ونىڭ پىكىرىنشە، وزبەك پرەزيدەنتىنىڭ ساياسي رەفورما تۋرالى اۋىز تولتىرىپ ايتقان ۋادەسى اياقسىز قالعان. وپپوزيسيانىڭ قول-اياعىن بايلاپ-ماتاپ تاستاعان. تۇتاس جۇيە ءبىر ادامنىڭ قولىندا شوعىرلانىپ جاتىر. بيلىكتەگىلەردىڭ جاقىن-جۇراعاتى مانساپقا ۇمتىلىپ، مەمقىزمەتكە تۇمسىق تىعۋدا.
“ازاتتىقتىڭ” وزبەك قىزمەتىنە وسى ماسەلەگە ەگجەي-تەگجەيلى توقتالىپ، سۇحبات بەرگەن سترونسكيي ميرزيايەۆتىڭ قازاقستاننىڭ ەكس-پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ سالعان سۇرلەۋگە ءتۇسىپ كەتكەنىنە سەنىمدى.
“ول (ميرزيويەۆ، رەد.) كۇنى كەشەگى پرەزيدەنت سايلاۋىندا ايقىن باسىمدىقپەن جەڭىسكە جەتتى. سايلاۋعا بىردە-بىر تاۋەلسىز ۇمىتكەرلەردى جۋىتپادى. ساياسي الاڭدا ءادىل باسەكە جوق. بۇعان كەلگەندە وزبەكستان قازاقستاننىڭ ساياسي جۇيەسىن اينىتپاي قايتالاۋدا. ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ۇقساستىق مۇنىمەن شەكتەلمەيدى.
ءسوز كوپ، ناتيجە جوق. ەكى ەلدىڭ كوشباسشىلارى دا رەفورما تۋرالى تالماي ايتادى، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى جۇزەگە اسپاي، ورتا جولدا قالدى”، – دەيدى سترونسكيي.
ونىڭ پايىمداۋىنشا، ميرزيايەۆ نازاربايەۆتىڭ ىزىمەن جۇرۋدە.
2000-جىلداردىڭ باستاۋىندا قازاقستاننىڭ ەكس-پرەزيدەنتى دە ساياسي رەفورما تۋرالى ۋادەنى ۇيىپ-توككەن. ءىس جۇزىندە ءوز ىقپالىن كۇشەيتىپ، بيلىكتەگى لاۋازىمدى ورىندارعا تۋىس-تۋعاندارى مەن دوس-جاراندارىن جايعاستىرعان.
ميرزيايەۆتىڭ ءسوز اۋانىنا نازار اۋدارساڭىز، ءوزى جەتەكشىلىك ەتەتىن ساياسي جۇيەنى قىزعىشتاي قورعايتىنىن اڭعاراسىز. ول قازىرگى قۇرىلىمعا ساياسي رەفورمالاردىڭ سالقىنى ءتيىپ كەتكەنىن قالامايدى. مولشەرلەپ، تام-تۇمداپ قانا جۇزەگە اسىرعان بولادى. بۇل وزبەكستان مەن قازاقستان سەكىلدى ەلدەردىڭ ساياسي جۇيەسىنە ءسىڭىستى بولىپ كەتكەن اۆتوريتارلىق باسقارۋدىڭ تابى.
ءسوي دەگەن سترونسكيي ەكى ەلدەگى پرەزيدەنت سايلاۋىنا تاۋەلسىز كانديداتتاردىڭ وتپەۋ سەبەبىن بىلايشا ءتۇسىندىرىپتى:
“ءوزىن-وزى ۇسىنۋ ينستيتۋتىن قالىپتاستىرار بولسا، جۇيەنىڭ ىرگەتاسى سىر بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە بەلارۋستەگى ءدۇمپۋ ورتا ازياداعى اۆتوريتارلى بيلىككە ساباق بولدى. تيحانوۆسكايا سەكىلدى دۇلەي كۇشتى اۋىزدىقتاۋ وڭايعا سوقپايدى. سوندىقتان مۇنداي تاۋەكەلگە بارعىسى جوق.
ونىڭ ۇستىنە، ەكى جىلعا سوزىلعان پاندەميا ورتا ازيا باسشىلارىنىڭ وسى كۇنگە دەيىن اۋپىرىمدەپ جيناعان ابىروي-بەدەلىن اقساتىپ كەتتى. ساياسات ءوز الدىنا، ەكونوميكاداعى كۇرمەۋلى پروبلەمالار وسى كەزەڭدە ايقىن كورىندى.
