«بيىك مانساپ – بيىك جارتاس. ەرىنبەي ەڭبەكتەپ جىلان دا شىعادى، ەكپىندەپ ۇشىپ قىران دا شىعادى». حاكىم اباي وسىلاي دەپ ەدى. قازاق بيلىگىنىڭ باسىنا ەرىنبەي ەڭبەكتەپ شىققاندار دا، ەكپىندەي ۇشىپ شىققاندار دا كوپ. ءبىرىن جۇرت جەتپەي ماقتادى – جەتىلمەي كەتتى، ەندى ءبىرىن جەتكەسىن داتتادى – قايىرىلىپ ارتىنا قاراۋعا نامىستاندى، سول كۇيى بۇرىلعان جوق... ءبىراق ەكپىندەپ ۇشىپ جەتىپ، قاناتى جەتىلىپ، ەلىنە بيلىك ءۇشىن ايانباي قىزمەت قىلعان مانساپتىلار از ەمەس. ازدىڭ ءبىرى ەدى ول. نۇرلان قاپپاروۆ. تاۋەلسىزدىك تۋدىرعان تالانتتى شوعىردىڭ كوشباسشىسى، ىسكەرلىگىمەن، بىلىمىمەن ەلگە ەرتە تانىلعان توپتىڭ سەركەسى بولاتىن.

تاۋەلسىزدىك... جاڭا بۋىن

«نەسىبەڭدى ارتىق ەتسە، ءتاڭىر ەتتى». وسى ءسوزدى وقىعان سايىن جاستايىنان بيىككە ۇمتىلعان جانە ءوزى ويلاعان جەتىستىكتەرگە قينالماي جەتكەن جاندار تۋرالى ويلايسىڭ. دۇنيە شىركىن، قالاي قۇبىلسا دا، ءوزىنىڭ نەسىبەسىن ەسەلەپ، وزگەگە دە قامقور بولعان ازاماتتاردىڭ ارتىقشىلىعى، يكەمدىلىگى، باسەكەگە قابىلەتتىلىگى ءبىلىنىپ تۇرادى.

تاۋەلسىزدىك تالاي ادامنىڭ باعىن اشتى. ءيا، ەكىنىڭ ءبىرى بۇرىلىس كەزەڭىنە، ساياسي رەجيمنىڭ سوقپاعىنا، نارىق زامانىنىڭ قاتال زاڭىنا ىلەسە الماي، جولورتادا بۇرالاڭداعاندار دا كوپ بولدى. اسىرەسە، بيلىك جۇيەسىندەگى كۇن سايىن جاڭارعان وزگەرىستەرگە تاڭىرقاي ءھام توسىرقاي قاراعاندار بىرتە-بىرتە جاس بۋىنعا ورىن بەردى. ال «ەسكى گۆارديانىڭ» كوبى اينالاسىنا جاستاردى جيناپ، سولاردىڭ جاڭا يدەياسى ارقىلى ءوز جۇمىسىن جانداندىردى. ءقازىر ساناپ كورىڭىز، مينيسترلەردىڭ كوبى جاڭا بۋىننىڭ – تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن بيلىككە كەلگەن بۋىننىڭ وكىلدەرى. ءتىپتى، وبلىس اكىمدەرىنىڭ ورىنباسارلارىنىڭ دەنى جاستاردان قۇرالعان. بۇل تابيعي قۇبىلىس دەسەك تە، ساياسي جۇيەنىڭ نەعۇرلىم تەزىرەك جاڭارۋى اسا ماڭىزدى ەكەنىن ۋاقىت كورسەتتى. بيلىكتەگى بيۋروكراتيانى جويسا، سوڭعى بۋىن، وسى جاستار جويار دەگەن سەنىمنىڭ وتى ءالى وشە قويعان جوق... الدىڭعى بۋىننىڭ سىرەسكەن ءتارتىبىن ورىنباسارلارى وزدەرىنە جۇقتىرىپ الماسىنا كىم كەپىل؟! بۇل دا كۇدىكتىڭ ءبىرى.

