مەملەكەت باسشىسىنىڭ بيىلعى جولداۋىندا موبيليزاسياعا شاقىرۋ دا بار، سونىمەن قاتار قازىرگى وقيعالاردان امان-ەسەن شىعاتىنىمىزعا سەنىم ۇيالاتادى. پوستپاندەميالىق الەمدەگى جاعداي وڭاي ەمەس. كورونوۆيرۋس ىندەتىنىڭ تولقىنى قانشاما ادامنىڭ ءومىرىن قيىپ، ەكونوميكا دا قۇلدىرادى. مۇنىمەن تۇسپا-تۇس شاقتا الەمدىك گەوساياساتتا، اسكەري-ساياسي جاعدايدا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ورىن الىپ جاتتى. الەمدەگى جاعداي ەلدەردىڭ دامۋىنا، تۇراقتىلىعىنا جانە حالقىنىڭ ىشكى  شوعىرلانۋىنا سىن-قاتەر تاستادى.

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ پارلامەنت سەسسياسىنىڭ باستالۋىندا ءسوز باستاۋى داستۇرگە اينالۋدا. مەملەكەت باسشىسىنىڭ 1 قىركۇيەكتەگى جولداۋى ونىڭ ءۇشىنشى جولداۋى. بۇل جولداۋ مازمۇنى باي بولعانىمەن، ناقتى ۇندەۋلەردى قامتيدى. ال ونى جولداۋ ماتىنىنە سەمانتيكالىق تالداۋ جاساۋ ارقىلى انىعىراق بايقاۋعا بولادى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءۇش جولداۋدا دا ايتقان كىلت سوزدەر مەن ۇعىمداردىڭ قولدانۋ ديناميكاسى ارقىلى قازاقستاننىڭ وتكەن ارالىقتاعى الەۋمەتتىك-ساياسي دامۋ جولىن قاداعالاۋعا بولادى.  ياعني، ساياسي باسىمدىق قالاي وزگەرگەنىن وسىلاي بىلەمىز.

ءۇش جىل ىشىندە وسى جولداۋدا ورىن العان نەگىزگى وزگەرىس – مەملەكەت باسشىسىنىڭ يمپەراتيۆتى سيگنالدارىنىڭ كۇشەيۋى. وسىلايشا، «كەرەك» دەگەن ءسوز قولدانىلۋى بويىنشا 29-ورىننان ءبىرىنشى ورىنعا ءبىراق جايعاستى.

«مەملەكەت» ۇعىمى ەكىنشى ورىنعا شىقسا، ءسوزدى قولدانۋ ۇشتىگىنە ءتۇبىرى «قازاق» دەپ باستالاتىن سوزدەر كىردى. ياعني، قازاقستان، قازاقستاندىقتار، قازاقتار دەگەن ۇعىمداردى جاتقىزامىز. سونداي-اق 2019 جىلى بەسىنشى ورىندا بولعان «ازاماتتىق» ۇعىمى قولدانىلۋ جاعىنان ءتورتىنشى ورىنعا كوتەرىلدى.

جولداۋدان مەملەكەت باسشىسىنىڭ ازاماتتىق سانا-سەزىم، حالىقتىڭ بۇل ءسوزدىڭ بارلىق ماعىناسىندا العاندا ءوز جاساعان ارەكەتىنە دەگەن جاۋاپكەرشىلىگى سياقتى ۇندەۋدىڭ كۇشەيە تۇسكەنىن بايقاۋعا بولادى. بۇعان ۇلكەن الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك، ۆاكسيناسيا ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىنۋ، پاندەميادان ساقتانۋ ەرەجەلەرىن ۇستانۋ، ەڭ باستىسى ەڭبەك ورنىندا بار كۇشتى سالۋ جاتادى.

مەملەكەت باسشىسى سوڭعى جولداۋىندا ۇكىمەت جانە اكىمدىك تۇسىنىكتەرىن قوسقاندا جالپى مەملەكەتتىك ورگانداردى ازىراق تىلگە تيەك ەتتى، الايدا ءتۇبىرى «حالىق» دەپ باستالاتىن ءسوزدى كوبىرەك قولداندى. اتالمىش ءسوز كاتەگورياسى 2020 جىلى 47-ورىندا بولسا، بيىلعى جولداۋدا بىردەن 23-ورىنعا ورنالاستى.

