ۇلتتىق قۇرىلتاي – ۇلكەن ديالوگ الاڭى. ويتكەنى وندا قوعامنىڭ بارلىق سالالارىنىڭ توپتان وزىپ شىققان، قوعام الدىندا ءوز سالاسىن مويىنداتقان مىقتىلارى باس قوسىپ وتىر. سوندىقتان پرەزيدەنتىمىز دە ۇلتتىق قۇرىلتايعا ۇلكەن ءمان بەرىپ، قازاقتىڭ تاريحي، يدەولوگيالىق ءارى ۇلتتىق تۇرعىدان ماڭىزدى ولكەلەرىندە وتكىزىپ كەلەدى.
العاشقى جيىن ۇلت ۇياسى – ۇلىتاۋدان باستالىپ، ودان كەيىن تۇركىنىڭ ءتورى – تۇركىستاندا، بىلتىر مىڭداعان جىلدىق تاريحىمىزدىڭ قاينار كوزى بولعان كونە سارايشىق قالاسى جانىنداعى اتىراۋدا وتسە، بيىل جەر شوقتىعى – كوكشەتاۋ، ابىلاي حان وردا تىككەن بۋرابايدا باس قوسىپ جاتىرمىز. مۇنىڭ ءوزى قوعام رەتىندە، ۇلت رەتىندە تۇسىنە بىلگەنگە ماڭىزدى وي سالارى انىق. القالى جيىن تۋرالى قوعام بەلسەندىلەرى مەن قۇرىلتاي مۇشەلەرى وسىنداي پىكىر ءبىلدىردى.
ءبىرجان بايتۋوۆ، ۇلتتىق قۇرىلتاي مۇشەسى، شىمكەنت قالاسى قوعامدىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، "قاراتاۋ" ونەر مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى، ايتىسكەر اقىن:
– بايقاساڭىزدار، جىلدا پرەزيدەنت جولداۋلارىندا مەملەكەتتەگى نەگىزگى ماسەلەلەردى كوتەرەدى. ۇلتتىق قۇرىلتايدا ەلىمىزدىڭ نەگىزگى باعىت-باعدارى، مەجەسى بەلگىلەنەدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزى القالى جيىنعا ۇلكەن ءمان بەرىپ، دەن قويىپ وتىر.
بۋرابايدا باستالعان ۇلتتىق قۇرىلتاي جيىنى بىرنەشە جۇمىس توبىنان قۇرالعان. ءتورت سەكسياعا ءبولىنىپ جۇمىس جاساپ جاتىر. ماسەلەن، مادەنيەت، رۋحانيات، ونەر سەكسياسى. ودان بولەك، ازاماتتىق قوعام، ەكونوميكا، الەۋمەت، عىلىم، ءبىلىم دەگەن سەكىلدى. ارينە، سالا-سالاعا ءبولىپ قاراستىرعان وتە ورنىقتى، ورىندى. ويتكەنى ازاماتتاردىڭ ءارقايسىسىن ءوز سالاسىنا بايلانىستى جەكە-جەكە ناقتىراق تەرەڭ ۇسىنىستاردى ايتۋعا مۇمكىندىك بولادى.
ماسەلەن، كەشە وتكەن مادەنيەت، رۋحانيات، ونەر سەكسياسىندا جۇمىس ءۇش ساعاتقا سوزىلدى. سەكسيانى ق ر اقپارات جانە مادەنيەت ءمينيسترى ايدا عالىم قىزى بالايەۆا حانىم جۇرگىزدى. كوپتەگەن ۇسىنىستار ايتىلدى. ءبىزدىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي، اۋزى دۋالى امانجول التاي، جاناربەك ءاشىمجان سەكىلدى اقىن اعالارىمىز باستاپ، قوعامدا ءوزىنىڭ ورنى بار قايرات جولدىباي ۇلى سەكىلدى قوعام قايراتكەرلەرى، ماكسيم روجين، جۇلدىز سۇلەيمەنوۆا سەكىلدى دەپۋتاتتارىمىز، عىلىم-بىلىمنەن اسقار جۇمادىلدايەۆ اعامىز دا مادەنيەت سەكسياسىنا قاتىسىپ، ءوزىنىڭ ۇسىنىستارىن ايتتى. مەن دە ءوز كەزەگىمدە ءۇش ۇسىنىس ءبىلدىردىم.
