«تۇركىستان ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي» دەپ باستالاتىن ماعجاننىڭ جىرى بۇگىندە ءجيى ەسكە تۇسەدى. ويتكەنى تۇركىستان وبلىسىنىڭ قۇرىلۋى تاريحي ادىلدىكتىڭ سالتانات قۇرعانى دەپ ەسەپتەيمىن.
ءقازىر ماڭدايعا باسقان كيەلى شاھار دەربەس وبلىستىڭ وردالى ورتالىعىنا اينالدى. تۇركىستان قالاسى وبلىس ورتالىعىنا اينالۋى ءۇشىن الدا كوپتەگەن جۇمىس كۇتىپ تۇر. بۇل رەتتە قانداي ىسكە بولسا دا بىلەك سىبانىپ، بەل بۋا كىرىسۋگە دايىن تۇرعان حالىق بار.
وسى ورايدا، ءوڭىردىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، رۋحاني دامۋىنىڭ جاڭا فورمۋلاسى كەرەك ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ءوز كەزەگىندە العاشقى قادام ءۇشىن ارنايى جوبا دا دايىن. ءيا، بۇل ەلباسىنىڭ تاياۋدا عانا جاريالاعان «5 الەۋمەتتىك ماسەلە» دەپ اتالاتىن ۇندەۋى.
بەس بولىمنەن تۇراتىن ۇندەۋدىڭ ءار تارماعىندا جاڭا بەلەستى باعىندىرۋعا باستايتىن باعداردى ايقىن بايقاۋعا بولادى. بىزدىڭشە، اۋەلگىسى – باسپانا ماسەلەسى. بۇل رەتتە حالىق تىعىز قونىستانعان وڭىردە «7-20-25» باعدارلاماسى وتە كوپ كومەك كورسەتەدى دەپ بىلەمىن. بۇدان باسقا، تۇركىستان وبلىسىندا بىلىكتى ماماندار دايارلايتىن جوعارى وقۋ ورىندارى قالىپتاسقانى دا ءوڭىردىڭ دامۋعا بەت تۇزەگەن باعىتىنا تەمىرقازىق بولاتىنىنا سەنىمدىمىن.
بۇدان باسقا، وڭىردە سالىقتىڭ جەڭىلدەۋى، نەسيە الۋدىڭ وڭتايلانۋى ەل يگىلىگىنىڭ ارتۋىنا سەپتەسەتىنى انىق.
وسى ورايدا ساراپشى پىكىرىنە جۇگىنىپ، ەلباسىنىڭ ۇندەۋى تۇركىستان وڭىرىنە قالاي اسەر ەتەدى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كوردىك. وسى رەتتە بليس سۇراعىمىزعا بەلسەندى جاۋاپ قاتقان ساراپشىلاردىڭ ءبىرى ايگىلى ساياساتتانۋشى ەلدوس جۇماعۇلوۆ مىرزا بولدى. ۋاقىتتىڭ تىعىزدىعىنا بايلانىستى ەلدوس تاڭىربەرگەنۇلىمەن ارقانى كەڭگە سالىپ اڭگىمە قۇرا المادىق. دەسە دە، التى اۋىز سوزىمەن ءوز كوزقاراسىن جەتكىزگەن ازاماتتىڭ پىكىرى تومەندەگىدەي:
– جاڭادان قۇرىلعان، حالقى تىعىز ورنالاسقان تۇركىستان وبلىسى ءۇشىن پرەزيدەنتتىڭ الەۋمەتتىك باستامالارىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە.
بۇل وڭىردە پرەزيدەنت باستامالارىنىڭ جۇزەگە اسۋى اسا ماڭىزدى. تابىسى تومەن جۇمىسشىلاردىڭ مۇددەسى ءۇشىن سالىقتىڭ تومەندەۋى جانە قولجەتىمدى باسپانا وتە كەرەك باستاما. بيىلعى جىلدىڭ وزىندە تۇركىستان وبلىسىندا 730 مىڭ شارشى مەتر باسپانا بەرۋگە جوسپارلانۋدا. سونىمەن قاتار ءبىلىم بەرۋ گرانتتارى ۇلعايۋى وڭتۇستىك جاستارىنا جاسالىنىپ وتىرعان تىكەلەي قولداۋ دەپ ەسەپتەيمىن. حالقى ەڭبەكقور وڭىرگە شاعىن نەسيەنىڭ دە كومەگى زور.
