***
...قازاق ءتىلىن ساۋداعا سالۋشىلىق كوپ. ءبىراق ءتىل ءۇشىن ناقتى قىزمەت اتقارىپ جاتقاندار جوق. ال مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇددەسىن قورعاپ سويلەگەن ازاماتتاردىڭ بەتىن قايتارۋ، مەنىڭشە، دۇرىس ساياسات ەمەس. ءبىز ءوز ءتىلىمىزدى قورعاۋ ءۇشىن، ءوز ءتىلىمىزدى دامىتۋ ءۇشىن كورشى ەلدەرگە جالتاقتاماۋىمىز كەرەك. سەبەبى، ولار دا ءوز ءتىلىن دامىتۋدا بىزبەن ساناسىپ وتىرعان جوق. قازاق حالقىنىڭ الدىنداعى قازىرگى ەڭ ۇلكەن پروبلەما - كەدەيشىلىكتى جويۋ بولسا، رۋحاني سالاداعى ەڭ باستى پروبلەما - ءتىل ماسەلەسى. وسىلاردى شەشۋگە كۇش سالۋىمىز كەرەك.
***
...دەمەك، سول زيالى قاۋىم وز-وزىنە باعا بەرىپ وتىر. «مەنىڭ جازعاندارىم، مەنىڭ ايتقاندارىم، مەنىڭ ومىرلىك شىعارماشىلىعىم ۋكراينداردىڭ كينورەجيسسەرلەرىنەن، ولاردىڭ جۋرناليستەرىنەن الدەقايدا تومەن»، - دەپ وتىر. زيالى قاۋىم ءوزىن-وزى جوققا شىعارىپ وتىر، ونداي بولسا. بۇل - ولاردىڭ «مەنىڭ قوسقان رۋحاني دۇنيەممەن تاربيەلەنگەن ۇرپاق ءالى توپاس، ءبىز ۋكراينداردىڭ شيرەگىنە تاتىمايمىز» دەگەنى. ونداي زيالىلار وزىنە-وزى نەكرولوگ جازسىن.
ال ءوز باسىم ءبىزدىڭ حالىقتىڭ سانا-سەزىمى، رۋحاني ورەسى ۋكراينداردان كەم دەپ ەسەپتەمەيمىن. ولار دا ءبىز سياقتى. ولار دا ءبىز سياقتى كەڭەس وكىمەتىندە 70 جىل ءومىر ءسۇردى. ونىڭ الدىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ قولاستىندا بولدى. دەسەك تە، ۋكراينداردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى بار.
ماسەلەن، بۇكىل حالىق بوپ بۇگىنگى كۇنى قارعاپ-سىلەپ وتىرعان بۇرىنعى پرەزيدەنت ل.كۋچما «ۋكراينا - رەسەي ەمەس!» دەگەن كىتاپ جازدى.
ەندى ءوزى جازا قويماعان شىعار. كۋچمانىڭ سول كىتابىن سوڭىنا دەيىن وقىپ شىقتىم. كىتاپتا ول ۋكراين حالقىنىڭ ورىستان بولەك حالىق ەكەنىن دالەلدەپ شىعادى. اۆتور بۇكىل تاريحي وقيعالاردى قامتىپ، ورىستىڭ، پولياكتىڭ، ليتۆانداردىڭ اراسىنداعى سوعىستاردا ۋكراينداردىڭ ءوزىن ساقتاپ قالعانىن جازادى. ۇلت رەتىندە. لەونيد كۋچما ءوز كىتابىن بىلاي دەپ قورىتىندىلايدى: «ءبىزدى كوممۋنيستەر ورىستىڭ اۋىلدا تۇراتىن، سالو جەيتىن ءىنىسى سياقتى كورەتىن. ۋكرايندار - ورىستىڭ ءىنىسى ەمەس، بولەك حالىق. مەنىڭ مىندەتىم - سونى دالەلدەۋ». ولار مۇنى دالەلدەدى.