ەكىنشى ماسەلە، وپپوزيسيانىڭ مىڭ قۇبىلۋى. انىق يدەياسى از، قازىرگى جۇيەگە قارسىلىقپەن شەكتەلۋ قوعامنىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرماي وتىر. وپپوزيسيانىڭ تاتىمدى ارگۋمەنتى بولماعاندىقتان، ەل ولاردىڭ سوڭىنان ەرۋگە تارتىنادى”، – دەيدى ساراپشى.
...
قازاقستان مەن وزبەكستان جۇيەگە قارسى كۇشتەردى بەسىگىندە تۇنشىقتىرعان. سترونسكيي بۇدان قۇلاعدار ەكەنىن ايتادى. دەسە دە، ءوزىن وپپوزيسيا دەپ اتايتىن جاڭا بۋىن وكىلدەرىنىڭ اراسىندا ەلدىڭ بولاشاعىنا قاتىستى ناقتى، ايقىن ۇستانىم جوق.
وپپوزيسيا بيلىكتى سىناپ، مىنەۋدى عانا بىلەدى، ءوز تاراپىنان ساۋاتتى ۇسىنىس ايتار پوتەنسيالى شەكتەۋلى. وپپوزيسيا ساياسي ءھام ەكونوميكالىق تۇرعىدا ساۋاتتى يدەيالاردى ورتاعا سالىپ، ونى جوعارىعا جەتكىزە بىلسە، قازىرگى اۆتوريتارلى جۇيەنى دەموكراتياعا قاراي باعىتتاۋعا بولادى.
وسى جايتتى تىلگە تيەك ەتكەن سترونسكيي دەسە دە، قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ جاعدايىندا اۆتوكراتيادان دەموكراتياعا قارعۋ قيىنعا سوعارىن ەسكەرتكەن ەكەن.
ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان بيلىگىنە وپپونەنت بولىپ جۇرگەن اتىشۋلى مۇحتار ءابليازوۆ كوشباسشىلىققا كوزسىز ۇمتىلماي تۇرىپ، الدىمەن ءوزىنىڭ ساياسي پلاتفورماسىن قالىپتاستىرۋى قاجەت.
“حالىققا نە ۇسىنامىن؟ قوعام ونى قالاي قابىلدايدى؟ ەلدەگى قازىرگى جۇيەنىڭ قۇندىلىقتارىن قابىلدامايتىن اۋديتوريا مەن ساياسي قوزعالىستاردى قالاي توپتاستىرۋعا بولادى؟” دەگەن ماسەلەگە باس قاتىرۋى قاجەت.
“قازاقستاندا قالاي بولعاندا دا، دەموكراتيانىڭ نىشانى بار. كوپبالالى انالار تالاي شەندىنى قاعىپ-سىلكىپ، تاۋبەسىنە ءتۇسىردى. ولاردىڭ قاس-قاباعىنان قايمىقپاي، جىلى كابينەتىنەن سۋىرىپ الادى. قازاقستانداعى ازاماتتىق قوعامنىڭ بولاشاعى بار. ەلدەگى وزگەرىس اتاۋلى وپپوزيسيا ەمەس، وسىنداي جەكەلەگەن بەلسەندىلەردەن باستاۋ الۋى مۇمكىن”، – دەيدى ول.
سترونسكيي ميرزيايەۆتى نازاربايەۆتىڭ سوقپاعىنا ءتۇستى دەپ سىناسا دا كارىموۆتىڭ داۋىرىنەن بەرى وزبەكستاندا ءبىرتالاي وڭ وزگەرىس بولدى دەپ سانايدى.
ايتسە دە ميرزيايەۆ وزىنە دەيىنگى باسشىنىڭ سۇرىنگەن تۇستارىنان ساباق الۋى كەرەك. سەبەبى اۆتوكرات باسشىلاردىڭ بيلىكتەن كەتۋى اقىر ءتۇبى تراگەديامەن اياقتالادى.
ولار جيعان-تەرگەنىنەن ايىرىلىپ، تۋىس-تۋعاندارى تەنتىرەپ كەتەدى.