قازىرگى الەمدەگى سىن-قاتەرلەر حالىقتان بىرىگۋ، ىنتىماقتاسۋ، كەلىسىمگە كەلۋدى تالاپ ەتەدى.  سەبەبى قوعامدى بولشەكتەۋ جانە ىشكى كونفليكتتەردى تۇتاندىرۋ ارقىلى قوعام جۇيەسى بۇزىلا باستايدى، ال بۇل ءوز كەزەگىندە ەكونوميكاعا دا، مەملەكەتكە دە شىعىن تۋدىرادى.

قۇندىلىقتار، ماقساتتار بىرلىگى، ورتاق تاپسىرمالاردى ءتۇسىنۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ باستى تالاپتارى.   بۇل جەردە بيلىك پەن قوعامدى ورتاق ۇلتتىق ماقساتتارعا باعىتتايتىن پرەزيدەنتتىڭ ءرولى ماڭىزدى. بۇلاردىڭ ىشىندە باستىسى، ارينە، ەل ءال-اۋقاتىن،  قوعامداعى ساۋ كليماتتى ساقتاۋ.  وسىعان وراي، «ءال-اۋقات» دەپ باستالاتىن سوزدەر 2019 جىلى 40-ورىندا بولسا، 2021 جىلى 17-ورىنعا جايعاستى.

سونىمەن بىرگە مەملەكەت باسشىسىنىڭ ەڭبەكتىڭ قۇندىلىعى، جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋ تۋرالى ايتقانى سوڭعى جولداۋ كومپوزيسياسىن نىعايتا تۇسەدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءار جولداۋىنان «ەڭبەك» ۇعىمى كۇشەيە ءتۇسىپ، ءقازىر بۇل ءسوز قولدانىلۋى جاعىنان 14-ورىندا.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ جولداۋى – قوعامنىڭ جاڭا قۇرىلىمى قالانىپ جاتقان الەۋمەتتىك ينجەنەريا ۇلگىسى. بۇل پوستپاندەميالىق شىندىقتى ەسكەرە وتىرىپ قالىپتاسقان كوزقاراستان تۋىنداپ وتىر.

ءبىرىنشى باسىمدىق قازاقستاننىڭ الەمدىك ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى ەكەنىنە بەرىلەدى. بۇل جىل كليمات جاعىنان وڭاي جىل بولعان جوق. جاۋىن-شاشىن مولشەرىنىڭ از بولۋى اۋىل شارۋاشىلىعى مەن اگرووندىرىستىڭ تۇراقتىلىعىنا قاۋىپ-قاتەر توندىرەدى.   سوندىقتان جولداۋدان اۋىل شارۋاشىلىعى مەن اۋماقتىق دامۋ تەرميندەرىنە باسىمدىق بەرىلگەنىن انىق كورەمىز. «اۋىل» ۇعىمى 2019 جىلى قولدانىلۋى جاعىنان 16-ورىندا بولسا، 2021 جىلى 9-ورىنعا بارىپ ورنالاستى. وسىدان اۋىل كاتەگورياسى مەملەكەتتىك باسىمدىقتار ءتىزىمىنىڭ العاشقى وندىعىنا ەنگەنىن كورۋگە بولادى.   اۋماقتىق تاقىرىپ قولدانىلۋى جاعىنان وتكەن جىلى 19-ورىندا بولسا، بيىل 13-ورىنعا شىقتى.

اۋماقتىق ماسەلەلەر اۋقىمدى تاپسىرمالار لەگىن قامتيدى. ولارعا تەڭگەرىمسىزدىكتى ازايتۋ، اۋىل اۋماقتارعا دەربەستىك بەرۋ جاتادى. جەرگىلىكتى اكىمدەردىڭ سايلانىپ قويىلاتىنى، جالپى ساياسي رەفورما قيسىنى اۋماقتا ءوزىن-وزى باسقارۋ بولعانىن تالاپ ەتەدى.  جولداۋدا اۋماقتارعا سالىقتىق الىمداردىڭ ءبىر بولىگى ۇسىنىلاتىنى، ال بۇل جەرگىلىكتى بيۋجدەتتى قالىپتاستىرۋدى كوتەرەتىنى ايتىلعان بولاتىن.

جولداۋدا كوتەرىلگەن ەكىنشى ماسەلە – ەكونوميكانى سيفرلاندىرۋعا قاتىستى تاپسىرمالارعا ۇلكەن باسىمدىق بەرۋ. قاشىقتان جۇمىس ىستەۋ، قاشىقتان ءبىلىم الۋ  كۇندەلىكتى ومىرىمىزگە تولىق سىڭگەن ۇعىمدارعا اينالدى. ءقازىر جاڭا فورماتتاعى ەكونوميكانىڭ، ونىڭ جاڭا باعىتى  قالىپتاسىپ كەلە جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. قوسىلعان قۇننىڭ قالىپتاسۋ قاعيداسى، جالپى ءوندىرىس قاراجاتى، كاپيتالدى انىقتاۋ جولى تۇرلەنۋدە. پاندەمياعا دەيىن ەكونوميكانىڭ نەگىزگى تىرەگى كولىك قۇرالدارى مەن قالالار، ياعني ۋربانيزاسيا رەسۋرستارى بولسا، ءقازىر ونىڭ ورنىن سيفرلىق تەحنولوگيالار، اۋىل اۋماقتار باستى.

