قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ كاتارلىق Al Jazeera ارناسىنا بەرگەن ەكسكليۋزيۆتى سۇحباتى ەلىمىزدىڭ قازىرگى كەزەڭدەگى ىشكى-سىرتقى ساياساتىنا، جاھاندىق احۋال مەن الەمدىك تارتىپتەگى ورتا دەرجاۆالاردىڭ رولىنە قاتىستى بايىپتى ءارى سالماقتى پىكىرلەرىمەن ەرەكشەلەندى. پرەزيدەنت ءوز سوزىندە قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەسى بارىنەن جوعارى ەكەنىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى، دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.
الدىمەن مەملەكەت باسشىسى ءۇش جىل بۇرىن باستالعان رەفورمالار تۋرالى ءسوز قوزعاپ، ەلىمىزدىڭ "جاڭا قازاقستانعا" بەت العان جولىنداعى قادامدارىن سارالادى. ونىڭ ايتۋىنشا، العا قويعان ماقساتتارىمىزعا قاراي نىق قاداممەن ىلگەرىلەپ كەلەمىز. دەگەنمەن بۇل ۇدەرىس وڭايعا سوقپاي جوق، سەبەبى سىرتقى فاكتورلار – كوروناۆيرۋس پاندەمياسى مەن ۋكرايناداعى سوعىس رەفورمالارعا ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويمادى.
"بۇل – وڭاي شارۋا ەمەس. ءبىز شىنشىل ءارى پراگماتيك بولۋىمىز كەرەك. دەسە دە، وزگەرىستەردى جۇزەگە اسىرۋدا باتىلدىق تانىتۋعا مىندەتتىمىز. سوندىقتان ماقساتتارىمىزعا جەتۋ جولىندا تاباندى ارەكەت ەتۋگە شاقىرۋدامىن"، – دەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسى جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالار ءوز ناتيجەسىن بەرە باستاعانىن دا ايتادى.
قازاقستان – ەۋرازياداعى، اسىرەسە ورتالىق ازياداعى تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتىڭ تىرەگى
سۇقبات بارىسىندا قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتى دا جان-جاقتى تالقىلاندى. "قازاقستان سىرتقى ساياساتىنداعى باسىمدىقتارىن قايتا قاراستىرىپ جاتىر ما؟" دەگەن ساۋالعا پرەزيدەنت سالماقتى جاۋاپ قايىردى. ونىڭ پىكىرىنشە، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتى كونسەرۆاتيۆتى سيپاتقا يە جانە تۇبەگەيلى وزگەرىستەردى قاجەت ەتپەيدى. ايتكەنمەن، ەل سىرتتاعى جاعدايلاردى نازاردا ۇستاۋعا مىندەتتى. سەبەبى قازاقستان – ەۋرازياداعى، اسىرەسە ورتالىق ازياداعى تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتىڭ تىرەگى. سوندىقتان دا سىرتقى ساياساتتا ءىرى دەرجاۆالارمەن، سونىڭ ىشىندە كورشى مەملەكەتتەرمەن دە تەڭگەرىمدى قارىم-قاتىناس ۇستانۋ الدا دا جالعاسىن تابادى. ءبىراق ۇلتتىق مۇددەنىڭ باسىمدىعى – وزگەرمەيتىن قاعيدا.
وسى تۇستا توقايەۆ ترانسكاسپيي كولىك دالىزىنە ەرەكشە توقتالدى. پرەزيدەنتتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى – كولىك-لوگيستيكا باعىتتارىن ءارتاراپتاندىرۋ.
"ورتا ءدالىز" جوباسى قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ارەناداعى ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتەتىن ماڭىزدى باعىتقا اينالۋدا. سونىمەن قاتار، پرەزيدەنت قىتايدىڭ "ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول" باستاماسىنىڭ قازاقستاندا جاريالانعانىن ەسكە سالدى جانە ونىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزدىلىعىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى.
