وتكەن ءتاريح ارقاۋىن جوشى حاننان قالعان دەشتى قىپشاق ۇلىسىندا ياعني التىنوردادا يسلام ءدىنىن ەڭ العاش قابىلداعان حان بەركە حاننان تارقاتساق. بەركە حان (1209-1266)  جوشى ۇلىسىنىڭ بەسىنشى بيلەۋشىسى، التىن  وردانىڭ ەكىنشى ءامىرشىسى (1257-1266)، جوشىنىڭ ءۇشىنشى ۇلى، شىڭعىسحاننىڭ نەمەرەسى. تۇركى-موڭعول بيلەۋشىلەرى اراسىنان العاشقى بولىپ يسلامدى قابىلداعان جان.

بەركە حان وسمانلى يمپەرياسىنىڭ اتاسى تۇرىك ەرتۇعىرىل جانە مامىلۇك سۇلتانى تۇرىك بەيبارىسپەن بىرلەسە وتىرىپ، باعدات قالاسىن كۇيرەتىپ مۇسۇلمان حاليفاسىن اۋدارعان حۇلاگۋ حاندى جەڭەدى. حۇلاگۋ حان بەركە حاننىڭ جاقىن تۋىسى ەدى، ەكەۋىدە شىڭعىسحاننىڭ نەمەرەسى. بەركەنىڭ بۇل جەڭىسى مەككە، مەدينا جانە يەرۋساليم سىندى قاسيەتتى مەكەندەردىڭ باعداتپەن ۇقساس ايانىشتى تاعدىرعا دۋشار بولۋىنىڭ الدىن الدى ءارى وسىدان سوڭ موڭعول ساحاراسىنان كەلگەن كوپتەگەن تۇرىك-موڭعولدار يسلام ءدىنىن قابىلداپ، مۇسۇلمان بولا باستايدى ءارى موڭعول-تۇركىلەر دۇنيەدەگى ەڭ قۋاتتى مۇسۇلمان يمپەريالارىن قۇرادى. موڭعولداردىڭ العاشقى قىسقا كەزەڭدەگى جاۋلاۋ ارەكەتتەرى مۇسۇلمان الەمىنە قاتتى سوققى بولىپ كورىنگەنىمەن، ءبىراق ۇزاق ۋاقىتىق ماشىتتاپتا ولار مۇسۇلمان الەمنىڭ سوڭعى جارتى-مىڭ جىلدىقتار بويى دۇنيەدەگى ەڭ قۋاتتى كۇش بولۋىنا سەبەپكەر بولدى.

باتىس حريستان الەمى العاشىندا موڭعول-تۇرىكتەردىڭ مۇسۇلمان ەلدەرىن شاپقانىنا قاتتى قۋانسادا، بۇل قۋانىشتارى كوپكە سوزىلمادى. جەردىڭ جارتىسىن بيلەگەن شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاقتارى ارت-ارتىنان اۋليە سوپىلاردىڭ قولىنان يسلام قابىلداپ جاتتى، ولار بيلەگەن وڭىرلەردىڭ اياق استىنان اسا قۋاتتى مۇسۇلمان يمپەريالارىنا اينالىپ شىعا كەلۋى، حريستان الەمىن قاتتى ۇمىتسىزدەندىردى ءارى ۇرەيلەندىردى، ولاردىڭ ويى شىڭعىسحان ۇرپاقتارىمەن بىرلەسە وتىرىپ يسلام ءدىنىن السىرەتپەك بولاتۇعىن، ولار بۇلاي بولارىن ويلاپتا كورمەگەن-دى. حريستان الەمىنىڭ حان ۇرپاقتارىنا تىقپالاعان ناپسىلىكپەن اداميلىق وزگەرىستەرگە تولى ءدىنى حان-سۇلتانداردىڭ جۇرەگىنەن وتپەدى، وسىلايشا اسا جاۋىنگەر كەلەتىن شايقاستا جەڭىمپاز موڭعول-تۇرىك حالىقتارىنىڭ جۇرەگىن اللا تاعالا يسلام دىنىنە قاراي بۇردى.

 

بەركە حاننىڭ اۋليە ءپىرى اۋليە سوپى سايفۋددين باقارزي ەدى. سايفۋددين باقارزي ايگىلى اۋليە ءابدۇلقادىر جيلانيدەن كەلگەن قادري سوپىلىق ءتاريقاىنىڭ ۇلكەن اۋليەسى بولاتۇعىن، ول بۇحارا قالاسىندا 40 جىل يسلام ءدىنىن تاراتتى، ونىڭ التىن وردادا «شايىق ءال-الام ياعني بەيبىتشىلىك شايقى» دەگەن مارتەبەسى بار ەدى. ول التىن وردا جانە شاعاتاي ۇلىسىنداعى حاندارمەن قارا حالىققا بىردەي ىقپالدى تۇلعا بولعان بولىپ، تۇركى-موڭعولدار اراسىنا يسلام ءدىنىن مولىنان تاراتقان اۋليە سوپىلاردىڭ ءبىرى بولاتۇعىن. دەرەكتەردە بەركە حان بىرنەشە رەت اڭ اۋلاپ جۇرگەندە نەمەسە ساپارلاپ بارا جاتقاندا حۇلاگۋ حاننىڭ جاسىرىن جىبەرگەن قالىڭ قولىمەن قاندىقول جەندەتتەرىنىڭ قاستىعىنان وسى اۋليە ءپىرىنىڭ كورسەتكەن كەرەمەتكە (مۇعجيزاعا) تولى كومەگىنىڭ ارقاسىندا امان قالعانى باياندالادى.