ەندى تيىسىنشە قوعامدىق جانە ساياسي جۇيەلەردى بەيىمدەۋ قاجەت. ەڭ ءبىرىنشى ساياسات پا، الدە ەكونوميكا ما دەگەن  پكىرتالاستاردى ءجيى كورۋگە بولادى. 90-جىلدارداعى جانە 2000-جىلدارداعى قازاقستاندىق رەفورما لوگيكاسى «الدىمەن ەكونوميكا، سونان سوڭ ساياسات» دەگەن بەلگىلى فورمۋلانى باسشىلىققا الدى. ول ءوز ءرولىن اتقارىپ، قازاقستاندى تابىستى ەلگە اينالدىرا الدى.

ال ەندى ءقازىر سمارتفوندار ەكونوميكاسى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا باسىمدىقتاردى جىكتەۋ الدەقايدا قيىنعا تۇسۋدە.

ءۇش جىلداعى پرەزيدەنت جولداۋىنىڭ سەمانتيكاسىن زەردەلەي كەلە، ەكونوميكا، ءتىپتى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردەن گورى ساياسات باسىم پوزيسيادا ەكەنىن اشىق ايتۋعا بولادى. بۇل قوعامنىڭ ساياسي تۇرعىدا  دامىعانىن، ازاماتتىق سانا-سەزىمنىڭ وسكەنىن جانە قوعام بەلسەندىلىگىنىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە جوعارىلاعانىن كورسەتەدى. حالىقتىڭ باسىم بولىگىندە ينتەرنەتى قوسىلعان، الەۋمەتتىك جەلىلەرگە شىعاتىن تەلەفونى بار بولعاندىقتان باسقا دۇنيە كۇتە المايمىز. قارجىلىق قىزمەتتەردى سمارتفون ارقىلى قولدانۋ ادامداردى ءبىر جاعىنان ساياسي تۇرعىدا مىقتى ەتەتىنىن ايتا كەتۋ كەرەك.

بۇل كونتەكستىدە ادامداردا ورتاق قۇندىلىقتار ارتا تۇسەدى، سەبەبى ەندى ءداستۇرلى ب ا ق پەن ءىرى اقپاراتتىق ارنالاردى اينالىپ ءوتىپ، ءوزارا ارەكەتتەسۋ ارقىلى كەيبىر جاسىرىن جاڭالىقتاردى ەگجەي-تەگجەيلى ءبىلۋ مۇمكىندىگى پايدا بولدى.

سوندىقتان پرەزيدەنت جولداۋىندا ءتىلدىڭ دامۋى، تىلدىك كوممۋنيكاسياعا قاتىستى سوزدەر مەن تەرميندەردىڭ قولدانىلۋى ارتا ءتۇستى.

قازىرگى تاڭدا 19 ملن حالقى بار قازاقستان دەموگرافياسى قارقىندى دامىپ، ءوسىپ كەلە جاتقاندىقتان جاستارعا ەرەكشە كوڭىل بولىنۋدە. قازاقستان دەموگرافيالىق قۇلدىراۋ مەن جاستار ۇلەسىنىڭ ازايۋى كەزەڭىن ءوتىپ كەتتى. 1990 جىلدارى ءبىرقاتار سەبەپكە بايلانىستى حالىق سانى كۇرت ازايا باستاعان بولاتىن. ءقازىر 2000 جىلعى بەبي-بۋمەرلەر دەموگرافيالىق تۇرعىدا بەلسەندى جاسقا كەلدى.

بۇل ءبىر جاعىنان ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك جۇيەگە جاڭا سىن-قاتەرلەر مەن جۇكتەمە اكەلدى. سوندىقتان پرەزيدەنت جولداۋىنان باسىمدىقتاردى قايتا بەيىمدەۋ جۇرگىزىپ جاتقانىن بايقاۋعا بولادى. ءبىلىم بەرۋ ماڭىزىن جوعالتپايتىن ماسەلە بولعاندىقتان، جولداۋدا بۇل ءسوز قولدانىلۋى بويىنشا 33-ورىنعا جايعاستى. الايدا قازىرگى جولداۋدا ەكونوميكانىڭ ناقتى سەكتورلارىمەن بايلانىستى تەرميندەر ايتارلىقتاي كۇشەيە تۇسكەنىن بايقايمىز. ياعني جاڭا جۇمىس ورىندارى اشىلىپ جاتقان سەكتورلارعا قاتىستى تەرميندەر ايتىلادى.