الايدا، سولاردىڭ ىشىنەن سۋىرىلىپ شىعىپ، ەل ىسىنە ەرتە ارالاسقان نۇرلان قاپپاروۆتى بىلەتىندەر ول قاشان دا اقكوڭىل، بيۋروكراتيادان الىس جان ەدى دەيدى. ءوزى باسقارعان كەز كەلگەن ءىستى سوڭىنا دەيىن تىندىرماي، تياناقتاماي، قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءسوزىن قۇلاق قويىپ تىڭداپ، وڭدى شەشىم شىعارماي، كوڭىلى جاي تاپپايتىن باسشى بولعانىن ايتاتىندار كوپ. وسى قاسيەتى ونى كوپشىلدىككە، شىنايىلىققا پەيىلدى ەتتى. كەز كەلگەن سالانى باسقارسا دا، جانىنا ماقتان سۇيەر جانە ماقتاعاندى جان سۇيەر جىلپوستاردى ەمەس، شىن ىسكەردى، كاسىبي مامانداردى جيناي ءبىلدى. جاس باسشىنىڭ جەبەۋىمەن، ۇيرەتۋىمەن قاناتتانىپ، بۇل كۇندەرى بىرەگەي مەكەمەلەردى باسقارىپ جۇرگەندەر قانشاما؟ ولاردىڭ كوبى ءوندىرىس، ەكونوميكا، ەنەرگەتيكا سالاسىن باسقارىپ، ەلدىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسۋدا.

عۇمىرداريا – بيىك ماقسات

قاپپاروۆتىڭ ءومىربايانى تەك جەتىستىكتەردەن قۇرالعان. الماتىدا قاراپايىم وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن ول العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دج. كەننەدي اتىنداعى جوعارى باسقارۋ مەكتەبىن ءبىتىرىپ، باتىستىق ءبىلىمدى العان جاستاردىڭ كوشىن باستادى. ينجەنەر-ەكونوميست، مەملەكەتتىك باسقارۋ ماگيسترى اتانعان ونىڭ باسقارۋ قابىلەتى جاستايىنان بايقالدى. نەبارى 22 جاستا ءوزى «اكسەنت» كومپانياسىن قۇردى. بۇدان سوڭ «قازترانسويل»، «قازاقويل»، ەنەرگەتيكا جانە مينەرالدى رەسۋرستار ۆيسە-مينيسترى، «قازينۆەستبانك» ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، قورشاعان ورتا ءمينيسترى قىزمەتتەرىن اتقاردى. ءاربىر قىزمەتىندە ءوزىنىڭ حالىق ءۇشىن جۇمىس اتقاراتىنىن دالەلدەي ءبىلدى. ونىڭ قىزمەت جولى ەكونوميكالىق سالاعا نەگىزدەلگەنىمەن، تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى ەڭ نەگىزگى ماسەلەلەرگە ارالاستى. اسىرەسە، سىرتتان ينۆەستيسيا تارتۋعا بار كۇشىن جۇمساپ، كوپۆەكتورلى ەكونوميكالىق بايلانىستى نىعايتۋ ءۇشىن قولدا بار مۇمكىندىكتىڭ ءبارىن پايدالاندى. «قازترانسويل»، «قازاقويل» كومپانيالارىن باسقارا ءجۇرىپ، مۇناي-گاز سەكتورىنداعى شەتەلدىك ىقپالداستىقتى تەرەڭدەتتى ءارى قازاق ەكونوميكاسىنىڭ مۇنايعا تاۋەلدى ەكەنىن ەسكەرىپ، جاس مەملەكەتتىڭ بارىنشا ساۋاتتى قادام جاساۋىنا وزىندىك ۇلەسىن قوستى.

ول وسى كومپانيالاردى باسقارعان جىلدار باتىس، رەسەي، جۇڭگو اراسىنداعى تەڭدىكتى، ءبىرجاقتىلى تاۋەلدى بولماۋدى كوپ ويلاستىرعانىن سالا ماماندارى ايتادى. دەمەك، ساۋاتتى مەنەدجەر رەتىندە قازاق مۇددەسىن باتىل قورعادى دەۋگە بولادى.

