سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە ەنەرگيا تاپشىلىعى ايقىن سەزىلىپ وتىر. ماماندار الداعى ۋاقىتتا مۇنىڭ زاردابى ەسەلەنەدى دەگەن پىكىردە. اسىرەسە، بۇل ماسەلە 2030 جىلعا تامان كۇردەلەنە تۇسپەك. تىعىرىقتان بالامالى قۋات كوزدەرى دە شىعارا المايدى.

بىزدە كۇننەن جانە جەلدەن توق وندىرۋگە قاۋقارلى 70-تەن استام ستانسيا بار. الايدا، ەنەرگيا كوزىنىڭ 1، 5 پايىزى عانا جاڭارتىلعان بالامالى قۋات كوزىنە تيەسىلى. ايتالىق، ەلىمىزدە جەل ەنەرگەتيكاسىنىڭ الەۋەتى 920 ميلليارد كيلوۆاتت ساعاتتى قۇراسا، سۋدىڭ تەحنيكالىق جارامدى الەۋەتى 62 ميلليارد كيلوۆاتت ساعاتقا جەتەعابىل. ال كۇن ارقىلى الىناتىن قۋات كوزىنە كەلسەك، مۇنى دامىتۋ بويىنشا بارلىق مۇمكىندىككە يە وڭتۇستىك وڭىرلەردە جىلىنا 2،5 مىڭ، 3 مىڭ ساعات قانا وندىرىلەدى. ەسەسىنە، ەلەكتر كوزىن تۇتىنۋ مولشەرى كۇرت ارتتى. دەمەك، بۇل تۇيتكىلدى شەشپەيدى.

نە ىستەمەك كەرەك؟ اسىرەسە، ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك ءوڭىر حالقى ەنەرگيا تاپشىلىعىنا تاپ بولدى. ءتىپتى، شىعىس قازاقستان، قىزىلوردا، الماتى، تۇركىستان وبلىستارىندا تۇرمىستىق جانە الەۋمەتتىك نىساندارعا ەنەرگيا تۇتىنۋعا شەكتەۋ قويۋ دەرەكتەرى تىركەلگەن. ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، ءبىر جىلدا سولتۇستىك ايماقتا ەلەكتر ەنەرگيا تۇتىنۋ مولشەرى 8 پايىزعا، وڭتۇستىكتە 12 پايىزعا كوبەيگەن. ماماندار مۇنىڭ شەشىمى – بالامالى قۋات كوزدەرىن دامىتۋدان بولەك، اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋدى جەدەلدەتۋ ەكەنىن ناق ايتادى. باستى سەبەپ – ەنەرگيا كوزىنىڭ 70 پايىزىن كومىردەن الاتىنىمىزدى ەسكەرسەك، كەڭەستىك كەزەڭنەن كەلە جاتقان بۇل ستانسيالاردىڭ توزىعى جەتكەن.

«قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق اسپەكتىلەرى» زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى الماز ابىلدايەۆتىڭ پىكىرىنشە، ەلىمىزدە ءۇشىنشى، ءتورتىنشى بۋىنداعى اەس سالىنۋى كەرەك.

«اەس-تىڭ جۇمىس ىستەۋ ءوتىلى 80 جىل دەپ ەسەپتەلەدى. 20-25 جىل قارىزداردان قۇتىلساق، قالعان 50 جىل وزىمىزگە جۇمىس ىستەيدى. ءتىپتى، ەكى ەنەرگوبلوك قانا ەمەس، ەنەرگيا تاپشىلىعى باسىم وڭىرلەرگە دە سالىنۋى قاجەت. ۋران ەكسپورتتاۋ جاعىنان الدىڭعى قاتاردا بولا تۇرىپ، ءوزىنىڭ اەس-ىن سالماۋ لوگيكاعا قايشى. ەكونوميكاعا سەرپىن بەرىپ، كاسىپورىنداردىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتەمىز دەسەك، ەنەرگيا قاجەت»، – دەگەن بىزگە بەرگەن پىكىرىندە.