اۋليە سوپى سايفۋددين باقارزي قازىرەتتىڭ ماقام قابىرى بۇگىنگى وزبەكستان ەلىنىڭ بۇحارا قالاسىندا. شاعاتاي ورداسىنىڭ كەيىنگى حاندارىنىڭ ءبىرى بايانقۇل حاننىڭ وسى اۋليە كىسىگە قۇرمەتى زور ەدى، ول حان ءوزى قايتىس بولعاندا دەنەسىن اۋليە سوپى سايفۋددين باقارزي قازىرەتتىڭ ماقامىنىڭ قاسىنا قويدىرۋدى وسيەت ەتكەن، سول وسيەتى بويىنا بۇل حاننىڭ قابىرى اۋليەنىڭ ماقامىنىڭ قارسىسىنا جايعاسقان ءارى ساۋلەتتى كەسەنە ورناتىلعان. اۋليە - ءۋاليوللا ياعني اللانىڭ دوستارى دەگەن ءسوزدىڭ كوپشە ءتۇرى، ولار پايعامباردان سوڭ اللاعا ەڭ جاقىن، اللاعا ەڭ سۇيىكتى ادامدار. اۋليە جانە ۋاليوللا اتاۋلارى قۇرانمەن حاديستەردە كوپتەپ كەزدەسەدى. ماسەلەن، يۋنۇس سۇرەسىنىڭ (10-سۇرە) 62-اياتى.

ورتا ازيادان عۇلاما شايىق، اۋليە سوپىلار وتە كوپ شىقتى، ميسالى ايگىلى حاديسشى بۇقاريمەن تيرميزي، ءال-فارابي، يبن سينا، اۋليە ياسساۋي، امكاناكي، شاح ناقشىباندى، عۇدجۋاني، قاراقاني، حاماداني ...، ەسىمدەرىنىنىڭ ءوزى ءبىر كىتاپقا جۇك بولارلىق، ولار كۇللى ادامزاتقا يسلام نۇرىن شاشقان اللانىڭ ءسايحالى ابزال قۇلدارى، اللانىڭ دوستارى ەدى، پايعامباردىڭ ناعىز مۇراگەرلەرى بولاتۇعىن. بۇل قاسيەتتى كىسىلەر ءار مۇسۇلمان ءۇشىن ولاردى اللا حاقتىڭ نۇرىنا باستاپ، پايعامباردىڭ ساف جولىنا اپارار باعدارشام ەدى. شىنايى ىزدەنگەن جانعا، ولار جايلى دەرەكتەرمەن اڭگىمەلەر ايتىپ تاۋىسقىسىز، مولىنان كەزدەسەدى، ەندى ازداپ ميسال كەلتىرسەك.

ناقشىباندى سوپىلىق ءتاريقاتىنىڭ 12-اۋليەسى قوجا اريفتىڭ ءدانىشپاندىعىنا تاڭ قالعان شىڭعىسحان ونى جاقسى كورىپ وزىنە كەڭەسشى ەتىپ، اقىل سۇرايتىن. اۋليە اريفتىڭ ارقاسىنا ءجۇزمىڭداعان بۇحارالىقتار شىڭعىسحاننىڭ قاندى قىلىشىنان امان قالادى. ەكىنشى قوجا احمەت ياسساۋي اتانعان اۋليە سوپى قوجا ءالي راميتانيدا وسى بۇحارا وڭىرىنەن شىققان، ناقشىباندى ءتاريقاتىنىڭ 14-اۋليەسى، ۇستازى. ولدا كەزىندە ءوزىنىڭ پىرلەرىمەن بىرگە شىڭعىسحانمەن كەزدەسكەن، ونى موڭعول يمپەرياسىنىڭ ءتورتىنشى قاعانى موڭكە حان (قۇبىلاي حاننىڭ ۇلى) ۇناتۋشى ەدى، حان اۋليەنىڭ عاجاپ مىنەزىمەن كيەسىنە ءتانتى بولاتىن. موڭكە حان وعان يسلام ءدىنىن موڭعول تۇرىكتەر اراسىندا تاراتۋعا رۋحسات بەرەدى. اۋليەنىڭ ورتا ازيادا اتى اسقاقتاپ، ءتىپتى ونداعى حان-بەكتەردەن اسىپ كەتەدى، بۇل اتى اسقاقتاعان كىم ەكەن دەپ ىشتارلىقپەن ىزدەپ كەلگەن موڭعول بەكتەرى دە، ءوز ىستەرىنە ۇيالىپ، كەشىرىم وتىنەدى، ولاردا اۋليە ءاليدىڭ قولىنان بايا الىپ، يسلام دىنىنە كىرەدى، وعان ءمۇريت بولادى. بۇل ىستەردىڭ تۋىلۋى ساحارادان كەلگەن تۇرىك-موڭعولداردىڭ ونان ارمان كوپتەپ يسلام قابىلداۋىنا تۇرىتكى بولادى.

 

ول زامانداعى پاتىشالار، حاندار، سۇلتاندار، امىرلەرمەن بيلەۋشىلەردە وزىمەن حالقىنا اۋليە تۇلعالاردى ياعني اللانىڭ دوستارىن پايعامبار جولىن ۇيرەتەر رۋحاني جول باسشى ەتىپ ۇستايتۇعىن ءداستۇر بار ەدى. ماسەلەن، اۋليە سوپى قوجا احماد ياسساۋي قازىرەتى ارقىلى ميليونداعان تۇرىك حالىقتارى يسلام دىنىنە كىرگەن، ياسساۋي اۋليەنىڭ قۇرمەتىنە ءامىر تەمىر تۇركىستاندا اسا الىپ ماقام سالىپ، كەسەنە ورناتتى؛ وزبەك حاننىڭ اۋليە ۇستازى - ياسساۋي سوپىلىق ءتاريقاتىنىڭ اۋليەسىيبن ءابدۇل حاميد بۇقاري (زەڭگى اتا دەپتە اتالىنادى)، بەيبارىس سۇلتاننىڭ اۋليە ۇستازى - سوپى قىزىر بين ابي باكر بين مۋسا ءال-اداۋي، ءامىر تەمىردىڭ ءپىرى - شايىق مير سايد، شاعاتاي باراقتان تاراعان ءجۇنىس حاننىڭ ۇلى احمەت حان (الاش حان) جانە ءامىر تەمىر ۇرپاعى ءابۋ ساعيد سۇلتاننىڭ (بابىردىڭ اتاسى) اۋليە ءپىرى - قوجا ۋبايدۇللا احرار، شاعاتاي حانى تۇعىلىق تەمىرحاننىڭ اۋليە ءپىرى - ماۋلانا ارشادۇددين ەدى؛ ال وسمانلى حان-سۇلتاندارى ناقشىباندى ءتاريقاتىنىڭ سوپى اۋليەلەرىن پايعامبار جولىنا جەتەلەر رۋحاني كوسەم تۇتتى.