ءبىرىنشى – ەلىمىزگە تۋريستەر كەلەتىن دەمالىس ورىندارىنىڭ بەت-بەينەسى. ماسەلەن، شەتەلدىك تۋيستەر ەلىمىزگە قازاق دەگەن حالىقتىڭ تاريحى، مادەنيەتى، مۋزىكاسى، كيىم كيىسى، ءسالت-داستۇرى قانداي، سوعان قىزىعىپ كورۋ ءۇشىن كەلەدى. ال، ءبىزدىڭ كوپتەگەن دەمالىس ايماقتارىمىز، ماسەلەن بۋراباي كولىنىڭ جاعاسى، الماتىداعى "مەدەۋ" مۇز ايدىنى، وڭتۇستىك وڭىردەگى قاسقاسۋ، تۇركىستان بولسىن، اسىرەسە جازداعى دەمالىس ورىندارىمىزدا ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىز كوپ جاعدايدى سەزىنىپ تۇرمايدى. شەتەلگە بارعان مەن قازاقستاندا جۇرگەن بىردەي.
ال، گرۋزياعا بارساق، ءوزىنىڭ مادەنيەتى، ۇلتتىق كيىمى كورىنىس تاۋىپ، مۋزىكاسى قويىلىپ تۇرادى. ازەربايجانعا بارساڭىز دا ءدال سونداي، ءوز تاعامدارى مەن مۋزىكاسى ويناپ تۇرادى. ءتىپتى، كورشى وزبەكستانعا بارساڭىز دا، جازداعى شومىلۋ ايماقتارى مەن جاعاجايلارىندا وزبەكتىڭ اندەرى اۋەلەيدى. بىزدە جازدا بۋرابايعا شومىلۋعا كەلسەڭىز، تەك شەتەل مۋزىكاسى، قازاق اندەرىن تابۋ قيىن.
ءبىز ەكى كۇننەن بەرى بۋرابايداعى گولف-كلۋب پەن قوناق ۇيدە جاتىرمىز. سونىڭ مەيرامحاناسىندا ۇلتتىق قۇرىلتاي مۇشەلەرى كەلىپ جاتىر دەگەن دايىندىقتىڭ وزىندە ءبىر قازاقشا ءان ەستىمەدىك. ۇلتتىق قۇرىلتاي ءوتىپ جاتقان كەزدە قازاقى ءان تاۋىپ قويا الماي جاتسا، بۇعان دەيىن بۇل جەردە قويىلماعان دەگەن ءسوز. سوندىقتان شەتەلدىكتەر ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدى تاني ءتۇسۋ ءۇشىن تۋريستىك ورىندارىمىزعا ۇلتتىق بەت-بەينەمىزدى، بوياۋىمىزدى كورسەتەتىندەي دۇنيەلەردى قولعا الۋ كەرەك. قاراپايىم عانا نارسە، كۇيلەرىمىز كۇمبىرلەپ، اندەرىمىز اسقاقتاپ تۇرسا يگى، قازاق تىلىندە اقپارات الاتىن تۇستارى جەتكىلىكتى بولعان ءجون، ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاعامدارىمىز تۇرۋ كەرەك دەگەن سەكىلدى دۇنيەلەردى قولعا الماسا بولمايدى.
ەكىنشى ماسەلە- ءبىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا قاتىستى. سوڭعى كەزدە ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىڭ قۇندىلىقتارىنا قاراپتان-قاراپ تاس اتاتىن ادامدار كوبەيدى. مىسالى ءقايبىر جىلى ءبىر ءانشى تۋىمىزدى اياعىنا قىسىپ، مىجىپ، قورلاپ، ونى زالعا لاقتىرىپ دەگەن سەكىلدى وقيعالار ورىن الدى.
وتكەن جىلى لگبت وكىلدەرى ءبىزدىڭ كيىز ءۇيىمىزدى قورلاپ، كونتەنت ءۇشىن ۆيدەو ءتۇسىرىپ، ودان ۇلتتىق اسىمىزدى ءار ءتۇرلى سوزدەر جازىپ قورلادى، سونىڭ بارىنە زاڭ تۇرعىسىندا ەشقانداي جاۋاپقا تارتىلعان جوق. كەشىرىم سۇراپ، قۇتىلىپ كەتتى. نەگە؟ ويتكەنى زاڭ ءسال سولقىلداق بولىپ تۇر.
