Dalanews.kzء-تىڭ بۇگىنگى سپيكەرى دە قازاق ءتىلى ءۇشىن جىلدار بويى قۇقىقتىق كۇرەس جۇرگىزىپ كەلە جاتقان زاڭگەر، قوعام بەلسەندىسى – جاندوس وستەمىر. بۇگىنگە دەيىن قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىنە قاتىستى ءتيىستى ورگاندارعا ءبىر ءوزى eOtinish ارقىلى 5000-نان اسا شاعىم تۇسىرگەن جاندوس وستەمىرمەن استانالىق ءتىلشىمىز كەزدەسىپ، قازاق ءتىلىنىڭ قۇقىقتىق جاي-كۇيى تۋرالى اڭگىمەلەستى.
– جاندوس مىرزا، ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى ءبىرتالاي جۇمىس اتقارعان ەكەنسىز. جالپى، قوعامدىق جۇمىسپەن اينالىسقانىڭىزعا قانشا جىل جانە بۇل كۇرەستىڭ باستالۋىنا نە تۇرتكى بولدى؟
– وسى ماسەلەمەن 15 جىل بويى اينالىسىپ كەلەمىن. بۇعان بەلگىلى ءبىر مەكەمە تەلەفون شالعاندا «زدراستە، گوۆوريتە پو رۋسسكيي» دەگەن ءدوڭايبات تالاپ تۇرتكى بولدى.
«ءوز ەلىمدە قازاقشا سويلەگەنىم ءۇشىن نەگە ايىپتى بولۋىم كەرەك» دەگەن ساۋال مازا بەرمەيتىن. ورىسشا سۇراق قويعان ادامعا قازاقشا جاۋاپ قاتساڭ جاقتىرماي، ءتىپتى، كەيدە توسىرقاي قارايتىن.
وكىنىشكە قاراي، 15 جىل وتسە دە، باياعى جارتاس، سول جارتاس. قازاقشا جاۋاپ بەرسەڭ «ۇلتشىل» دەپ جاقتىرماي قارايتىندار كوپ. وسىعان قاتتى ناليمىن. ءوز ەلىمدە قالاعان اقپاراتتى ەش قىسىلماي انا تىلىمدە الۋىما كەدەرگى بولماسا دەيمىن.
– ءسىز قانداي دا ءبىر قاۋىمداستىقتا بارسىز با، الدە تەك ازامات رەتىندە ءوز بەتىڭىزشە كۇرەس جۇرگىزىپ كەلەسىز بە؟
– ەشبىر قاۋىمداستىق وكىلى ەمەسپىن. قازاق ءتىلى ارقىلى بىرەۋلەر حايپ جاسايتىن بولار، ءبىراق مەن تىلگە دەگەن كۇرەستى زاڭگەر بولعان سوڭ ناقتى تالاپ-تىلەك ارقىلى جۇرگىزەمىن.
- ءتىل ءۇشىن جۇرگىزىپ كەلە جاتقان كۇرەستە مورالدىق قىسىم، ەموسيالىق قارسىلىقتان بولەك قانداي پروبلەمالارعا تاپ بولاسىز؟
– نورماتيۆتىك جاعىنان كوپتەگەن كەدەرگىگە تاپ بولدىم. ءتىل ماسەلەسىن كوتەرگەندە كوپشىلىگى «بىزدە قوس ءتىل بار» دەگەندى العا تارتادى.
كوپ رەتتە «قازاق ءتىلى بارلىق سالادا قولدانىلاتىن ءتىل» دەگەن نورمانى تالاپ-ارىزىما ارگۋمەنت رەتىندە كەلتىرەمىن.