قازاقتىڭ ايگىلى حانى قاسىم حاننىڭ اۋليە ۇستازى ناقشباندى سوپىلىق ءتاريقاتىنىڭ اۋليەلەرى ەدى، ول يسلامنىڭ شاريعاتىمەن سوپىلىق ءتاريقاتىنىڭ پرينسىپتەرىنە نەگىزدەلە وتىرىپ «قاسىمحاننىڭ قاسقا جولىن» جاسادى. قاسىمحان قازاق حالقىنداعى ۇزىلگەن ياسساۋي ءتاريقاتىنىڭ ورنىنا ناقشىباندى سوپىلىق ءتاريقاتىن مىقتاپ بەكىتىپ كەتتى. بەرتىندەگى قازاقتىڭ تاقۋا ۇلى ءماشحۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىمەن، قىتايداعى التاي قازاقتارىنا يسلام ءدىنىن تەرەڭ تاراتقان «قازىرەتتەر» جانە اقىت ءۇلىمجى ۇلى سىندى تۇلعالاردا ناقشىباندى سوپىلىق ءتاريقاتىنىڭ بەلدى وكىلدەرى ەدى. قىتايداعى ايگىلى ۇلكەن موللا اقىت ءۇلىمجى ۇلى ءوز جازباسىندا «ءبىزدىڭ التاي (قىتايداعى) قازاقتارى اراسىنا ءدىن تاراتقان قازىرەت مۇحاممەد مومىن بۇحارا قالاسىنان كەلگەن ناقشىباندى سوپىلىق ءتاريقاتىنىڭ سوپىسى ەدى» دەپ جازادى، كەيىن بۇل سوپىنىڭ اۋىلى ونداعى قازاقتار اراسىندا «قازىرەتتىڭ اۋىلى» دەپ اتالىنعان.

سوپىلىق ءتاريقاتى يسلام ءدىنىنىڭ جۇرەگى ءارى ماڭىزى بولىپ، سوپىلىق ءتاريقاتتىڭ اۋليە سوپىلارى ارقىلى قارا ورمانداي قالىڭ تۇرىك-موڭعول حاندارىمەن حالىقتارى ياعني وتكەن اتا-بابالارىمىز يسلام دىنىنە اسا مولىنان كىردى. يسلام ءدىنىن جۇرەگىنە بەكىتكەن تۇرىك-موڭعول حان-سۇلتاندارى يسلام ءدىنىنىڭ نۇرىن جەردىڭ باتىسمەن شىعىسىنا تاراتتى، بەرتىنگى مىڭ جىلدىقتار بويى تۇركى-موڭعول حاندىقتارى مۇسۇلمان الەمىنىڭ تىرەگى بولىپ اللا جولى، پايعامبار اماناتى ءۇشىن قىزىمەت قىلدى. پايعامبارمەن اۋليەلەردىڭ اتى كوپ اتالىپ، ولارمەن وتكەن اتا-بابالاردىڭ ىزگىلىكتى ىستەرى ۇرپاق ساناسىنا ۇزبەي ايتىلىپ وتىرسا، ايتۋشى قاۋىمعا ولاردىڭ بەركەسى توگىلەتىن ەدى. جالپى ورتا ازيادان تۇرىكتەردىڭ بىرنەشە ءىرى تولقىندى كۇشى يسلامنىڭ تۋىن كوتەرىپ يسلام نۇرىن جەردىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تاراتقان ەدى.

بۇنداعى ءبىر تولقىن كۇش قازناۋي سۇلتاندارى (977–1186) ەدى. بۇل وعىز تۇرىكزەرى سۇلتاندىعىندا سابۇقتەگىن، الىپتەگىن، ماحمۇت جانە اياز بي سىندى دانا تۇلعالاردىڭ ىقپالىمەن ەڭبەگى زور ەدى. ولار يسلامنىڭ تۋىن كوتەرىپ از عانا اسكەرمەن الىپ ءۇندى دالاسىن جاۋلاپ، ونداعى حالىقتى وزىنە قاراتتى ءارى ولارعا يسلام ءدىنىن تاراتتى، وسىلايشا ولاردىڭ قولىنان سان ميليونداعان ءۇندى جۇرتى يسلامعا كىردى. بۇل كۇندەرى سانى نەشە ءجۇز ميليون ءۇندى مۇسۇلماندارىنىڭ پايدا بولۋى، وسى مۇباراك تۇرىك سۇلتاندارىنىڭ اللا جولىندا شىن جۇرەكپەن ەتكەن قىزمەتتەرىنىڭ جەمىسى بولاتۇعىن. كەيىنگى التىنوردا حاندارى دا يسلام ءدىنىن مەملەكەت ءدىنى ەتىپ، يسلام ءدىنىنىڭ ۇرىعىن، شىعىس ەۆروپا، موسكۋا، كييەۆ، بالقان، ءسىبىر دالاسىنا دەيىن سەپتى. ال بۇل حاندىقتاردان بۇرىنعى قارا حانيد حاندىعىنىڭ يسلام ءدىنىن تۇركىلەر اراسىنا تاراتۋى ءوزى ءبىر بولەك ۇلكەن ۋاقيعالار ەدى. ءتاريحي دەرەكتەر قارا حانيدتان بۇرىنعى يسلام دىنىنە كىرگەن كوپتەگەن تۇركىلەردىڭ مۇسۇلمان حاليفاتىندا وتە ۇلكەن اسكەري شەندەردە بولىپ، حاليفاتتاردىڭ ىرگە كەڭەيتۋ جورىقتارىندا العى شەبىندە وتە ءساتتى جەڭىستەرگە قول جەتكىزگەندىگىن جانە ولارعا قىزمەت ەتكەندىگىن ايتادى.