بايۋ ءۇشىن نە ىستەۋگە بولادى؟

ول بيلىكتە قىزمەت اتقارعانىمەن، ءوزىنىڭ دە تابىسىن قورعاي بىلگەن ساناۋلى ازاماتتىڭ ءبىرى. ءيا، مينيسترلىك قىزمەتتەگىلەردىڭ ءبارىنىڭ قالتاسى جۇقا ەمەس. دەگەنمەن، ءوز مۇددەسى ءۇشىن حالىقتىڭ قالتاسىنا قول سۇعاتىن سۇعاناق پيعىلدان ادا عۇمىر كەشتى. ول بيلىككە بايۋ ءۇشىن ەمەس، بايلىعىن ەسەلەۋ ءۇشىن دە ەمەس، ءوز تاجىريبەسىنىڭ ارقاسىندا كەلدى. باتىستىق پرينسيپ بويىنشا باي بولماساڭىز، بيلىككە كەلۋ قيىن. ويتكەنى، اش قۇرساقتار اردان اتتاۋعا ءۇيىر. ءقازىر شەندى-شەكپەندىنىڭ كوبى تەمىر تورعا قامالىپ، قىزمەتتەن دە، ابىرويدان دا ايىرىلىپ قاپ جاتادى. ويتكەنى، ولاردا بايىعىسى، الدىڭعى لەككە قوسىلعىسى كەلەدى. ول ءۇشىن نە ىستەۋگە بولادى؟ ىسكەرلىگى جوق بولسا، حالىق قازىناسىنا قول سۇعادى. تەندەر – ماي شەلپەك. ەسەبىن جاپسا، پارا السا، جالعان كومپانيا اشسا، سوعان سانالۋىنىڭ ءوزى مۇڭ قارجىنى اۋدارسا... مۇنداي كاسىپپەن ءبىر رەت شۇعىلدانعان ادام، ەكىنشى جولى تاعى قايتالايدى. بىرتە-بىرتە كادۋىلگى كاسىپ قىلادى. اقىرى... ال قاپپاروۆ ول توپقا كىرمەيدى. سەبەبى، ول 22 جاسىندا-اق جەكە كومپانيا قۇرىپ، ءوز ءىسىن باستاي بىلگەن. نارىقتىق جۇيەنىڭ قىر-سىرىن جەتىك بىلگەندىكتەن، قايتا قۇرۋ مەن جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە دايىنعا ۇمتىلماي، بيزنەسپەن اينالىسقان. ول بۇل ءىسىن جىل وتكەن سايىن جانداندىردى. سونىڭ ارقاسىنادا قازاقستانداعى 50 بايدىڭ قاتارىنا ەندى.

قىسقاشا ايتقاندا، ونىڭ ىسكەرلىگى بيلىككە كەرەك بولدى جانە مۇنداي مۇمكىندىكتى وڭىمەن پايدالانىپ، ءوزى ءۇشىن دە، ەل ءۇشىن دە قىزمەت اتقاردى.

ايتالىق، قاپپاروۆ قورشاعان ورتا ءمينيسترى بولىپ تۇرعان كەزىندە رەسەيلىك «پروتون» جەرىمىزگە قۇلادى. بۇكىل الەۋمەتتىك جەلى، ب ا ق تاباندى تۇردە رەسەيدەن وتەماقى تالاپ ەتتى. مينيستر قاپپاروۆتىڭ بۇگەجەكتەمەي، جالتارماي، رەسەيدەن قوماقتى قارجى تولەۋدى قولقالاعانى سول كەز... اتتەڭ، ول بۇل ارمانىنا جەتپەدى. جەتكىزبەدى. ويتكەنى، كوپ وتپەي «ءقازاتوموندىرىس» ۇلتتىق كومپانياسىنا اۋىسىپ كەتتى.

