قازاقستانداعى ورىس ءتىلىنىڭ قۇقىعى تابانعا تاپتالىپ جاتقانى كۇيزەلتەدى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ماقساتىندا قۇرىلعان تاۋەلسىز ۇيىمداردى “بەسىگىندە تۇنشىقتىرۋ” كەرەك. “ءتىل مايدانى” سەكىلدى قوزعالىستار ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى قىل ەتپەس تاتۋلىققا سىزات تۇسىرەدى، ولاردىڭ جولىن كەسكەن ابزال.
ۇلتشىلدىقتى قوزدىرۋدىڭ ارتىندا باتىس پەن اقش-تىڭ سۋماقاي ساياساتى جاتۋى ابدەن مۇمكىن. وداقتاس ەلدەردىڭ اراسىندا تىلدىك فاكتورعا قاتىستى داۋ-داماي تۋىنداماۋى ءتيىس.
قازاقستانداعى مەملەكەتتىك تىلگە مۇرنىن شۇيىرە قارايتىن مەكەمەلەردى ارالاپ، قازاق تىلىندە قىزمەت كورسەتۋدى تالاپ ەتەتىن تىلدىك پاترۋلدەردىڭ پايدا بولۋى كرەملگە مازا بەرمەي وتىر.
ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مۇحتار تىلەۋبەردىگە قوڭىراۋ شالعان رەسەي ءسىم-نىڭ باسشىسى سەرگەي لاۆروۆ ىلكىدەگى ماسەلەلەردى ءسوز ەتىپ، ەلدەگى ورىس ءتىلىنىڭ جاعدايىنا اسا قاتتى الاڭدايتىنىن ايتىپتى.
بۇدان بولەك تىلەۋبەردى مەن لاۆروۆ اۋعانستانداعى احۋالدى تالقىلاپ، ونىڭ ورتا ازياعا قانشالىقتى قاتەر توندىرەتىنىن تارازىعا تارتقان.
رەسەي ءسىم باسشىسى ماسكەۋدىڭ ايماقتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپتى ەكەنىن، رەسەي تۇرعاندا تالىپتەردىڭ ورتا ازياعا ماڭايلاي الماسىن تىلگە تيەك ەتكەن.
“اقش پەن ناتو جاساقتارى اۋعانستاندى تالىپتەرگە تابىستاپ، وسى ەلدەگى ميسسياسىن اياقتاۋى ورتا ازياعا اسەر ەتپەي قويمايدى. شەكارا ماڭىنداعى قاراۋىلدى كۇشەيتۋ كەرەك، بۇل قىراعىلىقتى قاجەت ەتەدى. وسى ورايدا ودكب-نىڭ ماڭىزى ارتا تۇسەدى. تالىپتەرگە قاتىستى شەشىم شىعارعاندا وداقتاس ەلدەردىڭ پىكىرىن ەسكەرگەن ءجون”، – دەگەن ەكەن لاۆروۆ.
رەسەي ءسىم باسشىسى “تاليباننىڭ” ىرىققا باعىناتىنىن، كەلىسسوز جۇرگىزۋگە ىجداعاتتى ەكەنىن اتاپ ءوتىپ، وسى تاراپتاعى رەسەي ساياساتىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەۋگە تىرىسىپتى.
تالىپتەر يكەمگە كونسە، اۋعان جەرىندەگى ىقىلىم زاماننان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان داۋ-دامايعا نۇكتە قوياتىن مۇمكىندىك بار. ماسكەۋ ايماقتاعى ءتۇرلى ساياسي توپتاردى دوڭگەلەك ۇستەلگە شاقىرىپ، ديالوگ ورناتپاق.
ەكى ەلدىڭ سىرتقى ساياساتىنا جاۋاپتى تۇلعالار، بۇدان بولەك وداقتاس ەلدەردىڭ كەڭىستىگىندەگى ادام قۇقىعى، ءسوز بوستاندىعى سەكىلدى ماسەلەلەردى دە تالقىعا سالعان.
ايتسە دە لاۆروۆتىڭ قازاقستاندىق ارىپتەسىنە قوڭىراۋ شالۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى – ىلگەرىدەگى جايتپەن بايلانىستى بولسا كەرەك.
قازاقستاندا “ءتىل مايدانى” سەكىلدى قوزعالىستىڭ قۇرىلۋى “ورىس الەمىنە” ءقاۋىپ توندىرەتىن فاكتور.
تىلەۋبەردىمەن تىلدەسكەن لاۆروۆ وسى ورايدا تۇرمىستىق ۇلتشىلدىقتى ۋشىقتىرماۋ كەرەكتىگىن ايتىپتى. ورىس بولسىن، قازاق بولسىن وداقتاس ەلدەردىڭ اراسىندا تىلگە بايلانىستى الالاۋعا جول بەرمەۋ قاجەت.
