ءبىرقاتار شەتەلدىك باسىلىم 2003 جىلى ەلىمىزدىڭ ساياسي قايراتكەرى التىنبەك سارسەنباي ۇلى ءپۋتيننىڭ قازاقستانعا باعىتتالعان ۇلكەن جوسپارىنا توسقاۋىل قويعانىن جازىپ جاتىر. اقپاراتتارعا سۇيەنسەك، وقيعا رەسەي مەن قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى ءوڭىرارالىق ىنتىماقتاستىق فورۋمىندا وربىگەن كورىنەدى. ءمان-جايدىڭ انىق-قانىعىن ءبىلۋ ءۇشىن Dalanews.kz اگەنتتىگى ساياسي ماسەلەگە شولۋ جاساپ كوردى.
الدىمەن وقيعانىڭ نەدەن جانە قالاي باستالعانىنا توقتالىپ وتەيىك. 1991 جىلى كسرو ىدىراعاننان كەيىن رەسەي باسشىلىعى ورتالىق ازياداعى بەس ەلدىڭ ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن مويىندادى. مەملەكەتتەردىڭ ءارقايسىسى تاۋەلسىزدىگىن العانعا دەيىن كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى مارتەبەسىن تولىققاندى يەلەنگەن بولاتىن. دەسە دە وزگەرىستەرگە قاراماستان، ماسكەۋ ولارعا بودان مەملەكەت رەتىندە قاراۋىن جالعاستىرا بەردى. بۇل پرەزيدەنت ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ ساياسي ارەكەتتەرىنەن ايقىن كورىنىس تاپتى.
اسىرەسە، رەسەيدىڭ قازاقستانعا قۇرعان جوسپارى اۋقىمدى بولدى. ويتكەنى ول ورتالىق ازيانىڭ قالعان بولىگىن جاۋلاپ الۋ ءۇشىن ەلىمىزدى قاجەتتى نىسان رەتىندە پايدالانعىسى كەلدى.
كەڭەس وداعى كەزىندە الەمنىڭ ساياسي كارتاسىندا “ورتالىق ازيا” ايماعى بولعان جوق. سەبەبى ماسكەۋ بۇل ايماقتى ۇنەمى “ورتا ازيا جانە قازاقستان” دەپ اتاپ كەلدى. وسىلايشا تەرمين ءبىرتۇتاس كەڭەس مەملەكەتىنىڭ وڭتۇستىك شەكاراسى شەڭبەرىندە قولدانىلدى. كسرو ساياسي ارەنادان جويىلعاننان كەيىن، رەسەيدىڭ مەملەكەت جانە ساياسي قايراتكەرلەرى قازاقستاندى وزدەرىنە باعىنىشتى مەملەكەت رەتىندە كورسەتۋدى ناسيحاتتاي باستادى.
وسى ۇستانىم ارقىلى رەسەيلىك ساياسي ەليتا ورتالىق ازيا رەسپۋبليكاسىن بەلارۋس جانە ۋكراينامەن بىرگە ماسكەۋدىڭ باقىلاۋىنا قايتارۋدى كوزدەدى.
2003 جىلدىڭ اقپانىندا كرەمل وسى تۇجىرىمدامانى ەنگىزۋ ماقساتىندا بەلارۋس، ۋكراينا، قازاقستان جانە رەسەيدەن قۇرالعان ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم جاسايدى. ءدال وسى ماقساتتا 2014 جىلدىڭ مامىرىندا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق تا (ەاەو) قۇرىلادى. باستاپقىدا رەسەي ءۇشىن ءبىرتۇتاس كەڭىستىكتى قۇرۋ يدەياسى ماڭىزدى باستاما بولىپ كورىنەدى. ويتكەنى ول تمد-نىڭ ءتورت ءىرى ەكونوميكاسىن بىرىكتىرىپ، قازاقستان مەن قالعان ەلدەردىڭ سىرتقى شەكاراسىن رەسەيگە باعىندىرۋدى كوزدەدى.
التىنبەكتىڭ پۋتين جوسپارىنا قارسىلىق تانىتۋى
ءيا، بۇل شىندىققا جاناسادى. سەبەبى 2003 جىلى رەسەي فەدەراسياسى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى اراسىندا “رەسەي مەن قازاقستاننىڭ سىرتقى شەكارالارىن بىرلەسىپ قورعاۋ” تۋرالى ەلەۋلى كەلىسسوز تالقىلاندى. بۇل قۇجاتقا پۋتين مەن نازاربايەۆتىڭ قاتىسۋىمەن وتەتىن I ءوڭىرارالىق ىنتىماقتاستىق فورۋمدا قول قويىلۋى كەرەك بولعان. دەگەنمەن ءپۋتيننىڭ جوسپارى جۇزەگە اسپادى. سەبەبى قازاق شەنەۋنىكتەرى قۇجاتقا قول قويۋعا قارسىلىق تانىتقان. سونىڭ ءبىرى ساياسي قايراتكەر التىنبەك سارسەنبايەۆ ەكەنى ايتىلادى.
بۇل ماسەلەنىڭ قالاي وربىگەنىن 2002-2003 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاننىڭ ماسكەۋدەگى ەلشىسى بولعان جانە 2006 جىلى 43 جاسىندا قازا تاپقان ساياسي قايراتكەر التىنبەك سارسەنبايەۆ ب ا ق وكىلدەرىنىڭ بىرىنە بايانداپ بەرەدى. اڭگىمە 2005 جىلدىڭ قازان ايىندا ونىڭ سول كەزدە ءۇش اداممەن بىرلەسىپ باسقارعان پارتيانىڭ شتاب-پاتەرىندە بولعان.