اتا زاڭدا «مەملەكەتتىك ءتىل بىرەۋ عانا، ورىس ءتىلى – مەمورگان مەن ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارىندا قولدانىلادى» دەپ كورسەتىلگەن دەگەندى مەمقىزمەتكەرلەردىڭ ءوزى تۇسىنبەيدى. تىلدەر تۋرالى زاڭ، سالىق كودەكسى مەن باسقا دا زاڭدا مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى بولعانىنا قاراماستان، «قازاق جانە ورىس تىلىندە» دەگەن تىركەستى قوسىپ تاستاعان.
الدىڭعى جىلى «ءتىل تۋرالى زاڭعا» وزگەرىس ەنگىزىلىپ، ءبىراز دەمەۋ بولدى. ءبىراق ول جەتكىلىكسىز. ول جەرگە دە «قازاق ءتىلى، قاجەت بولعان جاعدايدا ورىس ءتىلى جانە وزگە دە تىلدەر» دەگەن كوپتەگەن باپ ەنگىزىلدى.
كورنەكى اقپاراتتا بۇرىن تەك قازاق تىلىندە جازۋ زاڭ بۇزۋشىلىق ەدى، بىر-ەكى جىلدا «قاجەت بولعان جاعدايدا ورىس نەمەسە وزگە تىلدە» دەگەن قوسىلىپ جاقسى بولدى. بۇگىنگى تاڭدا كەز كەلگەن كورنەكى اقپاراتتا قازاق ءتىلى بولۋى مىندەتتى.
– ارىز-شاعىمدى قالاي جىبەرەسىز جانە وسى ۋاقىت ارالىعىندا قانشا ارىز جازعانىڭىزدىڭ ەسەبى بار ما؟
- تالاپ تىلەكتەرىمدى ە-Otinish ارقىلى جىبەرەمىن. وسى كۇنگە دەيىن تىلگە قاتىستى 5000-نان اسا ارىز-شاعىم ءتۇسىرىپپىن. كەز كەلگەن قىزمەت تۇرىندە سەرۆيس قازاقشا بولماسا، سالانى انىقتاپ الىپ، ءتيىستى مەكەمەگە ءوتىنىش جولدايمىن.
ماسەلەن، اس ءمازىرى مەمتىلدە بولۋى كەرەك دەگەن ناقتى باپ بار. سوعان سۇيەنىپ، كەز كەلگەن كافە، مەيرامحانالاردان ءمازىردىڭ قازاق تىلىندە بولۋىن تالاپ ەتىپ كەلەمىن.
بارلىق جەر ءمازىردىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىن ازىرلەپ قويعان، بىرەۋ سۇراسا عانا اكەپ بەرەدى. قاراساڭىز جاپ-جاڭا، مۇلدە اشىلماعان بولىپ تۇرادى. ودان بولەك، فيسكالدى تۇبىرتەكتەر بار. سالىق، قارجىلىق تۇبىرتەك دەگەن كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ بەلگىسى. فيسكالدى چەك قاي تىلدە جازىلسا سول مەملەكەتكە تيەسىلى دەگەندى بىلدىرەدى.
سوڭعى تورت-بەس اي وسى ماسەلەمەن اينالىسىپ، كوپتەگەن مەكەمە قازاق تىلىندەگى تۇبىرتەكتى شىعارا باستادى. قىزمەت العاندا چەك سۇرايمىن، قازاق تىلىندە بولماسا ءتيىستى ورگانعا حابارلاسامىن. العاش انۆار، Small سياقتى ءىرى ساۋدا جەلىلەرىنەن باستادىم. ءازىر وسى ساۋدا جەلىلەرىندە چەكتەر قازاق تىلىندە بەرىلە باستادى.
– سوندا چەكتەرگە قاتىستى دا زاڭنىڭ وسال تۇستارى بار ما؟
– 2018 جىلعى قارجى ءمينيسترىنىڭ «چەكتە قازاق تىلىنە ءتان ارىپتەر بولۋى كەرەك» دەگەن بۇيرىعى بار. ءبىراق ارى قاراي قاداعالايتىن ورگان ولار ەمەس. «كاسىپكەر تۇبىرتەكتى قاي تىلدە جازاتىنىن ءوزى تاڭدايدى، سول سەبەپتى ءبىز وعان ايىپپۇل سالا المايمىز» دەيدى.