***
...دەموكراتياسىز قوعام - تۇراقسىز قوعام. تۇراقتىلىق دەگەنىمىز - قوعامداعى بارلىق پىكىرلەردى ۇشتاستىرىپ، سونىڭ جۇيەسىن تاۋىپ وتىرۋ. بۇل تەك دەموكراتيالىق جولمەن كەلەدى.
***
...بالزاكتىڭ سوزىمەن ايتساق، بيۋروكراتيا - كورىنبەيتىن تۇلعالاردىڭ قولىمەن جاسالاتىن الاپات كۇش. بۇل وقيعا مەنىڭ دە كوزىمدى اشتى، ەشقاشان، ەشتەڭەگە تاڭدانۋعا بولمايتىنىن تاعى ءبىر رەت ءتۇسىندىم. بيۋروكراتيانىڭ سونشالىقتى اگرەسسيۆتى بولا الاتىنىنا تاعى ءبىر رەت كوز جەتكىزدىم. بيۋروكراتيا اگرەسسيۆتى كەيىپكە ەنگەندە، پرەزيدەنتتىڭ ساياسي شەشىمىن ەلەپ-ەسكەرمەۋ بىلاي تۇرسىن، ونىڭ ساياساتىنا قاساقانا قارسى شىعىپ، بەدەلىن ءتۇسىرۋ دە تۇك بولماي، مەملەكەت باسشىسىنىڭ كەيبىر كەلىسپەۋشىلىكتەرىن دە قۇلاقتارىنان اسىرىپ جىبەرە مە دەپ قالدىم.
***
...ءبىز قازاقستاندا 15 ميلليون حالىق تۇرامىز. شەتىمىزدەن دەنى ساۋ، جەتىلگەن، كوزىقاراقتى ۇلتتىڭ وكىلدەرىمىز. سوندىقتان دا، ءوزىمىزدى بىزدەن دارەجەسى الدەقايدا تومەن ەلدەرگە قاراي سۇيرەۋدىڭ رەتى جوق، كەرىسىنشە، «ەسىكتەگى باسىمىزدى تورگە سۇيرەپ»، ءوزىمىزدى بىزدەن جوعارعى دامۋ ساتىسىنداعى حالىقتاردىڭ قاتارىنا قوسۋعا تالپىنۋىمىز كەرەك. نەگىزگى ماقسات تا، نەگىزگى مۇددە دە وسى توڭىرەكتە بولسا عانا، بىزدە دامۋ بولادى. ال ەندى تاققا مۇراگەرلىككە كەلسەك، ەگەر «تاققا مۇراگەرلىك» باسقارۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى بولاتىن بولسا، دۇنيەجۇزى ەلدەرىنىڭ مونارحيادان باس تارتىپ نە اۋرەسى بار؟ ول زامان الدەقاشان كەلمەسكە كەتكەن. بيلىك ساياسي كوزقاراستاردىڭ تارتىسىنان تۋىنداۋى كەرەك.
***
...قازاق بالاسى ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي سەندەلىپ ءجۇر. نە اۋىلدا جۇمىس تابىلمايدى، نە قالادا بەرەكە تاپپايدى. قالاعا كەلگەندەگى كورەتىنى - وگەيلىك. باستارىندا باسپاناسى جوق، اركىمنىڭ بوساعاسىن توزدىرىپ جۇرگەنى. ورىمدەي-ورىمدەي ۇل-قىزدارىمىزدى تاعدىردىڭ تالكەگىنە ءوز قولىمىزبەن سالىپ وتىرعان سياقتىمىز. سەيفۋللين مەن ساين كوشەلەرىنىڭ بويىن جاعالاتىپ، ودان قالسا، «جەتىم بۇرىشتى» ساعالاتىپ قويدىق. وسىلايشا، سوڭعى ون-ون بەس جىلدىڭ ىشىندە بىلىم-بىلىگى تومەن، بولاشاعى بۇلىڭعىر بۋىن دۇنيەگە كەلدى.
***
...وكپەشىل ادام - ولمەشى ساياساتكەر. مەن سولاي دەپ سانايمىن.
شەتتەتىلگەندەر مەن وكپەلەگەندەردىڭ عانا ساياساتكەر بولاتىن ۋاقىتى كەلمەسكە كەتتى.
