(ايتىلماي قالعان اڭگىمە)
ءبىر كۇي بار...
جولجازبامىزعا وسىلاي ات قويىپ، ايدار تاعۋىمىزدىڭ سەبەبىن ماقالانىڭ سوڭىنا قالدىرۋدى ءجون كوردىك. اۋەلى كورگەن-تۇيگەنىمىزدى تارقاتىپ ايتساق. قارقارالىداعى قۇنانباي قاجى مەشىتىن زيارات ەتۋ – ءاۋ باستاعى ماقساتىمىز ەدى. باس ءمۇفتي ەرجان قاجى مالعاجى ۇلىنىڭ باستاماسىمەن جاريالانعان «ءدىن مەن ءداستۇر» جىلىنا وراي تاريحي مەشىتتى بەتكە الۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ويىمىز – تاريحتان تاعىلىم الۋ، كەشەگى مەن بۇگىنگىنى ساباقتاستىرۋ. شىركىن، قاسيەت قونعان قارقارالى دەسەڭشى. بۇل كەشەگى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن جاقىپ اقپايەۆ جازىپ، ۇلت ءۇشىن باسىن قاتەرگە تىككەن 42 بابامىز قول قويعان ايگىلى قارقارالى پەتيسياسى قابىلدانعان جەر. قازاقتى ناعىز مۇسىلمان ەتۋدىڭ 47 جولىن كورسەتىپ، قول قويعاندار پاتشاعا: «...ءبىز قىمبات قۇنمەن ەسەپ ايىرىسامىز»، – دەپتى. ءۇشىنشى پۋنكتتە: «قىرعىزدارعا (ياعني، قازاقتارعا) مەشىت، مەدرەسە سالۋعا رۇقسات كەرەك. قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋگە ەركىندىك بولسىن...» دەگەن تالاپ قويىلعان. بابالار ارمانداعان تالاپ بۇگىن ورىندالدى. ءبىراق وزدەرى كورە الماي كەتتى. مۇسىلماندىققا بەكەم بولماسا، «تار جول، تايعاق كەشپەس» ەدى، ءسىرا. «وزگەلەر ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ»، – دەگەن پايعامبار دانالىعى وسى بولسا كەرەك.
قۇنانباي قاجىنىڭ مەشىت تۇرعىزۋى تەگىن ەمەس. سول كەزدە قارقارالى وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى بولعان ول 1850 جىلدىڭ 7 قاڭتارىندا ءسىبىر قىرعىزدارىنىڭ شەكارا باستىعى كلەيست مىرزاعا جازعان حاتىندا: «...مەشىت قۇرىلىسى ءدىن ىقپالىن نىعايتىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ، ناماز وقىپ، حالىقتىڭ ادامگەرشىلىك-يماندىلىق سەزىمىنە وزگەرىس جاساۋ ماقساتىن كوزدەيدى... سەنىمدى تۇردە كىرىسىپ، مەشىتتىڭ قۇرىلىس جۇمىسىن وتكەن جىلدارى قاۋىم بولىپ جيناعان قاراجات ەسەبىنەن جانە ءوزىمنىڭ مەنشىگىم ەسەبىنەن جۇرگىزەمىن...»، – دەپتى.
مەشىتتىڭ توبەسىندەگى قىزىل اعاش سول قالپى ساقتالىپتى. وتقا سالسا جانبايدى. باس يمام ءامىرجان ءاشىم ۇلى بىزگە قىزىقتى وقيعانى بايانداپ بەردى. 1924 جىلى جەرگىلىكتى شولاق بەلسەندىلەر اللا ءۇيىن ورتەپ جىبەرۋ تۋرالى بۇيرىقتى ورىنداۋعا كىرىسەدى. مەشىتتىڭ شىعىس جاعىنداعى بۇرىشىنا ۇلكەن اعاشتاردى جيناپ، وت قويادى. ءتىلسىز جاۋ قۇلشىلىق ۇيىنە استە استەر ەتە الماپتى. اللانىڭ قۇدىرەتىمەن ويناعاندار ەكىنشى بۇرىشىندا وتتى كۇشەيتەدى. ول ارەكەتتەرىنەن دە تۇك شىقپاسا كەرەك. قۇلشىلىق ءۇيىنىڭ بۇيىرىنە ءۇيىپ، قالاپ جاققان اعاشتارى كۇلگە اينالعانمەن، اعاش مەشىتتىڭ قابىرعاسىن تەك قارا كۇيە شالادى.
ادامزات بالاسى تالاي ءزىلزالا مەن سۋ تاسقىندارىنىڭ كۋاسى بولدى. سول تابيعي اپاتتاردان امان قالعان اللا ۇيلەرى ءالى كۇنگە دەيىن يماندى جاننىڭ رۋحىن اسقاقتاتۋمەن كەلەدى. قازاقتىڭ: «قۇدايسىز قۋراي دا سىنبايدى» دەگەنى وسى بولار.