قازاق تىلىنە مەملەكەت دەڭگەيىندە مارتەبە بەرىلمەگەن
– بۇل قازىرگى ساياسي ەليتانىڭ ءوز جاعدايلارىن ويلاپ جاساپ وتىرعان ارەكەتى مە، الدە وسىنى جاقسىلاپ جازاتىن زاڭگەرلەردىڭ بولماۋى ما؟
– بىزدە 30 جىل بويى – ساياسي ەليتا، لاۋازىمدى باسشىلار، ءىرى بيزنەس وكىلدەرى تەك ورىس تىلىندە سويلەپ كەلە جاتىر.
دەمەك، ولارعا مەمتىلدىڭ مارتەبەسىنىڭ كوتەرىلۋى، ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسىنىڭ ءتۇسۋى ديسكومفورت تۋدىرادى. بولاشاقتا وزدەرىنە ىڭايسىز بولادى، سول سەبەپتى ولار ءتىل ماسەلەسىن سوزىپ كەلەدى. ماسەلەن، 2005 جىلى – 70%، 2012 جىلى – 80% جانە تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ 2020 جىلى ءبارىمىز قازاقشا سويلەيمىز دەگەن ءسوزى بار. ءقازىر 2023 جىل اياقتالىپ جاتىر، جاعداي ءالى وزگەرمەدى.
– دەمەك، حالىق ءۇمىت ارتقان جاڭا قازاقستاننىڭ ساياسي ەليتاسى دا بۇعان مۇددەلى بولماي تۇر عوي؟
– قازىرگى پرەزيدەنت جولداۋىندا ءقازاقتىلدى اۋديتورياعا تورت-بەس كامپيت لاقتىرعانداي جۇبانىش بولار ءسوزدى ايتتى. «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك – قازاق تىلىنەن باستالادى» دەدى. ءبىراق ارتىنشا «قازاق ءتىلى ماسەلەسىن ساياسيلاندىرماڭدار» دەپ جاتىر. ەكى كۇننەن كەيىن «حالىقارالىق ورىس ءتىلى ۇيىمىن قۇرايىق» دەدى.
– زاڭگەر بولعان سوڭ كوپتەگەن قۇجات ءسىزدىڭ قولىڭىزدان وتەدى، ودان بولەك قانداي دا ءبىر پارمەن بار عوي سىزدە؟!
– ءبىراق بۇل جەتكىلىكسىز. تەك قازاقستاندا عانا ادام قازاق ءتىلىن بىلمەي مەمقىزمەتكەر بولا الادى. قازتەست دەگەن بار، ونىڭ ناتيجەسى جۇمىسقا كىرەر كەزدە ەسەپكە الىنبايدى. بۇل دەگەنىڭىز بارىپ تۇرعان سوراقىلىق.
مەملەكەتتىك قىزمەتتەر اگەنتتىگىنە بىرنەشە رەت ناقتى قىزمەتكەرگە قاتىستى ارىز جازدىم. زاڭگەر رەتىندە باپتارعا سۇيەنەيىن دەسەڭ «مەملەكەتتىك قىزمەتشى – مەملەكەتتىك ءتىلدى سىيلاۋى كەرەك» دەگەن دە نورما جوق، تەك جالپى تىلدەردى سىيلاۋى كەرەك دەپ جازىپ قويعان.
– وسى ماسەلەمەن 15 جىل بولدى اينالىسىپ كەلە جاتىرمىن دەدىڭىز، وسى ۋاقىت ارالىعىندا قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى قانشالىقتى جاقساردى؟
– زاڭدىق تۇرعىدان ەشقانداي ورتا قۇرىلمادى. بەلگىلى ءبىر جاعدايلارعا بايلانىستى عانا وزگەرىستەر بار.