ەندى ءبىر تولقىندى كۇش جۇڭگو ەلىنە يسلامنىڭ نۇرىن اپاردى. 1080-جىلدار بۇگىنگى وزبەكستاننىڭ بۇحارا قالاسىنان ءامىر سەيد اتتى بەك قىتايدىڭ سۇڭ يمپەرياسىنىڭ شاقىرتۋىمەن ىلگەرىندى كەيىندى 20 مىڭ مۇسۇلماندى ورتا ازيادان قىتايدىڭ بۇگىنگى پەكين قالاسىنىڭ جانىنداعى وڭىرلەرگە ورنالاستىرادى. بۇلار كەيىن ونداعى جەرگىلىكتى قاۋىمنىڭ قىزدارىمەن ۇيلەنىپ، جۇڭگو ەلىندە يسلام ءدىنىن تاراتقان ەڭ ءىرى توپ بولادى. ءامىر سەيد كەيىن ءتاريحتا «جۇڭگو مۇسۇلماندارىنىڭ اتاسى نەمەسە تۇڭگەندەردىڭ اتاسى» دەگەن لاقاپپەن قالدى. وسى سەكىلدى قۇبىلايمەن موڭكە حاننىڭ زامانىندا دا كوپتەگەن ورتا ازياداعى تۇرىك، پارىس جانە اراب سىندى جۇرىتتاردان نەشە مىڭداعان مۇسۇلماندار قىتايدىڭ ءيۋۇننان قاتارلى وڭتۇستىك ولكەلەرىنە ەل باسقارۋعا جىبەرىلدى، ولار وندا بارا سالىسىمەن يسلام ءدىنىن وڭتۇستىكتەگى جۇڭگو حالىقتارى اراسىنا كوپتەپ تاراتتى، ميليونداعان جۇڭگو مۇسۇلماندار جاماعاتتارىن قۇردى، ولاردان شىققان اۋليە سوپىلاردىڭ ماقامدارى كونە ءتاريحتىڭ كۋاسىنداي كۇنى بۇرىنە دەيىن بۇل وڭىرلەردە ءالى قاسقايىپ تۇر. ماسەلەن، جۇڭگو ءتاريحىنداعى ەڭ ايگىلى تەڭىز ساياحاتشىسى جىڭ حى بولسا، قۇبىلاي حان تۇسىندا قىتايدىڭ ءيۋۇننان ولكەسىن باسقارعان بۇحارالىق مۇسۇلمان قوجا ءشامىس وماردىڭ (پايعامبار ۇرپاعى) تىكە ۇرپاعى ءارى مۇسۇلمان. 17-عاسىردا ءومىر سۇرگەن قاشقارداعى ۇيعىردىڭ اۋليە سوپىسى اپپاق قوجانىڭ ۇيعىرلارعا ىقپالى اسا زور بولدى، ول ۇيعىرلاردان تىس قىتايدىڭ ميڭ يمەرياسىنداعى گانسۋ جانە شيڭحاي قاتارلى ولكەلەرگە ساپارلاپ ناقشىباندى ءتاريقاتىن تاراتادى، تۇڭگەندەر اراسىندا ۇلكەن جاماعات قالىپتاستىرادى، ونداعى ءداستۇرلى تۇڭگەن مۇسۇلماندارى وسى كۇنگە دەيىن وسى ناقشىباندى ءتاريقاتىنىڭ تارماقتارىن ۇستانادى. كەرى شەگىنسەك، سوناۋ 7-9-عاسىرلارداعى تاڭ يمپەرياسى تۇسىندادا ورتا ازيادان كوپتەگەن مۇسۇلماندار ىشكى قىتايلارعا جىبەرىلىپ وندا يسلام ءدىنىن كەڭىنەن تاراتتى، بۇلار قىتايعا ەڭ العاش ءدىن اپارعان ورتا ازيالىقتار ەدى. وسى يسلام ءدىنى جولىنداعى ءتاريحي ارەكەتتەردىڭ ناتيجەسىندە بۇگىنگى جۇڭگو ەلىندەگى 20 ميليون تۇڭگەن حالقى قالىپتاستى.

 

تاعى ءبىر تولقىن الىپ ارسلان سۇلتان باستاعان سەلجۇق تۇرىكتەرىمەن ولاردىڭ مۇراگەرى وسمانلىلار ەدى، بۇلاردا ورتا ازيادان باتىسقا كەتكەن وعىز تۇرىكتەرى ەدى. الىپ ارسلان سۇلتان يسلامنىڭ تۋىن كوتەرىپ انادولى، رۋم (ۆيزانتيا)، گرەكيا قاتارلى كىشى ازيامەن شىعىس ەۆروپا وڭىرلەرىنە كەتتى. ولار وندا يسلام ءدىنىن اللا قالاۋىمەن جەڭىسكە جەتكىزىپ ميليونداعان جەرگىلىكتى حالىقتاردى يسلام دىنىنە كىرگىزدى. وسمانلى تۋىسىندا ولار يسلام ءدىنىن سوناۋ اندالۋسياداعى يسپانيا، پورتۋگاليا ەلدەرىنە دەيىن اپارىپ، ول ەلدەردە مۇسۇلماندىق سالتاناتىن ورناتتى. 700 جىلداي بيلىك قۇرعان مۇسۇلمانداردىڭ سوڭعى حاليفاتى وسمانلى يمپەرياسىن قۇردى. وسمانلى يمپەرياسى قۇلاماي تۇرعان كەزدە، ءار جەردەگى مۇسۇلمانداردىڭ ابىرويى وتە جوعارى بولىپ، زور قۇرمەتكە يە قاۋىم ەدى، ەشقانداي ەل مۇسۇلماندارعا زۋلىمدىق جاساۋعا باتىنا المايتىن، قولى بارمايتىن-دى.