ەندىگى ماسەلە – وسى باستامالاردىڭ تياناقتى ورىندالۋى. تاعى ءبىر ەسكەرەتىن نارسە، 7-20-25 باعدارلاماسىندا ءار ءوڭىردىڭ حالقىنىڭ تولەم قابىلەتى ەسكەرىلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل رەتتە ازاماتتاردىڭ كىرىس مولشەرىنە وڭىرلىك كوەففيسيەنت ەنگىزىلۋى ماڭىزدى، – دەپ ساراپشى ەلدوس جۇماعۇلوۆ ءوز ويىن ورتاعا سالدى.
تۇركىستان تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتالىعى بولادى
ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى تۇركىستاندى وبلىس ەتىپ جاريالاۋعا قاتىستى قۇجاتقا قول قويعالى ءۇش ايدان ارتىق ۋاقىت ءوتتى. وسى ۋاقىت ىشىندە وڭىردەگى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك دامۋ ەكپىنى قارقىندى دامۋ جولىنا ءتۇستى دەسەك بولادى.
ەندىگى كەزەك تاريحي قالانىڭ وسى وبلىس ستاتۋسىن الۋ جولىنداعى ساپارى تۋرالى سوزگە قاراي ويىسساق. جالپى، وتكەن كۇن – تاريح. دەمەك، تاريح تۋرالى تاريحشىنىڭ ايتقانى دۇرىس بولار دەپ كەستىك. وسى ورايدا قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇستازى، پروفەسسور نۇرساعان احمەت قىزى ويىن ورتاعا سالىپ، قىزىقتى فاكتىلەرمەن ءبولىستى:
– تۇركىستان وبلىسىن قۇرۋ يدەياسى 1500 جىلدىق مەرەيتويىندا ايتىلدى. وبلىستىڭ قۇرىلعانىنا مەن قاتتى قۋاندىم، سەبەبى جاقسى كورەتىن تاريحي تۇلعام مۇستافا شوقاي ارمانى وسى اتاۋمەن بايلانىستى بولدى. ۇلى تۇلعا: «تۇركىستان ۇلتتىق تاۋەلسىز مەملەكەتىنە» دەگەن ماقالاسىن جازىپ، تۇركىستان اتاۋىن ەرەكشە ءبولىپ اتاعان. ونىڭ «جاس تۇركىستان» جۋرنالىنىڭ ءوزى ءبىر تەرەڭ تاريح. ەلباسىنىڭ تۇركىستاندى وبلىس ورتالىعى ەتۋى رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ناعىز دالەلى دەپ ەسەپتەيمىن. ق.ا. ياساۋي بابامىزدىڭ كەسەنەسىنىڭ ماڭى كونە زاماننان سىر شەرتەتىن بايىرعى قالا كەيپىندە بوي تۇزەيدى. سونداي-اق تۋريستەرگە ىڭعايلى جاعداي جاساۋ ماقساتىندا كوپتەگەن نىساندار بوي كوتەرىپ، تاريحي ورىنداردىڭ ينفراقۇرىلىمدارى رەتكە كەلتىرىلمەكشى.
تۇركىستان وبلىسى تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىن قوساتىن رۋحاني ورتالىققا اينالادى. استانا ەلىمىزدىڭ قارجى ورتالىعى بولسا، تۇركىستان رۋحاني ورتالىعى بولارى ءسوزسىز. كۇنى كەشە عانا تۇركىستان قالاي وبلىس بولىپ دامىپ كەتەدى دەگەن قارسى پىكىرلەر دە ايتىلدى. الايدا 1998 جىلى الماتىدان استاناعا كوشىرىلگەندە دە ول جاقتا ەشتەڭە بولماعان ەدى.