ساراپشى ءسوز ورايىندا كارىموۆ كەتكەننەن كەيىن قۋدالاۋعا ۇشىراعان گۇلنار كارىموۆانىڭ تاعدىرىنا توقتالىپتى. وزبەكستاننىڭ ەكس-پرەزيدەنتى كوزى تىرىسىندە تۋىسقاندارىنىڭ تابەتىن تىيا الماعان، مۇنىڭ سوڭى نەگە ۇلاسقانىن كۇللى الەم كورىپ-بىلىپ وتىر.
“گۇلنار قاپاستا وتىر. تاعى ءبىر قىزى شەتەل اسىپ كەتتى. بايقاساڭىز، باتىستا مۇنداي «ءۇردىس» جوق. مەركەل پەنسياعا كەتتى. وباما دا ۇلكەن ساياساتپەن قوش ايتىستى. ءقازىر ءدارىس وقىپ ءجۇر. كىشى دجوردج بۋش سۋرەت ونەرىنە كوڭىلى اۋعان. ونىڭ دا جانى تىنىش. ءتىپتى سوڭىنا دەيىن بيلىككە تالاسىپ، اقىرى اق ءۇيدى بوساتىپ بەرگەن ترامپ تا داۋلەتىن ساقتاپ قالدى. سەبەبى ەڭبەگى ادال. باتىس ەلدەرىنىڭ باسشىلارى بارىمتا، سىرىمتا سەكىلدى تۇسىنىكتەن ادا.
ال ورتا ازياداعى احۋال بولەك. بيلىكتەن تايعان بولساڭىز، وسى كۇنگە دەيىن جيعان-تەرگەن كاپيتالىڭىزدان قوسا ايىرىلاسىز. سىزبەن قاتار تۋىس-تۋعانىڭىز دا سورلايدى”، – دەيدى سترونسكيي.
...
ونىڭ پىكىرىنشە، وزبەكستان مەن قازاقستانداعى اۋديتوريا ساياسي وزگەرىسكە سۋساپ وتىر. ولار جاقسى ءومىر سۇرگەندى قالايدى، ساياسي رەفورماسىز بۇعان قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەسىن الدەقاشان ۇعىنعان. الايدا ساياسي ەليتا ولاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا باس اۋىرتپايدى، ءبىرىنشى كەزەكتە ءوز مۇددەسى مەن قالتاسىن ويلايدى.
وزبەكستان حالقىنىڭ ميرزيايەۆكە كوڭىلى تولادى. ول كەلگەلى ۋاقىتتا قالىپتاسقان جىلىمىقتى وزبەك حالقى بۇرىن-سوڭدى باستان وتكەرگەن جوق. كارىموۆتىڭ داۋىرىندە دۇرەلەۋگە قۇرىلعان جۇيەنىڭ جانىندا ميرزيايەۆتىڭ باسقارۋ ءستيلى دەموكراتيانىڭ اسقار شىڭى سەكىلدى بوپ كورىنەدى.
ءسوي دەگەن سترونسكيي توقايەۆقا دا توقتالىپ، “ەستيتىن مەملەكەت” قاعيداسى سول كۇيى ورىندالماي، اياقسىز قالعانىن ايتىپتى.
“العاشقىدا حالىق ونىڭ سوزىنە ءشۇباسىز سەندى. بۇگىن، ەرتەڭ ءبىر وزگەرىس بولارداي ءۇمىت كۇتتى. ۋاقىت كەلە بۇل ءۇمىتتىڭ وتى سونە باستادى. “حالىق سوزىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت” باعدارلاماسى بەتى اشىلماعان كۇيى توقايەۆتىڭ تارتپاسىندا قالدى.
ەكس-پرەزيدەنت پەن قازىرگى پرەزيدەنتتىڭ اراسىندا ارازدىق جوق. الايدا ولارعا باعىنىشتى كوماندالار تىستەسىپ، ۇستاسىپ قالاتىن سەكىلدى. ونىڭ ۇستىنە، قازاقستان بيلىگىندە وزگەرىستى مۇلدە قالامايتىن كلاندار بار. ولار تاسادا جۇرسە دە، توقايەۆتىڭ رەفورماسىن تەجەپ وتىر.