وتكەندە قاراعاندىعا بارعانىمدا بىرنەشە جەردەن چەك جيناپ، ولاردى تۇزەتتىردىم. جاعدايدىڭ وزگەرۋى سول جەردەگى كىرىس دەپارتامەنتىنىڭ ناقتى قىزمەتكەرىنە بايلانىستى. كىرىس دەپارتامەنتى «ءبىز تەك اقشا جيناۋمەن اينالىسامىز، تىلگە قاتىستى ءتىل باسقارماسىنا بارىڭدار» دەيدى. ءتىل باسقارماسىندا ەشقانداي قۇزىرەت جوق. اشەيىن ۇسىنىم حات جىبەرەدى.
سونداعى ادامدارعا «بۇل مەنىڭ جەكە ماسەلەم ەمەس. سىزدەر قازاق رەتىندە، ءقازاقتىلدى ازاماتتىڭ قۇقىعى قورعالۋى كەرەك، ولار كەمسىتۋگە ۇشىراماۋى ءتيىس» دەپ ويلامايسىزدار ما؟ ولار سالىق تولەۋشى، نەگە قىزمەتتى انا تىلدە الا المايدى» دەپ نامىسىنا تيگەننەن كەيىن عانا وڭ وزگەرىستەر بولادى.
و باستا قارجى مينيسترلىگىندە قازاقى ادام وتىرىپ، وسى جۇمىستىڭ ءبارىن زاڭ نورماسىنا كىرگىزگەندە فيكسالدى چەكتەرگە قاتىستى ەش ماسەلە تۋىنداماس ەدى.
كونستيتۋسيادان ورىس ءتىلىن الىپ تاستاۋ كەرەكپىز
– ءقازاقتىلدى ازاماتتاردىڭ زاڭدىق تۇرعىدان قۇقى بۇزىلماس ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
– كونستيتۋسيادان ورىس ءتىلىن الىپ تاستاۋ كەرەك. ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن وزگە تىلدەرمەن تەڭەستىرىپ قويۋ كەرەك. كسرو قۇرامىندا بولعان 15 مەملەكەتتىڭ ىشىندە تەك بىزدە عانا مەمتىل تۋرالى زاڭ جوق. 1995 جىلعى «ءتىل تۋرالى زاڭ» بار، سودان بەرى 32 جىل ءوتتى.
– ول زاڭ نە ءۇشىن كەرەك؟
– مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ – مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ، مىندەتتەۋ ءۇشىن قاجەت. بىزدە ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ بارىندە قاسىنا اشەيىن ورىس ءتىلىن قوسىپ كەتە بەرگەن.
مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى كەز كەلگەن ادام قازاق ءتىلىن ءبىلۋى ءتيىس جانە ءقازاقتىلدى ازامات ەش جەردە قىسىمعا، كەمسىتۋشىلىككە ۇشىراماۋ كەرەك.
ودان بولەك، قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىلدى قورعاۋمەن اينالىساتىن ناقتى ۇيىم جوق. ءقازىر «ورىس ءتىلىن دامىتۋ، ازاماتتاردىڭ قۇقىن كەمسىتپەۋ» دەگەن ءجيى ايتىلادى. استانادا بارلىق جەرگە بارىپ قازاقشا سويلەڭىزشى، ءبىراز مەكەمە سىزگە ءوز تىلىڭىزدە جاۋاپ بەرمەيدى، كەم دەگەندە ءۇش-تورت جەردە ۇرىس-كەرىس بولادى. 2017 جىلى مەن كينوتەتارلارداعى قازاق ءتىلى ماسەلەسىمەن اينالىستىم...