ەلباسىمىز 20 جىلدىڭ ىشىندە الەم تانيتىن استانانى كوتەردى. سول سياقتى تۇركىستان وبلىسى دا جان-جاقتى قولداۋدىڭ ارقاسىندا كوتەرىلەتىنىنە سەنىمدىمىن. قايتا قازىرگى ۋاقىتتا ول بۇرىنعىداي قيىندىق تۋدىرماسى انىق. بولاشاقتا تۇركىستانداعى عيماراتتاردىڭ بارلىعى شىعىس ەلدەرىنىڭ ستيلىندە سالىنۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. اتاقتى حاندارىمىزدىڭ، كيەلى اتا-بابالارىمىزدىڭ سول جەردە جاتقانى بەكەر ەمەس. ولار سول كەزدە ول ءوڭىردىڭ كيەلى ەكەنىن بىلگەن.
ەندى تۇركىستان تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتالىعى بولادى. ەلباسىنىڭ بەس الەۋمەتتىك باستاماسى تەك ءسوز جۇزىندە ايتىلىپ قويماي، ءىس جۇزىندە جۇزەگە استى. وڭىردە شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە قولداۋ كورسەتىلىپ، ونەركاسىپتى دامىتۋ قولعا الىنادى. سونىمەن قاتار جەڭىل ونەركاسىپتى دامىتىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن قايتا وڭدەۋ سالاسىن جەتىلدىرۋ ءىسى جۇزەگە اسىپ جاتىر.
بۇكىل اۋداندى جارىقپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان كەنتاۋداعى ترانسفورماتور زاۋىتى دا بار. الداعى ۋاقىتتا تاعى دا ونەركاسىپ ورىندارى اشىلسا، جۇمىسسىز جۇرگەن حالىقتىڭ دا جاعدايى جاقساراتىنى ءسوزسىز. ەلباسىنىڭ بەس الەۋمەتتىك باستاماسىنىڭ ارقاسىندا ءوڭىر تولىقتاي گازبەن قامتاماسىز ەتىلىپ، جاڭا جوعارى وقۋ ورىندارى اشىلىپ، حالىق قولجەتىمدى باسپاناعا يە بولادى.
بۇل – تۇركىستان وبلىسىنىڭ رۋحاني ورتالىققا اينالاتىنىنىڭ بەلگىسى. وبلىس اكىمى بولىپ تاعايىندالعان جانسەيىت تۇيمەبايەۆ ءبىراز جىل تۇركيا ەلىندە ەلشىلىكتە ىستەگەن. تۇركى حالىقتارىنىڭ جاعدايىن جاقسى بىلەدى. وبلىستى كوركەيتىپ، دامىتىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىن قوساتىنىنا سەنىمدىمىن، – دەپ بىلىكتى تاريحشى نۇرساعان احمەت قىزى ويىن ورتاعا سالدى.
وزگە وڭىرلەر تۇركىستانعا قولداۋ كورسەتۋى كەرەك
«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىسى تۋرالى» زاڭنىڭ 3-بابىنىڭ 1-تارماعىنا سايكەس، شىمكەنت رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا مارتەبەسىنە يە بولدى. بۇل اكىمشىلىك بىرلىك ەلىمىزدىڭ ون جەتىنشى ايماعى اتاندى. ال قازاق حاندىعى مەن تۇركى الەمىنىڭ جۇرەگىنە اينالعان تۇركىستان قالاسى وبلىس ورتالىعى بولىپ بەكىتىلدى». ەلباسىنىڭ وسى ءسوزى قازاقستاندىق ب ا ق بەتتەرىنە سۇيىنشىلەپ جاريالانا باستاعان كەزدە قالپاعىن كوككە اتقان قازاق قالمادى دەسەك، ارتىق ايتپاعانىمىز.