تۇتاستاي العاندا، توقايەۆتىڭ پرەزيدەنتتىگى اپاي-توپاي داۋىرگە ساي كەلىپ قالدى. كارانتين اۆتوكراتيالى جۇيەلەردى ەسەڭگىرەتىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە، توقايەۆ نازاربايەۆتىڭ ءونىمى. ساياسي رەفورما جۇرگىزىپ، ەركىن قيمىلدايىن دەسە، ەكس-پرەزيدەنتتىڭ قاس-قاباعىنا قارايدى.
دەجاۆيۋ. قازاق قوعامى ءقازىر سونداي كۇيدە. نازاربايەۆتىڭ تۇسىندا دا رەفورما تۋرالى تالماي ايتىلاتىن، توقايەۆ ەكس-پرەزيدەنتتىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن اينىتپاي قايتالاۋدا”، – دەيدى سترونسكيي.
ونىڭ ۇستىنە، قازاقستان بيلىگىنىڭ كوتەرە الماس شوقپاردى بەلىنە بايلاپ الاتىن جامان ادەتى بار. رەفورماعا كەلگەندە ونىڭ جۇزەگە اسۋ مۇمكىندىگىن پارىقتاماي جاتىپ، ۋادەنى ۇيىپ-توگەدى، كەيىن تىعىرىققا تىرەلگەندە اقتالۋدىڭ امالىن ىزدەپ الاسۇرادى.
ال وزبەك باسشىسى سوڭى كەزدەرى نازاربايەۆقا ۇقساپ كەتكەن. مەملەكەتتى باسقارۋعا كەلگەندە نازاربايەۆتىڭ قاتەلىكتەرىن قايتالاۋى بەك مۇمكىن.
سونىڭ ءبىر بەلگىسى – بيلىككە تۋىس-تۋعانىن تارتۋ.
“ميرزيايەۆتىڭ كىشى كۇيەۋبالاسى وتاربەك وماروۆ پرەزيدەنتتىڭ قاۋىپسىزدىك قىزمەتى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى. نازاربايەۆتىڭ ەكس-كۇيەۋبالاسى مارقۇم راحات الييەۆ تە بيلىككە وسىعان ۇقساس جولمەن ارالاسقان-تىن. كۇيەۋبالالاردىڭ ءبىر ساۋساعى بۇگۋلى. ەرتەڭگى كۇنى بارماق تىستەپ، وكىنەتىن دە ميرزيايەۆتىڭ ءوزى بولماق. تۋىس-تۋعانىڭدى بيلىككە تارتۋ تاعىڭدى شايقالتۋعا سەبەپشى بولاتىن فاكتور.
ورتا ازيا باسشىلارى باراك وبامادان ۇلگى السا بولار ەدى. ول ساياساتتان كەتكەنمەن، قوعامدىق ومىردەن جىراق قالعان جوق. كىتاپ جازىپ، تابىس تابۋدا. پرەزيدەنتتىك بايلىققا كەنەلۋدىڭ جالعىز جولى ەمەس”، – دەيدى ساراپشى.
سترونسكييدىڭ تۇجىرىمداعانىنداي، ميرزيايەۆ بيلىكتى ءبىرازعا دەيىن ۋىسىندا ۇستايدى. ال توقايەۆتىڭ تاعدىرى تۇماندى. ول ناق پرەزيدەنت پە، الدە وتپەلى كەزەڭنىڭ باسشىسى ما، كەسىپ ايتۋ قيىن.
سولاي بولا تۇرا، ميرزيايەۆ توقايەۆقا قاراعاندا كەكشىل، ول مانساپقۇمار، اتاققۇمار.
“ميرزيايەۆ بيلىككە كەلە سالا ساياسي قارسىلاستارىن اباقتىعا جاپتى. بيلىكتى ەدەل-جەدەل ءوز قولىنا توپتاستىردى. توقايەۆتا مۇنداي ۇمتىلىس جوق. ول قازاقستانداعى ساياسي جۇيەدە قالىپتاسقان تاندەمنىڭ ءبىر بولىگى. ونىڭ قۇزىرەتى مەن پارمەنى شەكتەۋلى سەكىلدى كورىنەدى. سوندىقتان دا ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى باسقارۋ ستيلىندە ءبىرشاما وزگەرىس بار. وزبەكستاندا بيلىك تۇتاستاي ميرزيايەۆتىڭ قولىندا، ال قازاقستاندى توقايەۆ پەن نازاربايەۆ تەڭ باسقارىپ وتىر”، – دەيدى ساراپشى.
ازىرلەگەن، دۋمان بىقاي