كىمگە كومەكتەسەر ەدىڭىز؟

ەگەر سىزدە اقشا بولسا جانە بيلىك بولسا، كىمگە كومەكتەسەر ەدىڭىز؟ تۋىسىڭىزعا. تۇسىنىكتى. جاقىن-جۇراعاتىڭىزعا. ول دا تۇسىنىكتى. ال ودان دا زور مۇمكىندىگىڭىز بولسا شە؟ كەدەي-كەپشىككە، جوق-جىتىككە مە؟ ارينە. سولاي ەتۋگە بولادى. قايىرىمدى كىمگە جاساساڭ دا ارتىقتىق ەتپەيدى. ال قاپپاروۆ نەگىزىنەن جاستارعا، جاس بولعاندا دا بىلىمگە قۇشتار بالالارعا كومەكتەستى. الماتىداعى دارىندى بالالارعا، شەتەلدە وقىعىسى كەلەتىندەرگە، وزگەشە ويلاۋ قابىلەتى بار جاستارعا بار كومەگىن جاسادى. بۇل تۋرالى اكادەميك اسقار جۇمادىلدايەۆ نۇرلان قاپپاروۆتى جەرلەۋ راسىمىندە بارشا جۇرتشىلىق الدىندا ايتتى. ءبىز بىلەتىن ماتەماتيك كوپ ادامعا كوڭىل ءۇشىن ماداق ايتپايتىن كىسى. دەمەك، قاپپاروۆ تۋرالى جاقسى بىلگەندىكتەن، ونىڭ كومەگى ارقىلى ءبىلىم العان شاكىرتتەرى بولعاندىقتان ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى. بۇل دا قاپپاروۆ الەمىنىڭ ءبىر بولشەگى. ونىڭ جاقسىلىعىن كورگەن جاستار ءالى-اق ەلگە ورالىپ، ەل دامۋىنا ۇلەس قوسادى دەگەن ويدامىز.

جۇمباق ءولىم

قاپپاروۆ بەيجىڭدە جۇمباق جاعدايدا قازا بولدى. ونىڭ سىرى ءالى اشىلعان جوق. بالكىم، ۇزاق ۋاقىت كەتەر... بىلەتىندەر، رەسەيلىك تىڭشىلار اجال قۇشتىردى دەيدى. ءتىپتى، شەتەل اقپاراتى دا بۇل تۋرالى جاريا ەتتى. «ءقازاتوموندىرىس» كومپانياسىن شكولنيك باسقارىپ تۇرعاندا رەسەيلىكتەردىڭ ۇلەس-سالماعى ارتىپ، كىرىستىڭ دەنى سولاردىڭ قولىنا تۇسكەنىن دە ايتىپ ءجۇر. قاپپاروۆ سوعان قارسى بولدى ءارى مۇحتار جاكىشيەۆ باستاعان ءىستى ارى جالعاستىرۋعا نيەت ەتتى دەگەن سىبىس بار. مۇحتار جاكىشيەۆ بولسا ۋران ءوندىرىسىن جاپونيامەن بىرلەسىپ يگەرۋگە تالپىنعاندىقتان، رەسەيلىكتەردىڭ ارانداتۋىمەن تۇرمەگە تۇسكەنىن گازەت-جۋرنالدار تالاي مارتە جازعان ەدى. ەگەر سول اقپاراتتارعا سۇيەنەر بولساق، قاپپاروۆ ولىمىندە بىزگە بەيمالىم جۇمباق جاتۋ مۇمكىن. تاعى ءبىر دەرەك كوزدەرى بەيجىڭدە اياق استىنان قازا بولعان ونى تەكسەرتپەستەن، بىردەن سۇيەگىن ەلگە اكەلىپ، اسىعىس جەرلەگەنىن ايتادى...

بۇل – ءبىز بىلمەيتىن ويىن. ساياسي ويىن. ءبىر قورقاتىنىمىز، مۇنداي ويىنداردىڭ قۇرباندارى كوبەيمەسە ەكەن...

قاپپاروۆ – فەنومەن. ول جاڭانىڭ باسى بولا ءبىلدى. 45 جاستىق عۇمىرىندا تالاي بيىكتى باعىندىرىپ ۇلگەردى. ۇلگەرمەگەن ىستەرى تىپتەن كوپ...