پۋتينمەن كاسپيي قۇبىر كونسورسيۋمىنا قاتىستى ماسەلەلەردى تالقىلادىق
قازاقستاننىڭ رەسەيمەن بايلانىسى جانە كاسپيي قۇبىر كونسورسيۋمى (كتك) تۋرالى ساۋالعا پرەزيدەنت توقايەۆ اشىق جاۋاپ بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا، رەسەي – قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق ارىپتەسى، كورشىسى جانە وداقتاسى. الەمدەگى ەڭ ۇزىن قۇرلىق شەكاراسى ءدال وسى رەسەيمەن ارادا ورنالاسقاندىقتان، ماسكەۋمەن ارىپتەستىكتىڭ ماڭىزى زور. اسىرەسە، كاسپيي قۇبىر كونسورسيۋمىنا بايلانىستى ماسەلەلەرگە توقتالعان پرەزيدەنت بۇل قۇبىر ارقىلى قازاقستاننىڭ مۇنايى رەسەي جەرىمەن ەۋروپا نارىعىنا جانە ودان ارى الەمدىك نارىققا تاسىمالدانىپ وتىرعانىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. مەملەكەت باسشىسى ۆلاديمير پۋتينمەن تاياۋدا تەلەفون ارقىلى بولعان اڭگىمەسىندە دە ءدال وسى كاسپيي قۇبىر كونسورسيۋمىنا قاتىستى ماسەلەلەر تالقىلانعانىن اشىق ايتتى. توقايەۆتىڭ پايىمىنشا، قازاقستان بولاشاقتا دا وسى قۇبىر ارقىلى تاسىمال كولەمىن ساقتاپ قالۋعا جانە ارتتىرۋعا نيەتتى.
دەگەنمەن، ۋكرايناداعى قارۋلى قاقتىعىس پەن رەسەيگە سالىنعان سانكسيالار قازاقستاننىڭ شيكىزاتتىق ەكسپورتتىق ستراتەگياسىنا اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى. سوندىقتان ەلىمىز ءبىر باعىتقا عانا بايلانباي، تاسىمال مارشرۋتتارىن ءارتاراپتاندىرۋدى كوزدەپ وتىر. بۇل تۇرعىدا پرەزيدەنت ءجۋرناليستىڭ باكۋ – دجەيحان قۇبىرى مەن "ورتا ءدالىز" باعىتى تۋرالى ايتقان ءسوزىن قۇپتادى. وسى باعىتتار قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق دەربەستىگىن نىعايتىپ، حالىقارالىق ساۋداداعى تاۋەكەلدەردى تومەندەتۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى.
"رەسەيمەن ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتى جوعارى باعالايمىز. ءبىراق بۇل ءبىر باعىتپەن شەكتەلەمىز دەگەن ءسوز ەمەس. مۇناي تاسىمالداۋدا نەگىزگى باسىمدىق، ارينە، كاسپيي قۇبىر كونسورسيۋمىنا بەرىلەدى. دەسە دە، "ورتا ءدالىز" بەن وزگە باعىتتاردى دامىتۋ ارقىلى قازاقستان ءوز قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن بولادى"، – دەپ ءسوزىن تۇيىندەدى توقايەۆ.
بۇۇ رەفورماسى جانە ونداعى قازاقستاننىڭ ءرولى
سۇقباتتىڭ ەكىنشى ءبولىمى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىن رەفورمالاۋ ماسەلەسىنە ارنالدى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن كەڭەيتۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى. ونىڭ پىكىرىنشە، ۇيىمنىڭ نەگىزگى باسقارۋشى ورگانى رەتىندە قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ قاتارىنا جاڭا دامۋشى مەملەكەتتەردى قوسۋ قاجەت. بۇل مەملەكەتتەر قۇرامعا تۇراقتى ەمەس، روتاسيالىق نەگىزدە ەنۋى دە مۇمكىن. وسى ورايدا جاپونيا مەن گەرمانيا سياقتى ءىرى دەرجاۆالار، سونىمەن قاتار ازيا جانە افريكا قۇرلىعىنان شىققان ەلدەردىڭ دە وكىلدەرى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە قاتىسۋى نەمەسە ونىڭ قىزمەتىنە تارتىلۋى كەرەك دەپ سانايدى پرەزيدەنت.
"بۇل – ادىلەتتى شەشىم بولار ەدى. ءسىز ءىرى مەملەكەتتەردىڭ وقشاۋلانۋى جايىندا ايتىپ ءوتتىڭىز، راسىندا مۇنداي قۇبىلىس بايقالادى ءارى ول ءبىزدى دە الاڭداتادى"، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
Al Jazeera ءجۋرناليسى قازاقستاننىڭ بۇۇ-نى رەفورمالاۋ باعىتىندا وزگە ەلدەر قول جەتكىزە الماعان جەتىستىككە قالاي جەتۋى مۇمكىن ەكەنىن سۇرادى. پرەزيدەنت قازاقستاننىڭ سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدار مەن ماڭىزدى تابيعي رەسۋرستارعا باي ەكەنىن ەسكەرتىپ، وسى رەسۋرستاردى حالىقارالىق دەڭگەيدە كەلىسسوزدەر بارىسىندا ءتيىمدى پايدالانۋعا بولاتىنىن ايتتى.