– ول كەزدە مينيستر ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى ما ەدى؟
– ءيا، ول كەزدە مادەنيەت تۋرالى زاڭدا «فيلمدەر قازاق تىلىندە دۋبلياجدالۋى ءتيىس» دەگەن نورما بولدى. سوعان سىلتەمە جاساپ، كينوتەاترلارعا بارىپ، قازاق تىلىندە قىزمەت الا الماي شاعىم جاسادىم. ءقازاقتىلدى سەانستار كوپ جاعدايدا تۇنگە قويىلاتىن، مۇنى دا ءبىرتالاي ادام جازىپ، شاعىمداندى.
سودان ولار وسى ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولى رەتىندە – «فيلمدەرگە سۋبتيترلەر قويىلۋى مىندەتتى» دەگەن زاڭدى ەنگىزىپ تاستادى.
– ول سۋبتيترلەردىڭ قازاقشاسى قىپ-قىزىل قاتە عوي؟!
– ءيا، ويلانباي جاسالعان زاڭ نورمالارىنىڭ سوڭى وسىنداي قاتەلىكتەرگە ۇرىندىرادى. قازاق ءتىلىن دامىتۋعا مەملەكەتتە نيەت جوق. زاڭ نورماسىنىڭ ءوزىن پايدالانباي وتىر، ال سوڭىندا جاپ-جاقسى زاڭعا ءسۋبتيتردى قوسىپ قويدى. مەديسينا سالاسىندا دا وسى جاعداي. مەملەكەتتىك ورگاندارداعى سايتتاردىڭ بارىندە ءبىرىنشى كەزەكتە ورىس تىلىندەگى نۇسقاسى اشىلادى.
ۇلتتىق يدەولوگيا جانە «پريبالتيكا ءتاسىلى»
– مۇنىڭ ءبارى ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ جوقتىعى ەمەس پە؟
– ءيا، ۇلتتىق يدەولوگيا جوق. وزگەرىستى وزىڭنەن، سوسىن وتباسىڭنان باستاۋ كەرەك. مەنىڭ وتباسىمدا بارلىعى «ورىسشا سويلەگەن ادامعا قازاقشا جاۋاپ بەرۋ» ۇستانىمىن ۇستانادى. بالتىق ەلدەرىندە «پريبالتيكا ءتاسىلى» دەگەن بولعان.
– ول قانداي ءتاسىل؟
– «پريبالتيكا ءتاسىلى» بويىنشا قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىكتى قازاق ءتىلدى ازاماتتاردىڭ وزدەرى جاسايدى.
90-جىلداردىڭ باسىندا لاتۆيا، ليتۆا جانە ەستونياداعى ءورىستىلدى تۇرعىندار مەملەكەتتىك ستاتۋس العان ءتىلدى مويىنداماي، ورىس تىلىندە سويلەۋىن توقتاتپادى. مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدى، ۇيرەنۋدى كەرەك ەتپەدى.
بۇلاردا دا بىزدەگى سياقتى، العاشقىدا «بۇل – سەنىڭ مەملەكەتىڭنىڭ ءتىلى، ونى ءبىلۋ مىندەت» دەگەن سەكىلدى اقىل-كەڭەس، جۇمساقتاپ ايتۋلار بولدى.
الايدا ءورىستىلدى ازاماتتار «مەن بوتەن ءتىلدى بىلۋگە ءتيىستى ەمەسپىن، مەنى تۇسىنگىسى كەلسە باسقالار مەنىڭ ءتىلىمدى ءبىلسىن» دەگەن شوۆينيستىك ۇستانىمنان ايىرعىلارى كەلمەدى.
مەمتىلدى مىندەتتەۋ باستالعاندا ورىستار «ءبىزدى كەمسىتىپ جاتىر» دەگەن دابىرا كوتەرىپ، جالايىرعا جار سالدى. مۇندايدى كۇتپەگەن بالتىق ەلدەرىنىڭ مەمورگاندارى العاشقىدا ساسىپ قالدى.