جۋىردا عانا مەملەكەتتىك كەڭەسشى ەرلان قارين مىرزا ۇلتتىق ءسالت-داستۇرىمىز – بەتاشارىمىزدى يۋنەسكو-نىڭ ماتەريالدىق ەمەس قۇندىلىقتار تىزىمىنە ەنگەنىمەن ءسۇيىنشى سۇراپ، قۋانتتى. ءبىز بەتاشارامىزدى يۋنەسكو-عا تىركەدىك دەپ قۋانىپ جاتساق، ءسالت-داستۇردىڭ ەڭ نەگىزگى ەلەمەنتى – سالەم سالۋدى پروديۋسەر بايان ماقسات قىزى جابايىلىققا تەڭەپ، سۇحبات بەرىپ وتىر. بىزدە قاشانعى بۇلاي بولا بەرەدى. بۇگىن بايان، ەرتەڭ ايان، ارعى كۇنى سايان ايتادى، سوندىقتان وسى جاعىنا زاڭدى تۇرعىدا جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتۋدى قولعا الۋدى ۇسىندىم.
ءۇشىنشى – ءبىزدىڭ وقۋشى بالالارىمىزدى جازعى لاگەرلەرمەن قامتۋ ماسەلەسى. ويتكەنى ەلدەگى بالالاردىڭ 10 پايىزعا جۋىعى دا جازعى لاگەرلەرمەن قامتىلمايدى. شىمكەنتتىڭ وزىندە 269 مىڭ وقۋشى بار. قاراساڭىز، ۇلىتاۋ وبلىسى سەكىلدى جەردەگى حالىق سانىمەن پارا-پار. ال، ولاردىڭ جاز ايىن ماعىنالى، ساپالى وتكىزۋى مەملەكەت ءۇشىن ماڭىزدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ بالالارىمىزعا ارنالعان دەمالىس ايماقتارىن جۇيەلى جۇمىسىن قالىپقا كەلتىرىپ، كوبەيتۋ ءارى كوركەيتۋ كەرەك. ول جەردەگى تالىم-تاربيە ماسەلەسىنە ءمان بەرۋ كەرەك. بالا ەكى اپتا ۋاقىتىن شابىتتانىپ، ەستە قالاتىنداي وزكىزىپ قايتۋ كەرەك. سونىمەن قاتار، جىل ون ەكى اي وليمپيادالاردان جەڭىمپاز بولعان وقۋشىلاردى دا لاگەرلەرگە جىبەرۋ جاعىن جۇيەلى تۇردە كەڭىرەك قامتۋ كەرەك. ەلدە «تاۋ سامالى»، «بالداۋرەن» سەكىلدى لاگەرلەر جۇمىس ىستەپ تۇر، ءبىراق ول ازدىق ەتەدى. وسىنداي ماسەلەلەردى مەملەكەتتىك تۇرعىدا قاراپ، قولعا السا ەكەن دەگەن ۇسىنىس ايتتىم. بۇل مەنىڭ عانا ۇسىنىستارىم. قانشاما قوعام وكىلدەرى جان-جاقتان وسىنداي ۇسىنىستار ايتىپ، ونى سارالاپ، جۇزەگە اسىرىلسا يگى.
ۇلتتىق قۇرىلتاي-تىڭ يدەيالار الاڭى. ال، يدەيا – قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشى. سوندىقتان وسى جۇمىستاردى ۇكىمەت، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار، مينيسترلىكتەر تاراپىنان جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرىلسا، مەملەكەتتى العا قوزعايتىن ۇلكەن كۇش بولاتىنى ءسوزسىز. بيىلعى قۇرىلتاي دا جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى.
ۋايس ەرسايىن ۇلى، ۇلتتىق قۇرىلتاي مۇشەسى، اقتاۋ قالاسى ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى، قوعام قايراتكەرى:
– قازاقتا «كەلىسىپ پىشكەن تون، كەلتە بولماس» دەگەن ادەمى ءسوز بار. ۇلتتىق قۇرىلتاي –حالىقتىڭ وي-پىكىرىن ەسكەرە وتىرىپ، ەلدىڭ دامۋىنا باعىتتالعان ناقتى شەشىمدەر قابىلداناتىن، ۇلتقا ۇستىن، حالىققا باعدار بەرەتىن ماڭىزدى الاڭ. كەز كەلگەن ءتۇيىندى تۇيىتكىلدەر اقىلداسۋ، مامىلەسۋ ارقىلى شەشىلەدى عوي. مۇندا ءوز سالاسىنىڭ كىل مىقتىلارى، ەلگە تانىمال ازاماتتار، قوعام قايراتكەرلەرى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى باس قوسىپ، قوعامدا بولىپ جاتقان وزەكتى ماسەلەلەلەردى كوتەرەدى. كوتەرىپ قانا قويماي، ونى شەشۋ جولدارىن قاراستىرادى، ءوز ۇسىنىستارىن ورتاعا سالادى.