"ايتكەنمەن، ءبىز ءوز مۇمكىندىگىمىزدى اسىرا باعالاۋدان اۋلاقپىز. بۇۇ رەفورماسىن جۇرگىزۋدە قازاقستاننىڭ ءرولى شەشۋشى بولادى دەپ ايتپاس ەدىم. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ۇيىمنىڭ ادىلەتتىلىگىن نىعايتۋ جانە ونى زاماناۋي تالاپتارعا سايكەستەندىرۋ جولىندا بارلىق مەملەكەتتەر، اسىرەسە ورتا دەرجاۆالار بىرىگىپ ارەكەت ەتۋى ءتيىس"، – دەدى پرەزيدەنت توقايەۆ.
كومىرسۋتەكتى شيكىزاتتار ەكسپورتى ق ر سىرتقى ساۋداسىنىڭ نەگىزى بولىپ قالا بەرمەك
اڭگىمە بارىسىندا قازاقستاننىڭ كومىرتەگىنە بەيتاراپتىققا قول جەتكىزۋ جانە ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ مىندەتتەرى دە تالقىلاندى. ءجۋرناليستىڭ ايتۋىنشا، ءقازىر كومىرسۋتەكتى رەسۋرستار قازاقستان ەكسپورتىنىڭ 50 پايىزىنان استامىن قۇرايدى. "2029 جىلعا دەيىن مۇنايدان تىس سالالاردىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋ مۇمكىن بە" دەگەن ساۋالعا پرەزيدەنت پراگماتيكالىق تۇرعىدان جاۋاپ بەردى.
"شىندىعىنا كەلسەك، كومىرسۋتەكتى شيكىزاتتار ەكسپورتى ۇزاق ۋاقىت بويى ءبىزدىڭ سىرتقى ساۋدامىزدىڭ نەگىزى بولىپ قالا بەرمەك. قازاقستان 2060 جىلعا دەيىن كومىرتەگى بەيتاراپتىعىنا قول جەتكىزۋدى كوزدەپ وتىر. بۇل – شىنايى ماقسات. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ ەنەرگيا تۇتىنىسىندا كومىردىڭ ۇلەسى 73 پايىزدى قۇرايدى. ودان بىردەن باس تارتۋ مۇمكىن ەمەس. سونىمەن قاتار قازاقستاندا مۇنايدىڭ ۇلكەن قورى بار، ال ۋران وندىرىسىندە الەم بويىنشا ءبىرىنشى ورىندامىز، جاھاندىق نارىققا ۋران جەتكىزۋدىڭ 40 پايىزىن ءبىز قامتاماسىز ەتەمىز"، – دەدى پرەزيدەنت.
سۇقبات بارىسىندا IT-يندۋستريا جانە سيفرلىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ جايى دا ءسوز بولدى. جۋرناليست قازاقستاننىڭ سيفرلىق جەتىستىكتەرىن اتاپ ءوتتى: ەلىمىزدە 20 مىڭ شاقىرىمنان استام تالشىقتى-وپتيكالىق جەلى تارتىلعان، Astana Hub قۇرىلىپ، IT تەحنولوگيالار ەكسپورتى 2023 جىلى 280 ميلليون دوللاردان استام قارجى اكەلگەن. دەگەنمەن ءالى دە شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەر بار، مىسالى، ستارتاپتارعا كەدەرگى بولاتىن بيۋروكراتيا، ماماندار تاپشىلىعى جانە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ تومەن دەڭگەيى دەگەندەي.
الداعى بەس جىلدا سيفرلىق مەملەكەتكە اينالۋ تۇرعىسىندا ماقساتىمىز بار
پرەزيدەنت وسى ماسەلەلەردىڭ ماڭىزدىلىعىن مويىنداپ، قازاقستان جاقىندا شەتەلدىك سەرىكتەستەرمەن بىرلەسىپ سۋپەركومپيۋتەردى ەلگە اكەلگەنىن مالىمدەدى.