سوڭعى تولقىن ءامىر تەمىردىڭ ۇرپاقتارى مەن موعولستاندىق تۇرىك-موڭعولدار ەدى. ولار ءۇندى دالاسىنا يسلام تۋىن ەكىنشى رەت كوتەرىپ بارعان ورتا ازيالىقتار ەدى. بۇلار بارعان سوڭ ءۇندى دالاسىندا ايگىلى مۇعال يمپەرياسىن قۇرىپ، يسلام ءدىنىنىڭ ىقپالىن ونان ارمان اسىرا ءتۇستى، دۇنيەدەگى ەڭ باي، رۋحانياتى كۇشتى مۇسۇلمان ەلىن قۇردى. سوناۋ شىعىس وڭتۇستىك ازيادا ءومىر سۇرەتىن مالاي حالىقتارى (يندونەزيا، مالايزيا) وسى مۇعالداردان جانە وسمانلىلاردان يسلام ءدىنىن الىپ، ءوز ەلدەرىنە تاراتتى. كوپتەگەن مۇعالدىق جانە وسمانلىلىق شايقى سوپىلار شىعىس وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىنە يسلام نۇرىن تاراتۋ ءۇشىن جىبەرىلىپ وتىردى. بۇل ەلدەر قازىرگى كۇندە جان سانى ەڭ كوپ مۇسۇلمان ەلدەرى سانالادى.

سولتۇستىك افريكادا ياعني مىسىر ەلىندە 300 جىلداي بيلىك قۇرعان مامۇلىك سۇلتاندارىدا يسلام ءدىنى ءۇشىن وراسان زور ەڭبەك ەتكەن تۇركىلەردىڭ تاعى ءبىر سۇلتاندىعى ەدى. مامۇلىكتەردە جالپى 53 سۇلتان بيلىكتە بولىپ، ونىڭ ىشىندە 25 سۇلتان تەگى ورتا ازيالىق تۇرىكتەردەن (قىپشاق جانە تۇرىكمەن) شىقسا، 25 سۇلتانى كاپكازدىق شەركەستەردەن ەدى، ال قالعان ءۇش سۇلتان عانا جەكە-جەكە اراب، موڭعول جانە گىرەكتەن شىققان. ماملۇكتەر باتىستا حريستان كىرەسىتشىلەرىن تالقانداپ، يسلام ءدىنىنىڭ بۇل وڭىرلەردە اسا ەركىن تۇردە تاراۋىنا مۇمكىندىك بەردى، سونىمەن بىرگە جوعارىدا ايتقانداي، ولار التىن وردا حانى بەركە حانمەن بىرلەسە وتىرىپ، حۇلاگۋ موڭعولدارىن جەڭەدى. مامۇلىكتەر يسلام ءدىنىنىڭ افريكا قۇرلىعىداعى شام-شىراعى ءارى قورعاۋشىسى ىسپەتتەس ەدى.

 

قىپشاق، ءسىبىر جانە موعولىستان دالاسىندا دا تۇرىك-موڭعول حان-سۇلتاندارىنىڭ دا وسى تەكتەس عازاۋات جورىقتارى 17-عاسىرعا دەيىن ءبىر تولاستاپ كورمەدى. مۇنداعى اسا كورنەكتى تۇلعالاردان وزبەك حان، تۇعىلىق تەمىر جانە  ءامىر تەمىر بولاتىن. وزبەك حاننىڭ اۋليە ءپىرى يبن ءابدۇل حاميد بۇقاريدىڭ (زەڭگى اتا) ەدى، ونىڭ تۇسىنا قىپشاق-ارقانى جايلاعان تۇرىك-موڭعول تايپالارى تۇگەل دەرلىكتەي وسى اۋليەنىڭ قولىنان يسلام دىنىنە كىرەدى، كىرمەي قويعان از ءبولىم جۇرىتتى وزبەك حان «قالماق» دەپ اتادى، سودان باستاپ ساحارادا دىنگە كىرمەي قالعان موڭعول تايپالارى «قالماق» اتالىندى ياعني ءدىن يسلامعا كىرمەي وزدەرىنىڭ بۇرىنعى كونە ءشامان-تاڭىر دىنىندە قالىپ قالعاندار دەگەنى ەدى. زەڭگى بابانىڭ كەڭەسىمەن قىپشاق دالاسىنداعى كوشپەندى تايپالاردىڭ كوبى ماۋرانناحىر تۇركىستانعا كوشىپ كەلىپ، وسى اراعا قونىستاندى، ولار 92 باۋلى وزبەك ەلى ياعني 92 رۋلى وزبەك جۇرتى دەپ اتالىنىپ كەتتى. ولار قىپشاق دالاسىنان كەلگەندە ياسساۋي سوپىلىق ءتاريقاتىندا بولىپ، جەرگىلىكتى ماۋرانناحىرلىق تۇرىكتەرمەن ءسال پارىقتالىنىپ تۇراتىن. ۋاقىت وتە كەلە ولار ماۋرانناحىرداعى باستى ءتاريقات ناقشىباندى سوپىلىق ءتاريقاتىنا دا ەرە باستايدى. وزبەك حانمەن ونىڭ ۇلىسى جايلى كوپتەگەن دەرەكتەر «زەڭگى اتا نەمەسە ءسايد اتانىڭ مۇقاۋىتى» دەگەن كونە ەڭبەكتە ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعان.