سودان بەرى ەكى اي تولىپ، تۋرالعان ەتتەي وتە شىقتى. جاڭا ءوڭىردىڭ جالپى دامۋىنا ۇلكەن يمپۋلس بەرىلگەنى ايدان انىق. الايدا وسى ورايدا ەل اعالارىنىڭ پىكىرى كەرەك-اق. ەندەشە، ابىز قالانىڭ جاڭا تاريحىنداعى ەلەۋلى وقيعا تۋرالى تاريحشى ايتقان قانداي جاراسىمدى بولارىن ەسكەرىپ، تەمىرعالي ارشابەكوۆ اعامىزبەن سۇحباتتاسقان ەدىك:
– ەلباسىنىڭ ىشكى ءتۋريزمدى دامىتۋ ماقساتىندا ەكونوميكانى قالىپتاستىرماي، ول وڭىردە تەك ءتۋريزمدى الىپ كەتۋ وتە قيىن. سوندىقتان ىشكى ءتۋريزمدى دامىتۋ ءۇشىن ارينە، ەكونوميكالىق تىرەك كەرەك. ال ول اكىمشىلىك تاراپتىڭ قولداۋىنان بولادى. بولاشاقتا بۇل كىشىگىرىم مەككە، ەكىنشى استانا بولۋعا مۇمكىندىگى بار. ويتكەنى بولاشاقتا بارلىق وڭىرلەر ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جاعىنان قولداۋ كورسەتىپ جاتسا، بۇل تاريحي ورىن عانا ەمەس، بولاشاق ەكونوميكالىق ورتالىققا اينالىپ كەتۋگە مۇمكىندىگى بار. سونداي-اق شىمكەنت قالاسىنىڭ الەۋمەتتىك جاعىنان دەموگرافيالىق ءوسىمى قازاقستان بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا. ەلباسىنىڭ باستامالارىنىڭ ءبىرى – وڭىرلەردى دامىتۋ. وسى باستاما بويىنشا تۇركىستان وبلىسىنىڭ ىشكى ءتۋريزمىن دامىتۋ قولعا الىنىپ وتىر. ول ارينە، قولداۋ تابادى. مىسالى، استانانىڭ 20 جىلدىعىنا ءار وبلىس قولداۋ كورسەتىپ، تارتۋ جاسادى، سول سياقتى ءار ءوڭىر ەلباسىنىڭ باستاماسىن قولداپ، ەكونوميكاسىنا كومەكتەسۋى ىقتيمال.
ازىرشە قالادا تۋريزمنەن تۇسەتىن قارجى ازدىق ەتەدى. تۇركىستان وبلىس ورتالىعى بولعاندىقتان، ىشكى قارجى الدەقايدا كوبەيەدى. سونىڭ ارقاسىندا الەۋمەتتىك سالا دامىپ، ونەركاسىپ سالاسى وركەندەي تۇسەتىنى ءسوزسىز. ول شىعىستاعى، باتىستاعى ءىرى ونەركاسىپ سالاسى ەمەس، شيكىزات كاسىپورىندارىن دايىنداۋ. وڭتۇستىككە بەيىمدەلگەن شيكىزات تۇرلەرىن دامىتۋ قالىپتاسادى. قالا حالقى كوبەيەدى، دەموگرافياسى ءوسىپ، 2-3 جىلدىڭ ىشىندە قارقىندى داميدى. بەس الەۋمەتتىك باستاما – بيىل ەنگىزىلگەن جاڭا قادام. باستامانىڭ ءبىرى وڭىرلەردىڭ گازبەن قامتىلۋى جايلى ايتار بولساق، قىزىلوردا – استانا باعىتىندا جول بويىنداعى بىرنەشە ەلدى مەكەندەردى گازبەن قامتۋ. وڭىرلەردە ەندى كومىر ەمەس، گاز قولدانىلادى. بارلىق جەردە گاز قولدانىلاتىن بولسا، ادامنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسى جەڭىلدەيدى. سوندىقتان گازدىڭ پايداسى الدەقايدا ءتيىمدى. ءقازىر ول وڭىردە تەك قوجا احمەت ياساۋي ۋنيۆەرسيتەتى عانا بار. بولاشاقتا ەندى جوو-لاردىڭ فيليالدارى اشىلادى دەپ ويلايمىن. كادرلاردى دايارلاۋ – الدا قاراستىرىلاتىن ماسەلە. ەكونوميكالىق، مادەني جاعى داميتىنى بەلگىلى. 1998 جىلى الماتىدان استاناعا كوشىپ كەلگەندە قيىنشىلىقتار بولدى. ال بۇل وعان قاراعاندا الدەقايدا جەڭىل. ويتكەنى ءبىز ءححى عاسىردا ەكونوميكالىق قالىپتاسقان ەلدەردىڭ ءبىرىمىز، – دەدى تەمىرعالي ارشابەكوۆ.