ءجۋرناليستىڭ ايتۋىنشا، ءوڭىرارالىق ىنتىماقتاستىق فورۋم 2003 جىلى 15 ساۋىردە وتكىزىلەدى دەپ جوسپارلانعان.الايدا سارسەنبايەۆ ومبىعا الدىن الا بارادى. ءىس-شارا بارىسىندا ول قازاقستان رەسپۋبليكاسى سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، تمد ىستەرى جانە وڭىرلىك ىنتىماقتاستىق جونىندەگى كوميتەت ءتوراعاسى نۇرلان ونجانوۆپەن كەزدەسەدى. وسى ءساتتى پايدالانا وتىرىپ، التىنبەك سارسەنبايەۆ فورۋم بارىسىندا قول قويىلۋى ءتيىس كەلىسىم جوبالارىن كورسەتۋدى وتىنەدى.
باسىندا نۇرلان ونجانوۆ ەلشىنىڭ ءوتىنىشىن ورىنداعىسى كەلمەگەن. ءبىراق كەيىن كورسەتۋگە كەلىسىمىن بەرەدى. وسىلايشا، التىنبەك سارسەنبايەۆ رەسەي فەدەراسياسى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى اراسىندا "قازاقستاننىڭ سىرتقى شەكاراسىن بىرلەسىپ قورعاۋ تۋرالى" كەلىسىممەن تانىسىپ شىعادى.
“سوسىن نە ىستەگەنىم ماڭىزدى ەمەس. ەڭ باستىسى، بۇل كەلىسىمگە قول قويىلمادى”، - دەگەن ەكەن التىنبەك سارسەنبايەۆ.
ماسكەۋگە قايتار جولدا ساياسي قايراتكەر گەرمان گرەفپەن بىرگە ۇشادى.
“ول ءپۋتيننىڭ شارا سوڭىندا نەگە سونشا رەنجىگەنىن سۇرادى. مەن بىلمەيتىنىمدى ايتتىم”، - دەپ ساياساتكەر ءسوزىن قىسقا قايىرعان كورىنەدى.
كەزدەسۋدە اۆتور بۇل اقپاراتتى بولىسۋگە بولاتىنىن ياكي بولمايتىنىن سۇرايدى. ءوز كەزەگىندە ول كەيىنىرەك جاريالاۋعا بولاتىنىن جەتكىزەدى.
سودان بەرى ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. ءبىراق رەسەيدى ورتالىق ازيا ماسەلەسى ءالى دە الاڭداتىپ وتىر. وسى تۇستا ماسەلەنى شەشۋدىڭ ءارتۇرلى نۇسقاسى تالقىلانىپ جاتىر. ماسەلەن، وزبەكستان، تاجىكستان، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان ازاماتتارىنا عانا ەمەس، قازاقستاندىقتارعا دا رەسەي فەدەراسياسىمەن ۆيزالىق رەجيم ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىس قاراستىرىلىپ جاتىر.
2017 جىلى 15 ساۋىردە الەكسەي ناۆالنىي “كوممەرسانت.رۋ” اگەنتتىگىنە بەرگەن سۇحباتىندا وسى ماسەلەگە بايلانىستى پىكىر بىلدىرگەن بولاتىن.
“چەليابى وبلىسى قازاقستانمەن شەكارالاس. ءسىز ءالى دە ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن ۆيزالىق رەجيم ەنگىزۋ قاجەت دەپ ويلايسىز با؟"، "ءيا، بۇل باعدارلامامنىڭ ماڭىزدى تارماعى. مويىندايمىن، قازاقستاندا كوشى-قون ماسەلەسىندە ۇلكەن ماسەلە جوق – ونداعى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى ايتارلىقتاي جوعارى. قازاقتار ايىنا 5 مىڭ رۋبل تابامىز دەپ رەسەيگە قاشىپ جاتقان جوق. ءبىراق بۇل - ترانزيتتىك ەل. مەن ۆيزالىق رەجيم ماسەلەسىندە قورلايتىنداي دۇنيەنى كورىپ تۇرعانىم جوق. مىسالى، ەۋروپا مەن ءبىزدىڭ ارامىزدا دا ۆيزالىق رەجيم بار. كوشى-قون ساياساتى ءالى دە حاوستا، ەشكىم ميگرانتتاردىڭ ناقتى سانى تۋرالى انىقتاما بەرە المايدى. ءبىز كەرىسىنشە رەسەي مەن ەۋروپا اراسىنداعى ۆيزاسىز رەجيم يدەياسىن ويلاستىرۋىمىز قاجەت. بۇل دۇرىس جانە قيسىندى، ويتكەنى رەسەي - ەۋروپالىق ەل”، - دەگەن بولاتىن ناۆالنىي.
مىنە، الەكسەي ناۆالنىيدىڭ 7 جىل بۇرىن كوتەرگەن "ۆيزالىق رەجيم" ماسەلەسى ءالى دە وزەكتى. سەبەبى قازاقستان رەسەي باسقاراتىن ەاەو-نىڭ تولىققاندى مۇشەسى. ونىڭ قۇرامىنا بەلارۋس، ارمەنيا جانە قىرعىزستان دا كىرەدى.
وسى تۇستا كروكۋس سيتي حوللدا بولعان سوڭعى وقيعالاردى ەسكەرسەك، پۋتين ناۆالنىيدىڭ ۇسىنىسىن الداعى ۋاقىتتا قاراستىرۋى مۇمكىن.