“اربىردەن سوڭ بۇل ادام قۇقىعىنىڭ اياققا تاپتالعانىنىڭ بەلگىسى”، – دەيدى رەسەي ءسىم باسشىسى.
ءسوي دەگەن لاۆروۆ اتالعان ماسەلەنى نازارىندا ۇستايتىنىن، وسى ماسەلە بويىنشا تىلەۋبەردىمەن حات-حابار الماسىپ تۇراتىنىن مالىمدەگەن ەكەن.
قازاقستاننىڭ سىرتقى ءمينيسترى ارىپتەسىنىڭ ۇسىنىسىن قابىل الىپ، وسى تاراپتاعى جۇمىستى بىرلەسە جۇرگىزۋگە نيەتتى ەكەنىن جەتكىزگەن.
…
تىلەۋبەردىمەن تىلدەسكەن لاۆروۆ ىلە-شالا قىرعىزستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى رۋسلان قازاقبايەۆقا قوڭىراۋ سوعادى. قازاقبايەۆپەن اراداعى ديالوگ قاتقىلداۋ ءوربيدى...
وسىنىڭ الدىندا الەمجەلىدە كليەنتتىڭ كاسساداعى قىزمەتكەردى ۇرعان ۆيدەوسى تاراعان.
وقيعا 2 تامىزدا بىشكەكتەگى ساۋدا جانە ويىن-ساۋىق ورتالىقتارىنىڭ بىرىندە بولعان. بەلگىلى بولعانداي، كليەنت ويىنحانا قىزمەتكەرلەرىنىڭ بىرىنە تيىسكەن.
“ول سورەگە جاقىنداپ، كاسسير قىزعا جۇگىنگەن كەزدە، ول وعان ورىس تىلىندە قىزمەت كورسەتكەن. ول ونىمەن تەك قىرعىز تىلىندە سويلەسۋدى اگرەسسيۆتى تۇردە تالاپ ەتتى”، – دەگەن بولاتىن ويىنحانا باسشىلىعى.
بۇعان رەسەيدىڭ قىرعىزستانداعى ديپوكىلدىگى بىردەن ءۇن قاتىپ، قىزعا قول جۇمساعان ازاماتتىڭ ارەكەتىن ايىپتاعان.
كرەملدىڭ پروپاگاندا قۇرالدارى قىرعىزستانداعى ورىس ءتىلىنىڭ رەسمي مارتەبەگە يە ەكەنىن ەسكە سالىپ، ورتا ازيا ەلدەرىندە ورىس تىلىمەن بايلانىستى كونفليكتىلەردىڭ تىم-تىم جيىلەپ كەتكەنىن جارىسا جازعان.
بىشكەكتەگى رەسەي ەلشىلىگى كليەنتپەن ورىسشا سويلەگەن قىزعا اراشا ءتۇسىپ، وسىناۋ وقيعاعا قاتىستى دەربەس تەرگەۋ جۇرگىزبەك.
“ءبىز بۇزاقىنىڭ سازايىن بەرەمىز. قىرعىزستانداعى ۇلتشىلدىق پەن ءورىستىلدى اۋديتورياعا باعىتتالعان اگرەسسيا ەلدەگى تۇراقتىلىق پەن تاتۋلىققا سىنا قاعادى”، – دەگەن ەلشىلىك وكىلدەرى...
وسىعان نازار اۋدارعان لاۆروۆ قازاقبايەۆقا قىرعىزستاندا ءورىستىلدى اۋديتورياعا قىسىم جاسالىپ جاتقانىن قىنجىلا حابارلاعان. ەلدىڭ جاڭا پرەزيدەنتى جاپاروۆتىڭ ۇلتشىلدارعا كەڭشىلىك جاساۋى، كەشىرىلمەيتىن قاتەلىك.
قىرعىز جەرىندەگى ورىس ءتىلىنىڭ كەڭىستىگى تارىلىپ جاتقانى، ءپۋتيننىڭ ايماققا قاتىستى ۇزاقمەرزىمدى ستراتەگياسىنا كەدەرگى كەلتىرەدى.
ءسوي دەگەن رەسەي ءسىم باسشىسى قىرعىز بيلىگىنە ەلدەگى ءورىستىلدى اۋديتوريانىڭ اشۋىنا تيمەۋدى ەسكەرتكەن ەكەن.
“ۇلتشىلدىقتى قوزدىرىپ وتىرعاندار قۋدالاۋعا ۇشىراسىن. ەلدەگى ورىس ءتىلىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتە تۇسىڭىزدەر”، – دەپ بۇيىرا سويلەپتى لاۆروۆ.
…
ايتا كەتەلىك، بۇعان دەيىن كرەمل قازاقستانداعى “ءتىل مايدانى” قوزعالىسىنىڭ بەلسەندىسى قۋات احمەتوۆكە شۇيلىگىپ، وعان رەسەيگە كىرۋگە 50 جىلعا تىيىم سالعان.
"قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى قۋات احمەتوۆ پەن ءازىربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى يسفانديار ۆاگابزادەنى رەسەي فەدەراسياسىنا 50 جىل مەرزىمگە دەيىن كىرگىزبەۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى، ولار ينتەرنەت جەلىسىندە ۇلتارالىق الاۋىزدىقتى تۋدىراتىن جاريا مالىمدەمەلەرگە جول بەردى"، – دەلىنگەن رەسەي ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ حابارلاماسىندا.
YouTube جەلىسىندە «Til Maydani ونلاين پارتياسى» دەگەن اتپەن اشىلعان جوبانىڭ ءقازىر 20 مىڭعا جۋىق جازىلۋشىسى بار.
ارنادا جاريالاناتىن روليكتەردە قۋات احمەتوۆ پەن ونىڭ پىكىرلەستەرى ءارتۇرلى قوعامدىق تاماقتانۋ ورىندارىنا، ءدارىحانالارعا، دۇكەندەرگە جانە مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە بارىپ، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسىن تەكسەرەدى.
وسىعان بايلانىستى پىكىر بىلدىرگەن اقوردا يدەولوگى داۋرەن ابايەۆ ءتىل جاناشىرلارىن “ۇڭگىردەگى ادامدارعا” تەڭەگەن.
ءقازاقتىلدى اۋديتوريا ابايەۆتى رەسەيگە جىعىپ بەرگەنى ءۇشىن ايىپتاپ، ەلدەن كەشىرىم سۇراۋىن تالاپ ەتكەن.
ساياساتتانۋشى مۇحتار سەڭگىربايدىڭ ايتۋىنشا، ازاماتتار كونستيتۋسيانىڭ ورىندالۋىن باقىلاۋ ماقساتىندا ءوز بەتىمەن باستاما كوتەرىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن ساۋاتتى تۇردە قورعاپ ءجۇر. قازاق تىلىندە سويلەيتىندەردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋعا اتسالىسىپ ءجۇر.
“ابايەۆ مىرزا مۇنى “ۇڭگىر ۇلتشىلدىعى” دەپ اشىق ايتتى. اڭداماي سويلەگەن جوق، كادىمگى ارنايى حاباردا شەگەلەپ تۇرىپ ايتتى. ەندى مىڭ جەردەن ماقتاسا دا، جاقتاسا دا، پروپاگاندا ماشيناسىن قوسسا دا ەش پايدا جوق. مەملەكەتتىڭ تىلگە قاتىستى ساياساتى وسى دەگەن ءسوز”، – دەيدى ول.
ال توقايەۆتىڭ كومەكشىسى ەرلان قارين ابايەۆتى اقتاپ پىكىر بىلدىرگەن.
“بىزدەگى ۇلتشىلدىق مەملەكەتشىلدىكپەن استاسىپ جاتۋى قاجەت. قوعامدىق ىس-ارەكەتىمىزدىڭ ولشەمى مەملەكەتشىلدىك بولۋعا ءتيىس. ۇلتىن سۇيگەن ادام، ەڭ الدىمەن، مەملەكەتىنىڭ بولاشاعىن ويلاۋى جانە سوعان قىزمەت ەتۋى كەرەك. ءبىز قوعامدىق ديسكۋسسيادا جالاڭ ۇراننان تەرەڭ ءارى بايىپتى ديالوگقا كوشۋىمىز كەرەك”، – دەگەن بولاتىن ەرلان قارين.
ال دەپۋتات قازىبەك يسا اتىشۋلى جيرينوۆسكييدى 100 جىل ەلگە كىرگىزبەۋ كەرەك دەيدى. ونىڭ پىكىرىنشە كرەملدىڭ قازاقتىڭ ءتىل كۇرەسكەرىنە ۇكىم شىعاراتىن قۇقى جوق.
"ولاردىڭ تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ ىشكى ىسىندە نە شارۋاسى بار؟ قازاق ءتىلىن تالاپ ەتكەن قازاق كۇرەسكەرىنە وسىنداي قيسىنسىز ۇكىم شىعارۋدى ءبىزدىڭ بيلىگىمىز قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قارسى وتىز جىل بويى وتتاپ كەلە جاتقان جيرينوۆسكيي، ليمونوۆ، نيكونوۆ، سولوۆيەۆتەرگە نەگە قولدانباعان؟!
قايتا ءبىزدىڭ كەيبىر مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلمەيتىن مەدياماگناتتار مەن شەكەسى تار شەنەۋنىكتەردىڭ جيرينوۆسكيي مەن سولوۆيەۆتەردى ارنايى شاقىرىپ، الاقاندارىنا سالىپ كۇتىپ الىپ جۇرگەنى قانداي جيىركەنىشتى قورلىق ەدى!"، – دەيدى حالىق قالاۋلىسى.
ازىرلەگەن، دۋمان بىقاي