«1924 جىلى يماش دەيتىن كىسى مەشىتتى ورتەمەك بولعانىمەن قويماي، مۇناراسىن بالتامەن شابادى. مۇنارانى جىققان بەتتە قولىنان بالتاسى ۇشىپ، ءوزى دە جەرگە قۇلايدى. ەكى قولى كوكىرەك تۇسىنا قاراي بۇگىلگەن كۇيى ءوزى قۇلاتقان مۇنارانىڭ جانىندا جان ءتاسىلىم ەتەدى. ول كىسىنىڭ بەيىتى اۋىل شەتىندە. بۇدان ادامزات بالاسى ساباق الۋى ءتيىس. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى سول، اعاش مەشىتتى ورتەيمىن دەپ، ىسكە كىرىسكەن ءبىر كىسىنىڭ كوزىنە شوقتىڭ ۇشقىنى ءتيىپ، جانارىنان ايرىلعان»، – دەيدى قۇنانباي قاجى مەشىتىنىڭ باس يمامى ءامىرجان ءاشىم ۇلى.
[caption id="attachment_9011" align="alignright" width="400"]
قارقارالىداعى قۇنانباي قاجى سالدىرعان مەشىت[/caption]
قۇنانباي قاجى مەشىتىنىڭ تاريحىن 1990 جىلدان بەرى زەرتتەپ كەلە جاتقان ولكەتانۋشى ەرلان مۇستافين مىرزا تىڭ دەرەكتەرمەن ءبولىستى. مۇراعاتتان جيناعان ماعلۇماتتارى مول ەكەن. «اباي جولى» رومانىندا: «...بۇنداعى قوناقتىڭ كوبى قالانىڭ تاتار ساۋداگەرلەرى، قازاق بايلارى جانە تاپ ورتادا جاڭا مەشىت يمامى حاسەن مولدا كورىندى...» دەگەن دەرەكتەر كەزدەسەدى. «حاسەن يمامنىڭ «احۋن» دەگەن ءدىني دارەجەسى بولعان. مەندەگى قۇجات بويىنشا، حاسەن احۋن يمامدىق قىزمەتتە جۇرگەندە ناماز وقىپ، بالالارعا ساباق بەرگەن، بولىستاردى ارالاپ، حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتىن اشقان. جاس جۇبايلاردىڭ نەكەسىن قيىپ، بالالاردى سۇندەتكە وتىرعىزعان. حاسەن يمام جان-جاقتى ءدىني قايراتكەر بولعان»، – دەيدى ولكەتانۋشى.
يمامنىڭ ايتۋىنشا، مەشىت اشىلعان جىلدارى 11 قاري (قۇراندى تولىق جاتقا بىلەتىن ادام) قىزمەت ەتىپتى. توزىعى جەتكەن مۇنداعى ارابشا كىتاپتار سولاردان قالسا كەرەك. قۇراننىڭ سول كەزدەگى نۇسقاسى دا ساقتالىپتى.
قۇنانباي قاجى مەشىتىنە تابان تىرەگەنىمىزدە، ەكىنتى نامازىنىڭ ۋاقىتى تاياپ قالعان ەكەن. بىزگە ىلەسىپ بارعان قمدب-نىڭ قاراعاندى وبلىسى بويىنشا وكىل يمامى ءومىرزاق قازكەن ۇلىنىڭ كەڭەسشىسى ءارى كومەكشىسى نۇرجىگىت مۇسابەكوۆ باۋىرىمىز ازان شاقىردى. ازان شاقىرىلعاندا لاعىنەتى شايتان ازاننىڭ داۋسى ەستىلمەيتىن جاققا دەيىن قاشادى ەكەن. حالقىمىزدىڭ: «ازانى بار اۋىل ازبايدى»، – دەگەن دانالىعى حاديسپەن ۇندەسىپ جاتقانى تۇسىنگەنگە مول تاعىلىم.
قوس قۇلشىلىق بولمەسى بار مەشىتتە ءبىر مەزەتتە 300 ادام ناماز وقي الادى. ءبىر كەزدەرى مەشىت پيونەرلەر ءۇيى بولدى. ازىق-تۇلىك ساقتايتىن قويماعا دا اينالعان. 1941-45 جىلداردا، ياعني زۇلمات زامانداردا، تىڭ يگەرۋ كەزەڭدەردە ءارتۇرلى ەلدەن كەلگەن كەلىمسەكتەر مەشىتتى پانالايدى.
ەكىنتى نامازى وقىلىپ، باس يمام قۇنانباي قاجىنىڭ رۋحىنا ارناپ قاسيەتتى قۇران اياتىن باعىشتادى. ءيا، كەشەگى قۇدايسىز قوعامدا ءومىر سۇرگەن تەكتى بابالارىمىز قارقارالىدان مەشىت تۇرعىزىپ، قاجىعا دا باردى. ناعىز ەرلىك ەمەي، نەمەنە؟!