سونىمەن ونەركاسىپ كاتەگورياسى قولدانىلۋى بويىنشا 2019 جىلى 110-ورىندا بولسا، 2021 جىلى 28-ورىنعا ءبىراق كوتەرىلدى. ال «تەحنولوگيالار» توبىنداعى سوزدەر 88-ورىننان 52-ورىنعا جوعارىلادى.

البەتتە، حالىق ءۇشىن كوكەيكەستىلىگىن جوعالتپاعان ماسەلە – تابىستى ارتتىرۋ. پوستپاندەميالىق الەمدە ازىق-تۇلىك ينفلياسياسى نەگىزگى سوققى تيگىزەتىن ماسەلەگە اينالدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ قازىرگى جولداۋىندا ءتىپتى كاسىبي ەكونوميستەر ينفلياسيا اينالىمىنا قارسى ويعا قونىمدى شەشىم بەرە الماعانىنا ەرەكشە ءمان بەرەدى.

ەڭبەكاقى تولەۋ، جالاقى دەڭگەيى ماسەلەلەرى پرەزيدەنت جولداۋىندا 77-ورىننان 69-ورىنعا شىقتى. جولداۋدا نەگىزگى ماسەلە رەتىندە ەڭ تومەنگى جالاقى مولشەرىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىنە كوتەرىلەتىنى قويىلعان. بۇل ازاماتتاردىڭ تۇتىنۋشى رەتىندە ارەكەت ەتۋ قابىلەتىن كۇشەيتە تۇسەدى، سايكەسىنشە ەكونوميكانى جانداندىرادى.

دەگەنمەن كەلەسى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ قوعامنىڭ كوروناۆيرۋس سياقتى جاپپاي تارالاتىن اۋرۋلارعا، پاندەميالارعا قانشالىقتى تۇراقتى بولاتىنىنا بايلانىستى بولماق.  سول سەبەپتى جولداۋدا ۆاكسياناسيا تەرمينى كوپ ايتىلادى.

وسىدان ازىق-تۇلىك نارىعى، اۋماقتىق ساياسات تاقىرىپتارىنان بولەك دەنساۋلىق ساقتاۋ ەكونوميكانىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشىنە اينالاتىنىن اڭعارامىز. مەديسينا ەپيدەميولوگيالىق جاعدايدى قاداعالاپ قانا قويماي، پاندەميا جانە جوعارى ۋربانيزاسيالانعان قوعامداعى زياندى ءومىر سالتىنا قاتىستى تۋىنداعان ماسەلەلەردەن شىعاتىن شىعىنداردى ازايتا الادى.

حالىق قالا سىرتىندا دا ۇيلەسىمدى ءارى دۇرىس ءومىر سالتىن ۇستانىپ ءومىر سۇرۋگە كەلە جاتىر. ال بۇل اگرارلىق سەكتورعا، اۋىلدىق جەرلەر ينفراقۇرىلىمىنا كوبىرەك ينۆەستيسيا سالۋدى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان پرەزيدەنت جولداۋىندا اگرارلىق سەكتورداعى سۋبسيديا تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ تاقىرىبى ەرەكشە ورىن الادى.

ءدال ءقازىر دامۋدىڭ وڭتايلى ەنەرگەتيكالىق مودەلى ىزدەستىرىلۋدە. قازاقستان 2060 جىلعا قاراي كومىرتەككە بەيتاراپ بولۋ مىندەتىن الىپ وتىر. سول سەبەپتى قولدانىلاتىن كاتەگوريالاردا باسىمدىقتار وزگەرۋدە. مىسالى، «گاز» ۇعىمى 58-ورىندا، ال مۇناي ءسوزى بيىلعى جولداۋدا ءتىپتى ايتىلمايدى.  الدىڭعى جولداۋدا ول 64-ورىندا بولاتىن. سونىمەن قوسا قازاقستان اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋعا ءوز ارتىقشىلىقتارىن قولدانۋعا ۇمتىلۋدا.