"سيفرلاندىرۋ – قازاقستاننىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى. مەن ەلىمىزدىڭ الداعى بەس جىلدا تولىق سيفرلىق مەملەكەتكە اينالعانىن قالايمىن. بيۋروكراتيامەن كۇرەستىڭ ەڭ ءتيىمدى قۇرالى – سيفرلاندىرۋ مەن جاساندى ينتەللەكت تەحنولوگيالارى بولماق"، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
پرەزيدەنت سيفرلىق تەحنولوگيالاردىڭ قارقىندى دامۋى الەمدەگى ساياسي-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ تابيعاتىن تۇبەگەيلى وزگەرتىپ جاتقانىن اتاپ ءوتتى.
"جاساندى ينتەللەكت داۋىرىندە ەلدەردىڭ بىر-بىرىمەن سوعىسۋى، ءتۇرلى قاقتىعىستارعا بارۋى – ادامزات وركەنيەتى ءۇشىن تىم ەسكىرگەن ءارى قارابايىر تاسىلگە اينالۋدا. ءبىز، كەرىسىنشە جاساندى ينتەللەكت پەن سيفرلىق تەحنولوگيالار ارقىلى حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرىپ، جاستارىمىزدىڭ ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋگە، ولاردىڭ زياتكەرلىك الەۋەتىن دامىتۋعا باسا نازار اۋدارۋىمىز قاجەت"، – دەپ پايىمدادى مەملەكەت باسشىسى.
ونىڭ ايتۋىنشا، سيفرلاندىرۋ قوعامداعى جەمقورلىقتى، قاعازباستىلىقتى جانە اكىمشىلىك كەدەرگىلەردى ازايتىپ قانا قويماي، مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋىنا تىڭ سەرپىن بەرەدى. وسى رەتتە پرەزيدەنت قازاقستانعا جۋىردا جەتكىزىلگەن سۋپەركومپيۋتەر ەلدىڭ عىلىمي-تەحنولوگيالىق الەۋەتىن نىعايتىپ، ستارتاپتار مەن يننوۆاسيالىق جوبالاردىڭ دامۋىنا قولايلى ورتا قالىپتاستىراتىنىن ەرەكشە اتادى.
"ءبىز بۇل سۋپەركومپيۋتەردى ايگىلى حالىقارالىق كومپانيالارمەن ىنتىماقتاستىق ناتيجەسىندە اكەلدىك. وسى ارقىلى قازاقستان تەحنولوگيالىق سەرىكتەستىككە اشىق ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. الداعى بەس جىلدا سيفرلىق مەملەكەتكە اينالۋ ماقساتىن العا قويدىق. بۇل وتە باتىل ءارى ءورشىل ماقسات، ءبىراق مەنىڭشە، ول تولىق ورىندالۋى مۇمكىن"، – دەدى پرەزيدەنت.
جاساندى ينتەللەكت پەن سيفرلىق تەحنولوگيالار – وركەنيەتتىڭ جاڭا ءداۋىرى
توقايەۆ ءسوز سوڭىندا سيفرلاندىرۋ مەن جاساندى ينتەللەكتتى دامىتۋ ىسىندە الەمدىك قاۋىمداستىقپەن بىرلەسە ارەكەت ەتۋ قاجەتتىگىنە نازار اۋداردى. سەبەبى قازىرگى زاماندا مەملەكەتارالىق ىنتىماقتاستىق پەن تەحنولوگيالىق ينتەگراسياسىز بىردە-بىر ەل ءوز الدىنا تولىق جەتىستىككە جەتە المايدى.
"ادامزاتتى سوعىس پەن قاقتىعىستاردان گورى جاساندى ينتەللەكت پەن سيفرلىق تەحنولوگيالاردىڭ كەلەشەگى كوبىرەك الاڭداتۋى ءتيىس. بۇل – وركەنيەتتىڭ جاڭا ءداۋىرى. ءبىز وسى جاڭا ءداۋىردىڭ تالاپتارىنا ساي بولىپ، بولاشاققا قادام باسۋىمىز كەرەك"، – دەپ ءسوزىن قورىتىندىلادى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
پرەزيدەنت سۇقبات سوڭىندا كاتار ءامىرى مەن پرەمەر-مينيسترىنە قازاقستانمەن اراداعى سەنىمدى ءارى تىعىز سەرىكتەستىك ءۇشىن العىس ايتىپ، ەكى ەلدىڭ ىنتىماقتاستىعى ناقتى جوبالار ارقىلى ودان ءارى نىعايا تۇسەتىنىنە سەنىم بىلدىرەتىنىن جەتكىزدى.