پرەزيدەنت ۇلتتىق قۇرىلتايدى حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا، رۋحاني قۇندىلىقتارىن بايىتۋعا جانە وسى ارقىلى مەملەكەتتىڭ وركەندەۋىنە باعىتتالعان ماڭىزدى باستاما رەتىندە ۇسىندى. مەملەكەت باسشىسى ءاۋ باستان-اق بۇل جيىننىڭ ءسان-سالتانات ءۇشىن ەمەس، ەلدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن شەشۋگە ارنالعانىن باسا ايتقان ەدى. دەمەك، القالى جيىن الەۋمەت ءۇشىن ماڭىزدى، قوعام ءۇشىن قاجەتتى. قۇرىلتاي – مەملەكەتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن تۇيتكىلدەردى تالقىلاپ، حالىقتىڭ ساناسىن جاڭعىرتۋعا، ەلىمىزدى ءوز قۇندىلىقتارىمەن جاھانعا تانىتۋعا ارنالعان الاڭ. ۇلىتاۋدا 42 ۇسىنىس ايتىلسا، تۇركىستاندا 106 باستاما كوتەرىلدى. ال، اتىراۋداعى القالى جيىندا بۇل كورسەتكىش 149-عا جەتىپ، ونىڭ ناتيجەسىندە جىل سوڭىنا دەيىن توعىز زاڭ قابىلداندى. بۇل – ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ناقتى ىستەر مەن وڭ وزگەرىستەرگە باستايتىن ءتيىمدى ديالوگ الاڭى ەكەنىن كورسەتەدى. بۇرىن مۇنداي الاڭ بولعان جوق. بۇل دا ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ دەربەس، ينتەللەكتۋالدىق ورتاعا اينالۋ مۇمكىندىگى الەۋەتىنىڭ زور ەكەندىگىن بايقاتتى دەپ ويلايمىن.
ايتا كەتەرلىك، ۇلىتاۋدا رەسپۋبليكا كۇنىن قايتا مەرەكە رەتىندە بەكىتۋ، ەڭبەك ادامىن قادىرلەۋ، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەلەرى كوتەرىلدى. تۇركىستانداعى جيىندا مەملەكەتتىك ماراپاتتار جۇيەسىن دامىتۋ، جاستار مەن بالالاردىڭ ءبىلىمىن ارتتىرۋ ماسەلەلەرى تالقىلاندى. اتىراۋدا بولسا، قوعامدىق قۇندىلىقتار، داستۇرلەردى ساقتاۋ جانە قوعامداعى راديكالدى كوزقاراستاردى سىنعا الۋ ماسەلەلەرى قارالدى.
قۇرىلتاي ناتيجەسىندە كوپتەگەن ماڭىزدى زاڭدار قابىلداندى، مىسالى، ايەلدەر مەن بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ، ۆەيپ ساۋداسىنا تىيىم سالۋ، ويىن بيزنەسىن رەتتەۋ، ەسىرتكى ساۋداسىن قىلمىس دەپ تانۋ سياقتى. سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىك ناگرادالار مەن ادەبي اتاقتاردى قايتا ەنگىزۋ ماسەلەلەرى دە شەشىلدى.
بيىل دا كوتەرىلىپ جاتقان ماسەلە وتە كوپ. مەن «ازاماتتىق قوعام» سەكسياسىندا بولدىم. مۇندا ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ ءرولىن نىعايتۋ، اسكەردەگى الىمجەتتىك، بالا تاربيەسى، زاڭ ۇستەمدىگى، سايلاۋ، حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتى، ءتىل، ءدىن، ءۇي ماسەلەسى كوتەرىلدى. ءتىپتى، جىلقى مالىنىڭ مارتەبەسىنە دەيىن قوزعالدى. سوندىقتان ول جەردە ماسەلە گەوگرافياسى وتە اۋقىمدى. ازاماتتاردىڭ قوزعاعان تاقىرىبى اۋقىمدى. ءار قۇرىلتاي مۇشەسى كەمىندە ەكى ۇسىنىس ايتتى. مەن جاساندى ينتەللەكتكە بايلانىستى پىكىر ءبىلدىردىم. ءقازىر تەحنولوگيا دامىپ جاتىر عوي. جاساندى ينتەللەكت، ينتەللەكتۋالدىق تەحنولوگيالىق كوشتەن قالىپ قويماس ءۇشىن وسى باعىتتا اتقارىلۋ ءتيىس جۇمىستار تۋرالى ۇسىنىستارىمدى العا تارتتىم. ايتيشنيكتەردى جۇمىلدىرىپ، ءوزىمىزدىڭ سيليكون القابىمىزدى اشىپ، وسى باعىتتا بالالارعا تاپسىرما بەرسەك دەگەن ۇسىنىس ءبىلدىردىم.