پاندەميا سالدارىنان ءوتۋ جاعدايىن ەسكەرە وتىرىپ، قۇزىرەتتەر جۇيەسىندەگى وزگەرىستەردى دە ايتا كەتكەن ءجون. قاشىقتان جۇمىس ىستەۋ كۇندەلىكتى ەڭبەك ەتۋدى روبوتتاندىرۋ  پروسەسىن جىلدامداتا ءتۇستى، سونىمەن قاتار زياتكەرلىك قىزمەت تۇرلەرىنە سۇرانىس ارتتى. «ماماندىق» سوزىنە قاتىستى كاتەگوريا پرەزيدەنت جولداۋىندا سوڭعى ءۇش جىل ىشىندە 72-ورىننان 57-ورىنعا دەيىن جوعارىلادى.

وسى كونتەكستىدە پرەزيدەنت جولداۋى ازاماتتىق قىزمەت سالاسى، سونىڭ ىشىندە مادەنيەت، مۇراعات ءىسى، وقىتۋشىلار مەن مۇعالىمدەر قىزمەتىن قارجىلاندىرۋدى ارتتىرۋ ماسەلەسىنە  باسا كوڭىل بولەدى. قازىرگى زاماندا ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالۋى ونىڭ شىعارماشىلىق جانە تاريحي-مادەني ءوز ءنارراتيۆىن جاساۋىنا بايلانىستى بولادى. ال بۇعان ساپالى كادرلىق رەسۋرستار قاجەت. ماسەلەن، قوعامنىڭ بىرىگۋى تۋرالى ءسوز قوزعاساق، الدىمەن تاريحتى كاسىبي تۇردە سارالاۋ مەن مۇراعاتتاردى تالداۋ كەرەك. تيىسىنشە، بۇل سالاعا تەك قانا ەڭبەكاقى تولەۋ تۇرعىسىنان عانا ەمەس، تەحنولوگيالىق دامۋ جاعىنا دا ينۆەستيسيا سالۋ تالاپ ەتىلەدى.

مۇراعات قىزمەتكەرلەرى ءبىر ورىندا وتىرىپ ەڭبەك ەتەتىن زامان ءوتىپ كەتتى. ءقازىر باسقا مۇراعات ماتەريالدارىمەن الماسۋ، سۇرانىس جاساۋ، كوممۋنيكاسيا ورناتۋ جانە ءتۇرلى مەملەكەتتەردەگى ماتەريالدارعا توعىسپالى تالداۋ جاساۋدىڭ ۋاقىتى كەلدى. ال مۇنىڭ بارلىعى جالپى گۋمانيتارلىق سالاداعى جاڭا تەحنولوگيالىق دامۋدى تالاپ ەتەدى.

وسىلايشا، پرەزيدەنت جولداۋى مەملەكەت باسشىسىنىڭ قوعام مەن مەملەكەتتى وزگەرىپ جاتقان شىنايى ءومىر جاعدايىنا بەيىمدەۋگە قاتىستى ويلارى مەن يدەيالاردىڭ شوعىرىن كورسەتەدى. بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەتتىڭ تابىستى بولۋى ونىڭ قوعام سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرۋى مەن حالىقتى ورتاق قۇندىلىقتار نەگىزىندە توپتاستىرۋىنا بايلانىستى.  يننوۆاسيانىڭ ارتىپ، قوعامنىڭ كرەاتيۆتى بولۋى ءۇشىن ادامداردىڭ اشىق بولۋى، ولارعا ەركىندىك بەرۋ ماڭىزدى. سەبەبى بۇل – قوسىلعان قۇندى ارتتىرۋ جانە ءجىو ءوسىمى پروسەسىنىڭ ءبىر بولىگى.

ال مەملەكەتكە باقىلاۋ مەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسى بويىنشا قويىلاتىن تالاپتار كۇشەيە تۇسەدى. كاسىبي جانە زياتكەرلىك ءارى ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ مەن باسقارۋ قاجەت. كونفليكتىلەردىڭ الدىن الۋ كەرەك. مەملەكەتتىك ورگاندار الدىن الۋ جۇمىستارىمەن اينالىسقانى ءجون. سوندىقتان بيلىك ءبىرقالىپتى ءارى باسقارىلاتىن رەفورمالار باعىتىن جالعاستىرۋداعى  ءوز ءرولىن تومەندەتە المايدى. باستامالاردى مەملەكەت كوتەرۋ كەرەك. تەك سول جاعدايدا عانا ەكونوميكا سالاسىندا ۇيلەسىمدى دامۋ مەن قاجەت ونىمدىلىككە جەتۋگە بولادى.

دارحان كالەتايەۆ، قازاقستاننىڭ ۋكرايناداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى، ساياسي عىلىمدار دوكتورى.