شاعاتاي ورداسىندا، شاعاتايدىڭ ۇرپاعى تۇعىلىق تەمىر سۇلتاننىڭ اۋليە ۇستازى ماۋلانا ارشادۇددين ارقىلى موعولىستانداعى موڭعولدار 1347-جىلى جاپپاي يسلام دىنىنە كىرەدى. ماۋلانا ارشادۇددين دا تەگى بۇحارالىق سوپى بولىپ، بۇگىنگى قىتايداعى شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ كۇشار قالاسىنا كەلىپ ورنالاسقان، ونىڭ اسەرىندە شاعاتاي ورداسىندا ۇلكەن يسلام ورتالىعى قالىپتاسىپ، سۇلتان اينالاسىنداعىلار دەرلىكتەي يسلام دىنىە وتە باستايدى، ءقازىر بۇل اۋليەنىڭ ماقامى سول كۇشار قالاسىندا. شاعاتاي ورداسىنداعى تاعى ءبىر وتە ماڭىزدى تۇلعا ءۋايىس حاننىڭ اۋليە ءپىرى ناقشىباندى سوپىلىق ءتاريقاتىنىڭ اۋليەسى مۇحامماد كاشاني ەدى. ءۋايىس حان ويرات-قالماقتارعا كوپ رەت قازاقشىلىق (عازاۋات جورىعى) جاساپ، ەڭ سوڭىندا ويراتتىڭ ەسەن تايشىسىن يسلام دىنىنە كىرگىزەدى. ەسەن تايشى ويرات-قالماقتاردىڭ ايگىلى تايشىسى بولىپ، قۇبىلايحاننان قالعان سولتۇستىك يۋان يمپەرياسىن پەردە ارتىندا بيلەيتىن ەدى، ول 20 مىڭ اتتى اسكەرمەن جۇڭگو ميڭ يمپەرياسىنىڭ 500 مىڭ قولىن جەڭىپ، ميڭ يمپەراتورى جۋ چيجاندى تىرىدەي قولعا تۇسىرگەن. ءۋايىس حاننىڭ ويراتتارمەن بولعان اڭىزعا بەرگىسىز كۇرەس ەرلىكتەرى كونە بايانداردا جاقسى ەستەلىككە الىنعان. يسلام ءدىنى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتكەن شاعاتاي حاندارى ءۋايىس حان، تۇعىلىق تەمىر سۇلتاننىڭ جانە شاعاتاي حاننىڭ ءۋازىرى اۋليە ءجۇسىپ ساكاكيدىڭ ماقام-مازارلارى بۇل كۇندە قىتايدىڭ شىڭجاڭ ۇيعىر ولكەسى ىلە قازاق ايماعى قۇلجا وڭىرىندە ءالى بار ءارى ولاردى جۇڭگو مەملەكەتى كونە مۇراعاتتار رەتىندە ارنايى قورعاۋعا العان. قۇلجاداعى ءۋايىس حاننىڭ مازارىنا بەرتىنگە دەيىن قۇلجا وڭىرىندەگى قازاقتاردىڭ يگى-جاقسىلارى جەرلەنەتىن. بۇل وڭىرلەرگە شىعىسحان داۋىرىنەن بۇرىنعى قارا قانيد حاندىعى كەزدەرىندە بۇحارادان اۋليە سوپى شايقىلار كەلىپ يسلام ءدىنىن تاراتقان، ولار اسىرەسە حوتان وڭىرىندە مىڭ جىلدان بەرى سالتانات قۇرىپ كەلگەن بۇددا ءدىنىنىڭ تامىرىن تۇبىرىمەن قيىپ كەتكەن ەدى.

 

قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى جىلدارى ءومىر سۇرگەن، كۇللى ساحاراعا اتى ءماشحۇر شاعاتاي-موعولىستان حانى الاش احمەت حان قىرعىزداردى ءسىبىر ەنسەيدەن ورتا ازياعا كوشىرىپ اكەلىپ، ولاردى يسلام دىنىنە كىرگىزدى. الاش احمەت حانمەن (؟ - 1503) ونىڭ ۇلى ءمانسۇر حاننىڭ (1482–1543) ارمانى قازاق، قالماق (موڭعول)، سارىت (موعولستان جۇرتى)، وزبەك، نوعاي، قىرعىز سەكىلدى باس-باسىنا بي بولىپ، بولەك-بولەك جۇرگەن وسى التى ۇلىستى ياعني باۋىرلاس التى جۇرىتتى ءبىر تۇتاس بىرىكتىرىپ يسلام دىنىندەگى الىپ ەل قۇرۋ بولعان ەدى ياعني شىڭعىسحان زامانىنداعىداي ءبىر تۇتاستىقتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ. بۇل التى ەل كەيىن التى سان الاش نەمەسە التى الاش دەپ اتالىندى. الايدا ولاردىڭ ارمانى ورىندالمادى، دەگەنمەن «ءىس نيەتكە قاراي» قاعيدا بويىنشا، بۇل دا ءبىر بىتكەن يگىلىكتى ءىس بولاتۇعىن. احمەت حان جەتىسۋعا ەنتەلەپ باسا-كوكتەپ كىرىپ العان ءشامان-تاڭىر ءدىندى قالماق-ويراتتاردى جەڭىپ، قىپشاقپەن جەتىسۋ وڭىرلەرىن ولاردان ادا ەتەدى. الاش حان قازاقپەن موعولستان ساربازدارىنان قۇرالعان قالىڭ قولدى باستاپ ويرات-قالماقتارعا بىرنەشە رەت جەڭىستى عازاۋات جورىعىن (قازاقشىلىق) اشىپ، ولاردى وڭدىرماي قىرعىندايدى. احمەت حاننان قاتتى قورىققان قالماقتار ونى الاش حان دەپ اتاپتى، بۇنىسى ولاردىڭ تىلدەرىندە «جان العىش حان نەمەسە قىرعىن حان» دەگەنى ەكەن، سودان باستاپ احمەت حانىمىز الاشا حان اتانىپ كەتىپتى، «الاش، الاش ... » دەپ ءارۋاقتانىڭ ۇرانداۋ قالماقتارعا قارسى ۇرىستاردا ۇرانعا اينالىپتى. بۇنداعى الاش احمەت حاننىڭ باستى ماقساتى - ساحاراداعى ءداستۇرلى ءشامان-تاڭىر ءدىندى ويرات-قالماق حالىقتارىن يسلام دىنىنە كىرگىزۋ ءارى ءوزى باسقارعان وڭىرلەردە سەنىمدىك ءبىر تۇتاستىق ورناتۋ. الايدا بۇل قالماق-ويراتتار 17-عاسىردىڭ ورتا شەندەرىندە دەرلىكتەي تيبەتتىك بۇددا دىنىنە ءوتىپ كەتتى. دەرەكتەر بويىنشا الاش حاننىڭ اۋليە ءپىرى اۋليە ۋبايدۇللا احرار، بۇل اۋليە كىسى ناقشىباندى سوپىلىق ءتاريقاتىنىڭ 20-اۋليە ءپىرى ەدى. الاش حاننىڭ ارەكەتتەرىنە ۇقساس ارەكەتتەردى شاعاتاي حانى الاش احمەت حاننىڭ اتاسى ءۋايىس حاننىڭ (؟ - 1429) جەكە ءومىر كەشىرمەلەرىنەن دە كورىپ الۋعا بولادى.

