ، پەيىننىڭ ورماندىعىنا بارادى. ورماندىق سول كەزدەن باستاپ پەيىننىڭ جاقسى كورەتىن ءۇي جانۋارى «Maolai»-دىڭ اتىمەن اتالىپ، «Forest Maolai» («ماۋلاي ورماندىعى») دەپ اتالدى. 2012 جىلى ءۇندىستاننىڭ استاناسى جاڭا دەليدەگى نەحرۋ ۋنيۆەرسيتەتى (Nehru University) پەيىنگە ماراپاتتاۋ كۋالىگىن بەرىپ، وعان «ءۇندىستان ورمانشىسى» (Forest man of India) دەگەن اتاق بەرەدى. 2013 جىلى پەيىن جانە دە ءۇندىستان ۇكىمەتىنىڭ ورمان باسقارۋ مەكەمەسىنىڭ ماراپات كۋالىگىن تاپسىرىپ الادى. سول جىلى كانادالىق دەرەكتى فيلم رەجيسسەرى ۆەيلمەيك ماستر پەيىننىڭ ىزگى ىسىنەن اسەرلەنىپ، امەريكانىڭ «Kickstarter» قورى ارقىلى قارجى توپتاپ، ول تۋرالى «ورمانشى ادام» اتتى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرىپ، جالعىز ادامنىڭ كۇشى دە جەر شارىنداعى ەكولوگيالىق ورتاعا اسەر ەتەتىنىن تورتكىل دۇنيەگە تاراتتى.
كۇنى بۇگىنگە دەيىن پەيىن اۋەلگى ىزگى نيەتىنەن قايتقان ەمەس. ول ءقازىر ءوزى وسىرگەن ورماندىقتا ءومىر ءسۇرىپ، ءار كۇنى اعاشتاردى باپتاۋدا. ونىڭ ەندىگى جاڭا جوسپارى – ورماندىعىنا جاقىن ماڭداعى 150 گەكتار قاعىر دالاعا جايقالعان ورمان ءوسىرىپ، تىرشىلىك تىنىسىن قالىپتاستىرۋ.
«بالا شاعىمدا بىرگە وقىعان دوستارىمنىڭ بەسەۋى ينجەنەر بولدى. مەن وتىز نەشە جىلدىق جاپا-ماشاقات پەن ماعىنالى ءومىرىم بارىسىندا جەتكەن جەتىستىكتەرىم وسى ورمان ءوسىرۋ ەكەنىن تانىپ جەتتىم». ول سەنىمدى تۇردە وسىلاي ساباقتادى ءسوزىن. ونىڭ قازىرگى تۇرمىسى وتە شات-شادىمان دا ماعىنالى.
جۇڭگو تىلىنەن اۋدارعان دۇيسەنالى ءالىماقىن