قوس قۇلشىلىق بولمەسى بار مەشىتتە ءبىر مەزەتتە 300 ادام ناماز وقي الادى. ءبىر كەزدەرى مەشىت پيونەرلەر ءۇيى بولدى. ازىق-تۇلىك ساقتايتىن قويماعا دا اينالعان. 1941-45 جىلداردا، ياعني زۇلمات زامانداردا، تىڭ يگەرۋ كەزەڭدەردە ءارتۇرلى ەلدەن كەلگەن كەلىمسەكتەر مەشىتتى پانالايدى. اللا ۇيىندە ءبىر كۇن ايالداپ: «مۇندا تۇنەۋ مۇمكىن ەمەس. تۇندە بەيمالىم سوزدەر ايتىلادى. بىرەۋ ءۇي ىشىندە جۇرگەندەي سەزىلەدى»، – دەپ قاشا جونەلگەنىن اۋىل قاريالار ايتىپ بەردى. وسىلايشا، ەلەس كەزىپ، ەستەرى شىققان دەسەدى.
دىنگە قىسىم جاسالعان جىلدارى ادام قولىمەن قۇلاتىلعان مەشىت مۇناراسى اللانىڭ امىرىمەن قايتا بوي كوتەردى.
پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) ءبىر حاديسىندە: «اللا تاعالا مەشىتتى جاقسى كورگەن پەندەنى جاقسى كورەدى»، – دەگەن ەكەن.
باس يمامعا ۇيىپ، ەكىنتى نامازان وتەۋگە شىققاندا، قاتارىمىزعا ورىس جىگىتى كەلىپ قوسىلدى. جاماعاتپەن ناماز وقىپ بولعان سوڭ سىرتقا اسىعىس شىعىپ كەتتى. سۇراستىرىپ بىلسەك، مەشىتكە جاقىن مەكتەپتە دەنە شىنىقتىرۋ پانىنەن ساباق بەرەدى ەكەن. ءۇزىلىس ۋاقىتىن پايدالانىپ، نامازىن جاماعاتپەن وقيدى. اسىعىس شىعۋىنىڭ سەبەبىن سوسىن بىلدىك. ساباققا كەشىگىپ قالمايىن دەگەن بولار. ءبىز ونىمەن سۇحباتتاسۋعا بەكىندىك. يسلامعا كەلۋىنە نەندەي جاعدايلار تۇرتكى بولعانىن بىلگىمىز كەلىپ، جۇمىسىنا ىزدەپ باردىق. ءبىراق تاپپادىق. ءساتى تۇسپەگەن سۇحباتتى ەندىگى جولى الارمىز دەپ ءوزىمىزدى جۇباتىپ تا قويدىق. ايتپەسە، كەشەگى مەشىتتى جەرمەن جەكسەن ەتە جازداعان سولاقاي ساياسات تۇبىندە جۇزەگە اسپاي، ءتىپتى، ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى بۇگىندە باقىتىن يسلامنان تاۋىپ، مەشىتكە قادام باسقانى كىمدى بولسىن قۋانتارلىق جاعداي ەمەس پە؟ يسلام – حاق ءدىن دەگەن وسى. ارينە، ءبارى اللانىڭ قولىندا. تەك نيەت كۇشتى بولسا، ادام ماقساتىنا جەتپەي قويمايدى ەكەن. دانالىق پەن يماندىلىقتى ۇشتاستىرعان اعا سۇلتان قۇنانباي وسكەنباي ۇلى ۇرپاعىنا ولمەس ونەگە قالدىردى. حاديس-شارىپتە: «مەشىت سالعان ادام ءۇشىن اللا تاعالا ءجانناتتا ساراي تۇرعىزادى»، – دەلىنگەن.
قۇلشىلىق ءۇيىن تۇرعىزۋ ءبىر كەزدەرى ءومىرىڭدى قاتەرگە تىككەنمەن بىردەي بولسا، ءقازىر ەشكىم وعان كەدەرگى ەمەس. ورتەپ، قيراتا جازداعان قۇنانباي قاجى مەشىتى بۇگىن مەملەكەتتىڭ قورعاۋىندا. تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ كۇنى تۋدى. بىرلىككە سىزات تۇسىرمەي، بەيبىت كۇندى قادىرلەي بىلسەك بولعانى، ەڭ باستىسى.
ايتپاقشى، يسلامدى قابىلداعان ورىس جىگىتىمەن سۇحباتتاسا الماي، «ايتىلماي قالعان اڭگىمە» دەپ تاقىرىپ قويۋىمىزدىڭ سەبەبى وسى ەدى.
اعابەك قونارباي ۇلى،
قمدب باسپا ءسوز ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى
استانا – قارقارالى – استانا