حوراسان، يران، يراق جانە باتىس ازيانى قامتىعان الىپ ءوڭىردى بيلەپ جاقتان حۇلاگۋ حاننىڭ ەلحان ورداسىندا العاشقى جىلدارى جىلدارى يسلام دىنىنە دەگەن قاتاڭدىق ءومىر ءسۇردى. ءتىپتى ارعىن حاننىڭ تۇسىنا بارعاندا ەلحان ورداسىندا ەۆرەيلەر باسىمدىلىققا شىعىپ، ولار مۇسۇلمان امىرلەردى وردادان قۋعىنداپ، وردادا ەشقاشان مۇسۇلمان ءامىر بولماۋ كەرەك دەگەن ۇكىم شىعارادى. وسىدان سوڭ ەلحان ورداسىندا موڭعولداردان تىس ەۆرەيلەرمەن قىتايلار باسىمدىلىققا وتەدى. ەۆرەي ۋازىرلەر ارعىن حاندى مەككەدەگى قاعبانى قيراتىپ، ونىڭ ىشىنە بۇددا ءمۇسىنىن ورناتۋعا ايتاقتايدى، ارتىنان سۋ بۇركەدى، ارعىن حان قاعبانى قيراتۋعا بەل بايلايدى، ءبىراق وسى شەشىمدى قابىلداسىمەن ارعىن حان تۇيىسقسىز ەمى جوق جامان سىرقاتپەن اۋىرادى. كەيىنىرەك ەۆرەي اقىلشىلاردىڭ تىم شەكتەن اسىپ بارا جاتقانىن بايقاعان ورداداعى موڭعول امىرلەر ەۆرەي اقىلشىلاردى قىرىپ سالىپ، وردا ىسىندە ەش ەۆرەي قالدىرماي قۋالايدى، ورنىنا مۇسۇلمان ۋازىرلەر كىرە باستايدى. وسىلايشا، يسلام ءدىنى بۇل وڭىرلەردە قايتا جاندانادى. حۇلاگۋ حاننىڭ تەكەدۇر اتتى بالاسى العاش يسلام قابىلداعان حان ەدى، ودان كەيىن عازان حان بولاتىن، سونىمەن ولار بىرتىندەپ مۇسۇلماندانا باستايدى. ەلحان ورداسىندا يسلام ءدىنىنىڭ موڭعولدار اراسىنا كوپتەپ ۇلەس قوسقان ويرات رۋىنان شىققان ءامىر ناۋىرىز عازى ەدى، ول كەزىندەگى وگەداي قاعاننىڭ وڭ قول ءۋازىرى ويرات ارعىن اعانىڭ ۇلى بولاتىن، ناۋىرىز عازىنىڭ ىقپالىمەن عازان حان يسلامعا كىرەدى، عازان حاننىڭ يسلامعا كىرگەن كۋاسى رەتىندە ناۋىرىز عازى ورناتقان «ناۋرىزدىڭ اق ءمارمار باعان تاسى» گرۋزيا ەلىنە ورناتىلعان ەكەن. عازان حاننىڭ يسلامعا كىرۋى موڭعولدارمەن باسقا دىندەگىلەردىڭ كوپتەپ يسلامعا كىرۋىنە سەبەپشى بولادى. دەرەكتەردە ەلحان ورداسىنا نارازى بولعان 20 مىڭ ويرات رۋىنىڭ ساربازدارى مىسىرداعى مامۇلىكتەرگە بارىپ قوسىلعانىن، وندا يسلام ءدىنىن قابىلداعانىن ءارى ولاردىڭ مامۇلىكتەرمەن بىرگە حۇلاگۋ ورداسىنا قارسى جورىققا شىققانىن جازادى. ۋاقىتتىڭ وتۋىمەن ەلحان ورداسىدا بۇككىلدەي مۇسۇلمانداسىپ، حاندارى قايتىس بولسا، قابىرلارىنا اشىق اشكەرە جەرلەي باستايدى، ودان بۇرىن ولار حاندارى ولسە ەشكىمگە بىلدىرمەي قۇپيا جەرگە جەرلەيتىن ەدى. جىلنامالار ولاردىڭ وسى وڭىرلەردەگى قالاندىر سوپىلىق ءتاريقاتىنىڭ ىقپالىندا بولعانىن ايتادى.

تۇيىندەي كەلە، سايىپ قىران ءامىر تەمىردىڭ قىتايدى قامتىعان شىعىس ازيانى يسلام ءدىندى ەل ەتپەك بولىپ قىتايعا جورىققا اتتانعاندا اللا قالاۋىمەن ماقساتىنا جەتە الماي جولدا تۇتقيىل وپات بولۋى، وسمانلى سۇلتاندارى بايازيتپەن ىستامبولدى (يسلامبول - كونيستانتينا) حريستان الەمىنەن تارتىپ العان ايگىلى سۇلتان مەحمەت فاتىقتىڭ ەۆروپانى يسلام ءدىندى قۇرلىق ەتپەك بولىپ جورىققا اتتانعاندا ءبايازيتتىڭ ءامىر تەمىرگە قولدى بولۋىمەن سۇلتان مەحمەت فاتىقتىڭ ءامىر تەمىر سياقتى 49 جاسىندا جولدا قايتىس بولۋى سىندى ۋاقيعالاردان تۇرىك حان-سۇلتاندارىنىڭ قامشىنىڭ سابىنداي عانا قىسقا ومىردە، كوپتەگەن ۇلى ىستەردى ىستەمەك بولعان اسقاق ارماندارىن كورە الامىز. قىتايدى بيلەگەن كەيبىر مۇسۇلمان موڭعول حاندارىنىڭدا جۇڭگو ەلىن مۇسۇلمان ەتۋ ىستەرىدە جۇزەگە اسقان جوق. جەردىڭ باتىسىمەن شىعىسىن مۇسۇلمان ەتۋ ءىسى بۇل حان-سۇلتانداردىڭ ەنشىسىنە بۇيىرماعانىمەن، ولار وزدەرىنىڭ جاقسى نيەتتەرىن ايگىلەپ كەتتى. كونە ءداستۇرلى ايتىلىم بويىنشا، جەر بەتىندەگى كۇللى ادامزاتتىڭ بارلىعىن مۇسۇلمان ەتىپ، جەتى قۇرلىقتا ءبىر عانا ءدىن يسلام ءدىنىن ورناتۋ ءىسىن اللا تاعالا بولاشاقتا كەلە جاتقان قازىرەتى ماحديمەن قازىرەتى يسا پايعامباردىڭ ەنشىسىنە بۇيىرعان، ولاردان باسقا ەشكىم بۇل مىندەتتى ورىنداي المايدى دەلىنگەن.