ساياساتقا باياندى باعىت، بەلسەندى ۇستانىم، ويلى كوزقاراسپەن ويلانىپ كەلەتىن ۋاقىت پىسىپ-جەتىلدى. وكپەشىل ادام اينالاسىنداعى قۇبىلىستى ەشۋاقىتتا وبەكتيۆتى تۇردە باعالاي المايدى. وكپە-رەنىشىن ءبىرىنشى كەزەككە قويىپ، ءوزىنىڭ جەكە سۋبەكتيۆيزمىنىڭ قۇرباندىعىنا اينالادى. وندايلارمەن باسەكەگە ءتۇسۋ دە وڭاي. ال مەندە وكپە-رەنىش بولماق ەمەس، سوندىقتان دا، مەن ءبىراز ادامدارعا ولار ويلاعاننان گورى الدەقايدا قيىن قارسىلاس بولا الام عوي دەپ ەسەپتەيمىن.
***
...«ءاربىر ادامنىڭ تاعدىرى ونىڭ مىنەزىنە بايلانىستى» دەيدى ف.اتتار. ال مىنەزدى قالىپتاستىراتىن نە نارسە؟ مەنىڭشە، مىنەزدى قالىپتاستىراتىن - مادەنيەت. ىشكى مادەنيەت. ىشكى مادەنيەتى كەمشىن ادام ەشۋاقىتتا شىندىقتى ايتا المايدى. ۇلكەن مادەنيەتتى يگەرگەن ادام ءاماندا شىندىقتىڭ جاعىندا بولادى. ويتكەنى، شىندىقتى ايتپاۋ - ۇلكەن مادەنيەتسىزدىك.
***
...ءقازىر ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇساق-تۇيەك ساياساتقا ارالاستىرۋ كوبەيىپ كەتتى. ساياساتقا ارالاسا باستاعاندار ءياسساۋيدىڭ باسىنا بارۋدى «سانگە» اينالدىردى. ياسساۋي - ماڭگىلىك، ساياسات - ۋاقىتشا. ءبىز وسىنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
ساياسات دەگەن - ول كىسىلەردىڭ رۋحىنىڭ جانىندا تۇككە تۇرعىسىز دۇنيە.
باسقاشا ايتقاندا، قوجا احمەت ياسساۋي ساياسي پارتيالاردىڭ «پيار» جوباسى بولماۋى كەرەك.
***
...ادەبي ورتامەن ۇزاق جۇمىس ىستەدىم عوي. ءار جازۋشىنىڭ دۇنيەتانىمى جەكە-جەكە كاتەگوريا بولعاندىقتان، بۇل سالانى باسقارۋ وڭايعا سوققان جوق. اتاق ماسەلەسى، كىتاپ شىعارۋ ماسەلەسى...
مەن ايتار ەدىم، ەگەر قازاقستاندا ادەبيەت، مادەنيەت قايراتكەرلەرىنە ەڭ جوعارعى اتاق بەرۋ كەرەك بولسا، «حالىق قاھارمانىن» مۇحتار ماعاۋينگە بەرۋ كەرەك.
سەبەبى، ءتوتاليتاريزمنىڭ تۇسىندا «وتكەنىڭدى ۇمىت، كەڭەستىك داۋىرگە قىزمەت ەت» دەپ جان-جاقتان كۇشتەپ جاتقاندا، بۇل كىسى ءوزىنىڭ باسىن قاۋىپ-قاتەرگە تىگىپ ءجۇرىپ، حالقىمىزدىڭ ادەبيەت تاريحىن ءۇش عاسىرعا ءارى جىلجىتتى. كونە دۇنيەنىڭ مۇرالارى ءۇشىن باسىن قاتەرگە بايلادى. بۇل - ۇلكەن ەرلىك. سول ءۇشىن جەكە باسىندا كوپ قيىندىقتار بولدى. ءماعاۋيننىڭ وسى ەرلىگى تاۋەلسىزدىك العان ون ءتورت جىلدىڭ ىشىندە دە اسا ەلەنبەي كەلە جاتىر.
تاقىرىپقا ساي سۋرەت voxpopuli.kz سايتىنان الىندى.