 

اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋدىڭ بارلىق العىشارتى بار

ماماندار ەنەرگيا كوزىنە دەگەن تاپشىلىقتى جويۋ ءۇشىن اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋعا ۇركە قاراماۋ كەرەك دەيدى. حالىقارالىق زەرتتەۋشى، PhD دوكتورى امالبەك ءومىرتايدىڭ ايتۋىنشا، اتومدىق ەنەرگەتيكانىڭ نەگىزگى وتىنى ۋراندى ادامزات ەلەمەنت رەتىندە تانىعانىنا دا 3 عاسىردان استام ۋاقىت بولدى.

«اتومدىق ەنەرگەتيكانى يادرولىق قارۋ رەتىندە سۇڭگۋىر قايىقتاردىڭ موتورى رەتىندە پايدالانعالى بەرى دە 70 جىلداي بولدى. ال ادامزاتتىڭ ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ كوزى رەتىندە يگىلىككە جاراتقانىمىزعا دا سونشا ۋاقىت ءوتتى. جەر بەتىندەگى ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ 20 پايىزعا جۋىعى اتوم ەنەرگەتيكاسىنا تيەسىلى. ياعني، جەر شارىندا تولىعىمەن پايدالانىپ جاتقان ەلەكتر ەنەرگيانى اتوم ەنەرگەتيكاسى بەرىپ وتىر. ونىڭ ىشىندە ەڭ كوپ پايدالاناتىن مەملەكەت – اقش. ال ولارداعى اەس-تىڭ بارلىعى 80-جىلدارى سالىنعان. كسرو كەزىندە بىزدە 1400-دەن استام يادرولىق راكەتا بولدى. ولاردان باس تارتتىق. سەمەيدەگى جارىلىس تا جۇرتتىڭ ەسىندە. سوندىقتان بىزدە اتوم ەنەرگياسىنا ۇركە قاراۋ زاڭدى ءارى قالىپتى. ءبىراق الەم ەلدەرى اەس-تىڭ يگىلىگىن كورىپ وتىر»، – دەدى حالىقارالىق زەرتتەۋشى امالبەك ءومىرتاي.

سونداي-اق، ول: «ۋران قورى بويىنشا الەمدە ەكىنشى ورىنعا يە قازاقستان ۋراندى يادرولىق وتىن رەتىندە كەلەسى سيكلدارعا ءوتۋ ءۇشىن دامىتا الادى. يادرولىق قالدىقتاردى ساقتايتىن ورىن دا جوق ەمەس. اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋدىڭ بارلىق العىشارتى بار بولعاندىقتان، مەملەكەتىمىز دە، حالقىمىز دا ونىڭ يگىلىگىن كورۋگە تولىق حاقى بار» دەگەن پىكىرىن ورتاعا سالدى.

 

الداعى ون جىلدا تۋىندايتىن ەنەرگيا قۋاتى تاپشىلىعىن قالاي شەشەمىز؟

بۇگىندە بۇل سۇراققا جاۋاپ ىزدەگەن مامان اينالىپ كەلگەندە اەس سالۋدىڭ قاجەتتىگىنە توقتالادى. ەلىمىزدە 2035 جىلعا دەيىن بالقاش كولى ماڭىنداعى ۇلكەن اۋىلىندا قۇرىلىس جۇمىسى ءتامامدالۋى ءتيىس ەكى رەاكتورلى اەس ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتە الا ما؟ بۇل ساۋالعا حالىقارالىق ساراپشى امالبەك ءومىرتاي توسىلعان جوق.

«الەمنىڭ جيىرمادان استام ەلىندە بولدىم. سول ەلدەردەگى اەس-تاردىڭ تاجىريبەسىن زەردەلەپ جۇرەمىن. ەلىمىزدەگى ءىرى ءوندىرىس ورىندارىن، جىلۋ ورتالىقتارىن ارالاپ، بىرنەشە ۋران كەنىشىندە بولدىم. وزگەرمەلى الەمدە ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتى ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىمەن قاتار قويۋعا بولادى. ەنەرگيانى الۋ كوزدەرىن ءتيىمدى ستراتەگيالاۋ، كومبيناسيالاۋ اتومدىق ەنەرگەتيكامەن تىعىز بايلانىستى. ءبىز ءقازىر ساياسي جانە ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىك ءبىر ۇعىمعا اينالعان الەمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز»، – دەيدى ساراپشى.