 

وتكەن ءتاريح جىلناما-دەرەكتەرى مۇسۇلمان الەمىندە سوپىلىق ءتاريقاتتىڭ ىقپالى اسا زور بولعانىن ايعاقتايدى، الايدا وتكەن 20-عاسىردىڭ باسىنان باستاپ ادامزاتقا جاپپاي تارالا باستاعان كوممينيزيم، ماتەرياليزيم، اتەيزىم، سەكۋلاريزيم، جاحاندانۋ، ۋاحابيزيم-سالافيزيم، دەموكراتيزيم، باتىسقا ەلىكتەۋشىلىك، ەگويزيم (ناپسىشىلدىك)سىندى سان ءتۇرلى يدولوگيالىق باعىتتاردىڭ سەبەبىنەن، مۇسۇلمان الەمىندەگى ءداستۇرلى جولدار، يسلام جانە ونداعى سوپىلىق ءتاريقاتتا  كومەسكىلەنە باستادى. بۇل يدولوگيالىق   داۋىلدار تەك مۇسۇلمان الەمى عانا ەمەس، باسقا ەلدەردىڭ دە بۇرىننان كەلە جاتقان داستۇرلەرىندە ۇشىرىپ اكەتتى، جويىپ جىبەردى. ورتا ازيامەن قازاق جەرىندە كوممينيست كەڭەستىك جۇيەنىڭ ورناۋىمەن يسلام ءدىنى سوپىلىق ءتاريقاتى بىرتىندەپ السىرەپ كەتتى. الايدا، وسىلاي بولا تۇرا، سوپىلىق ءتاريقات مىڭ جىلدىقتاردان بەرى قازاق حالقىنىڭ اتا-بابالارىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىمەن ەتەنە بىتە قايناسىپ كەتكەندىكتەن، سوپىلىق ءتاريقاتتىڭ كوپتەگەن ادەپتەرىمەن ەلەمەنىتتەرى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىستىق-سالىتتىق داستۇرلەرىمەن ىرىم-تيىمدارىنان مولىنان كەزدەسەدى.

جوعارىدا ءبىراز عانا دەرەكتەر كەلتىرىلدى، ورتا عاسىردىڭ ارعى-بەرگى جاعىنداعى ورتا ازياداعى تۇرىك-موڭعول حان-سۇلتاندارىمىزدىڭ، اتا-بابالارىمىزدىڭ اللا جولىندا حاق ءدىن يسلامدى كۇللى الەمگە تاراتىپ، مۇسۇلمان الەمىنە ەتكەن قىزمەتتەرى ءجايلى اڭگىمەلەر وتە كوپ، ولاردىڭ ءۇن-تۇنسىز ەتكەن ەڭبەكتەرىن تىزە بەرسەك، ونىمىز ۇلكەن-ۇلكەن توم كىتاپتاردىڭ جازىلۋۋنا دانەكەر بولارى ءسوزسىز.

جولداسبەك نۇرسۇلتان

 

پايدالانعان ەڭبەكتەر:

1. «ەۋرو-ازياداعى تۇركىلىكپەن شىعىستانىمى جايلى زەرىتتەۋلەر»، تۇرعاي كوككوز، ىستانبول ۋنيۆەرسيتەتى.


2. «ناقشىباندى سوپىلىق ءتاريقاتى - التىن تىزبەك شەجىرەسىندەگى اۋليەلەر جانە ءتاريحى»، حيشام قابباني، اقش.


3. «ءومىردىڭ كاۋسار بۇلاعىنان كەلگەن شىق تامشىلار»، «پاراسات ءمۇرشيت پىرلەرىنىڭ ءتاريحى»، ءالي يبن حۇسايىن سافي.


4. «ورتا ازياداعى حيكىمەتتى دانالالىق يەلەرى»، حاسان شۋحۇد.


5. «حيكىمەت پىرلەرى»، جون بەننەت، لوندون.


6. «تۇرىك شەجىرەسى» (1838-جىلعى لوندون نۇسقا - اۋدارما)، ج. نۇرسۇلتان.


7. «اقىت قاجى ءۇلىمجى ۇلىنىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىنداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني بايلانىسى مەن ءدىني احۋالى»، باقىتجان ساتەرشين ۇلى.


8. «حاققا قىزمەت ەتكەندەر»، مەحمەت ءادىل، ىستانبول.


9. «شىعىس وڭتۇستىك ازيامەن قىتايداعى يسلام ءتاريحى»، تان تا شىڭ.


10. «پارىس ءتاريحى - وكسفورد قولدانىلمالى كىتابى»، وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى.


11. «يسلامنىڭ قىتايعا تارالۋى»، جين يجيۋ.


12. «بابىرناما»، زاحىرۋددين مۇحامماد بابۇر.


13. «ءتاريحي راشيدادي»، مۇحامماد قايدار دۇلاتي.