وسى جاعدايدا، ەلۋ جىل ورىستىڭ ەزگىسىن كورىپ، قانى قايناعان جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى جاڭا ءادىستى ويلاپ تاپتى. مۇنىڭ نەگىزىندە «سەنىڭ قاي تىلدە سويلەيتىنىڭدە جۇمىسىم جوق، ال مەن ءوز تىلىمدە سويلەيمىن» دەگەن ۇستانىم جاتتى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، وسى «پريبالتيكا ءتاسىلى» ارقىلى لاتىشتار مەن ەستوندار از ۋاقىتتا انا ءتىلىن ءتىرىلتىپ الدى.
– مۋحورياپوۆتىڭ كەيسى ءورىستىلدى كاسىپكەرلەرگە ساباق بولماعان ءتارىزدى. جاقىندا عانا «Business FM» راديوسىنىڭ باس ديرەكتورى رۋستام ماقسۇتوۆ قازاق اندەرىنىڭ كوپشىلىگى راديوعا جارامايدى دەگەن پىكىر ايتتى. وسىنداي جاعدايعا زاڭدىق تۇرعىدان قانداي شارالار قولدانۋعا بولادى؟
– اينالىپ كەلگەندە، ماسەلە «مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى» تۋرالى زاڭنىڭ بولماۋىنا كەلىپ تىرەلەدى. وسى راديومەن ارىپتەسىپ جۇمىس ىستەيتىن ءقازاقتىلدى كاسىپكەرلەر جارناما شارتىن بۇزىپ، تاپسىرىس بەرمەۋى كەرەك ەدى. ءبىز ولاردى وسىلاي عانا تارتىپكە شاقىرا الامىز. قالتاسىنا سالماق تۇسكەندە مۋحورياپوۆ سىندى قازاق تىلىندە سويلەپ كەتەر ەدى. مۋحورياپوۆ سول وقيعادان كەيىن جوعارىدان ءبىر دوكەيدىڭ وزىنە حابارلاسىپ «ەشتەڭەگە الاڭداما، ونىڭ ءبارى بوس اڭگىمە» دەگەنىن ايتتى. وسى وقيعا جوعارىداعى ەليتانىڭ قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا مۇددەلى ەمەس ەكەنىنىڭ دالەلى.
– قازاق ءتىلىنىڭ ون-ون بەس جىلداعى جاعدايى قانداي بولادى دەپ ويلايسىز؟
– ول ءبىزدىڭ ەليتاعا بايلانىستى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ بيلىك قازاقتى نەسيەگە وتىرعىزىپ، قارنىن اش قىلىپ، رۋحتىڭ جاعدايىنا قاراي المايتىنداي مۇشكىل حالگە ءتۇسىرىپ تاستادى. ودان بولەك، بيلىك ءتىلدىڭ دامۋىنا كەدەرگىنى قولدان جاساپ وتىر.
قازاقستاندا قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ادام نان تابا المايتىنداي جاعداي جاساسا كوبى قازاقشا سايراپ كەتەر ەدى.
قازاقشا بىلمەيتىندەر جۇمىسقا كىرەدى، كەلىسسوزدەر ورىس تىلىندە، ءىس-قاعازدار ورىسشا. كۇندەلىكتى حاتتاردى ورىسشا جازىپ، قازاقشاعا اۋدارىپ ءوزىمىزدى الداپ ءجۇرمىز.
قازاق ءتىلى ماسەلەسىن كوتەرسەڭ، شۋ ەتىپ قارسىلىق تانىتاتىن ءوزىمىزدىڭ ءورىستىلدى قازاقتار. قازاق پەن قازاق قازاقشا سويلەسىپ، ءوزىن ءوزى قۇرمەتتەۋدى ۇيرەنسە دەيسىڭ.
– ۋاقىت بولگەنىڭىزگە راقمەت! قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعان كۇنىنە تەزىرەك جەتەيىك!
سۇحباتتاسقان
ايجان قالييەۆا