 

ەكونوميكانى ءتيىستى ەنەرگەتيكامەن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت

ءيا، قازاقستان دامۋشى ەلدەردىڭ قاتارىندا. ءبىراق الدىمىزعا قويعان ماقسات تاۋداي. دامىعان ەلدەر ساناتىنا كىرۋ ءۇشىن ەكونوميكالىق ءوسىم دە جوعارى بولۋ كەرەك. ول ءۇشىن اۋەلى ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك قاجەت. مىسالى، قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، وزبەكستاندى العاندا، قىرعىزستان مەن تاجىكستان سۋدىڭ جوعارعى جاعىندا وتىرىپ، ەلدەرىن سۋ ەلەكتر ستانسياسىمەن قامتاماسىز ەتەدى. وزبەكستاندا جارتىسى سۋعا، جارتىسى گاز ەلەكتر ستانسياسىنا تاۋەلدى. ءبىراق ولار گازدى پايدالانعاننان گورى ساتىپ پايدا تاۋىپ وتىر. سوندىقتان اەس سالۋدى قولعا الىپ وتىر. ال قازاقستاندا ەنەرگيانىڭ 85 پايىزعا جۋىعى كومىرگە، قالعان ازعانتاي پايىزى – بالامالى قۋات كوزدەرىنە تيەسىلى.

بۇل تۇرعىدا ساراپشى امالبەك ءومىرتاي: «ماسەلە، وڭتۇستىك ءوڭىر حالقىنىڭ كوپتىگىندە ەمەس. كەيبىر ءوندىرىس ورىندارى ءىرى قالالارمەن تەڭ دارەجەدە ەنەرگيا كوزىن تۇتىنادى. ەكونوميكا دامۋى ءۇشىن ءتيىستى ەنەرگەتيكامەن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. جاڭا ءوندىرىس وشاقتارى، جاڭا ينۆەستيسيالىق جوبالار قوسىمشا ەنەرگيانى تالاپ ەتەدى. اەس سالۋداعى باستى ماقسات – ەنەرگيا كوزىن ءارتاراپتاندىرىپ، ەسكىرگەن جىلۋ ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ كولەمىن ازايتۋ كەرەك»، – دەپ تۇيىندەدى.

ال بۇگىندە يادرولىق فيزيكا، ەلەكتروەنەرگەتيكا، جىلۋەنەرگەتيكاسى، ەنەرگەتيكاعى مەنەدجمەنت ماماندىعى بويىنشا 50-گە جۋىق مامان دايىنداپ جاتقان ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا-تەحنيكا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى نۇرزادا بەيسەننىڭ پىكىرىنشە، ەلىمىزدە اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ 1997 جىلدان بەرى تالقىعا سالىنىپ كەلەدى.

«بۇل جاۋاپتى ءارى بايسالدى شەشىمدى قاجەت ەتەدى. ءقازىردىڭ وزىندە قارسىلىق تانىتۋشىلار دا، قولداۋشىلار دا كوپ. الايدا، ەل ەكونوميكاسى ءۇشىن اەس قۇرىلىسىن باستاۋ كەرەكتىگى شەشىلىپ وتىر. بولاشاقتا قازاقستان ەنەرگەتيكا سالاسىندا جاڭا تەحنولوگيانى پايدالانىپ، ءار سالادا جەتىستىككە جەتۋى مۇمكىن. ءتىپتى، وندىرىلگەن ەنەرگيا كوزىنىڭ باعاسى تۇراقتالىپ، ونەركاسىپ جانە قاراپايىم تۇرعىندار ءۇشىن كوممۋنالدىق تولەماقى ارزانداۋى ىقتيمال. ەڭ باستىسى، ەنەرگيا تاپشىلىعىنا بوي الدىرىپ وتىرعان ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك وڭىرىندە تەپە-تەڭدىك ساقتالادى. اەس گاز، مۇناي قالدىقتارى سياقتى قورشاعان ورتانى لاستامايدى»، – دەيدى فيزيكا-تەحنيكا فاكۋلتەتى دەكانى نۇرزادا ابدىبەك قىزى.

دەمەك، بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ مۇمكىندىگى دە، الەۋەتى دە تومەن. قۋات كوزىنە دەگەن تاپشىلىقتان قۇتقارا المايدى. مامانداردىڭ توپشىلاۋىنشا، كەرىتارتپالىققا جول بەرمەي، اەس سالۋعا ءبىراۋىزدان جۇمىلۋ كەرەك.