سەبەبى كەز كەلگەن مەملەكەت كەلىسسوزدى بيلىكتە وتىرعان كۇشپەن جۇرگىزەدى. ال اۋعانستاندا بيلىكتە تالىبتەر وتىر. دەمەك، قابىلدا-قابىلداما، ۇناسىن-ۇناماسىن ولارمەن سويلەسۋگە تۋرا كەلەدى. ءبىزدىڭ جوعارى سوت سوناۋ 2005 جىلى شەشىم شىعارىپ، تالىبتەردى تىيىم سالىنعان لاڭكەستىك توپتاردىڭ قاتارىنا قوسىپ جىبەرگەن. سوعان قاراماستان ءبىز ولارمەن، ولار بىزبەن قارىم-قاتىناس ۇستاۋعا ءماجبۇر. ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار.
جاقىندا ساراپشىلار جينالىپ، ورتالىق ازياداعى سۋ ماسەلەسىن تالقىلاپ، جاعىمسىز پىكىر ايتتى. ەگەر نازارلارىڭىزدان تىس قالسا، وسىندا ءبىر سويلەممەن قايتالاي سالايىن. بىلاي دەيدى:
«2028 جىلى ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى سۋ تاپشىلىعى وراسان زور دەڭگەيگە جەتىپ، مەملەكەتتەر اراسىنداعى ساياسي قاتىناسقا كەرى اسەر ەتە باستايدى». وقۋ دا، قابىلداۋ دا قيىن. ءبىراق بۇل جانى بار بولجام. ال 2028 جىل دەگەنىڭ انە-مىنە ەسىكتى قاعادى، بار بولعانى بەس-اق جىل قالدى.
تالىبتەرگە قايتا ورالايىق. ولار بيلىككە كەلگەن ساتتەن باستاپ سۋ ساياساتىن قولعا الدى. كوش-تەپا سۋ قويماسىن سالىپ جاتىر. العاشقى بولىگىن جوسپاردان 8 اي ەرتە اياقتاپ، ىسكە قوسا ءبىلدى. جىلدام ەكەن. بۇل ورتالىق ازيا ءۇشىن جاعىمسىز جاڭالىق دەگەن ءسوز. سەبەبى بۇل كانال ءامۋداريا سۋىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن الىپ، سۋ دەڭگەيىن 30 پايىزعا ازايتادى. دەمەك، وزبەكستاندا سۋ تاپشىلىعى ارتا تۇسەدى. ونىڭ بىزگە دە ءسوزسىز كەرى اسەرى بولادى. سەبەبى، وزبەكتە سۋ ازايسا، ولاردان ءبىزدىڭ وڭتۇستىككە كەلەتىن سۋ دا ازايادى دەگەن ءسوز.
وكىنىشتىسى، وزبەك بيلىگى سوڭعى ۋاقىتتا تالىبتەرمەن قىرعي-قاباق بولىپ ءجۇر.
و باستا «تاليبانمەن» تاشكەنت جاقسى قاتىناستا ەدى. ءقازىر كەرىسىنشە. مازاري-شاريفكە دەيىنگى ايماقتىڭ تەمىرجول قۇرىلىسىن تالىبتەر وزبەكستانمەن كەلىسىپ جاساي باستاعان، ارتىنشا كەلەڭسىزدىكتەر پايدا بولىپ، ول جوبانى توقتاتىپ قويدى.
ەندى مىنە، كوش-تەپا كانالى ءۇشىن تاعى كەلىسپەي قالدى. «تاليبان» قانداي ارەكەتتى دۇرىس دەپ تاپسا، سونى ىسكە اسىراتىنىن ايتۋدا. ءسويتىپ ميرزيەيەۆ پەن «تاليبان» تىستەسىپ قالدى.
بۇل كانالدىڭ قۇرىلىسى جالعاسقان سايىن، تىستەسۋ دە كۇشەيە بەرەتىن سياقتى. قانداي دا ءبىر حالىقارالىق قۇجاتتى مويىنداي قويمايتىن، قانداي دا ءبىر كونۆەنسياعا قول قويماعان، الەمنىڭ جارتىسىندا تەررورلىق ۇيىم دەپ تانىلعان تالىبتەرمەن تىستەسىپ ماسەلەنى شەشۋ قيىن-اۋ. بۇل تۇستا ديپلوماتيا كوبىرەك قاجەت.
تالىبتەرگە نە قاجەت، سونى بەرۋ جانە وزىمىزگە قاجەت رەسۋرستى الۋ. مىنە، قازىرگى قىسقا مەرزىمدەگى مىندەت وسى. ال «تاليبانعا» كوپ دۇنيە قاجەت ەمەس. ولارعا ەڭ ءبىرىنشى استىق قاجەت. بىزدە ول بار. اۋعانستان ىشىندە اشتىق بولسا، بوسقىن اعىلادى. ول ورتالىق ازيانىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ۇلكەن قاتەر. سول سەبەپتى استىق ساتامىز، كەيدە جەڭىلدىكپەن بەرەمىز. اۋعانستان ىشىندەگى راديكاليزمدى ءسال بولسا دا ازايتۋ ءۇشىن اۋعانستان ستۋدەنتتەرىن الەمدەگى كوپتەگەن ەلدەر وقىتىپ جاتىر، سولاردىڭ قاتارىندا ءبىز دە بارمىز.
سەبەبى ءبىلىم عانا سوقىر سەنىم، قاراڭعى راديكاليزمنەن قۇتقارادى. ونىڭ ۇستىنە قازاقستاندا وقىعان اۋعانستاندىق ستۋدەنت كەيىن قانداي دا ءبىر جولمەن بيلىككە جەتسە، ونىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ الدەقايدا وڭاي بولادى. جەر سىلكىنىسىندە قول ۇشىن سوزدىق، ۇدايى گۋمانيتارلىق كومەك بەرەمىز دەگەندەي. بۇنىڭ ءبارى جايدان-جاي ەمەس.
ءبىز ءۇشىن اۋعانستاننىڭ قاجەتتىلىگى سۋ تاپشىلىعى ارتقان سايىن ۇلعايا بەرمەك. كوش-تەپا كانالى بويىنشا دا ماسەلەنى وا بويىنشا ءبىز رەتتەۋگە ۇلەس قوسا الامىز. بۇل الداعى جىلدارى سۋ ءۇشىن كەمى ساياسي الاڭدا تەكەتىرىس بولۋى مۇمكىن ساتتە وتە قاجەت دۇنيە. ءبىزدىڭ ءقازىر جاساپ جاتقان ارەكەتىمىز، بولاشاقتا بولاتىن اۋىر دا قيىن كەلىسسوزدەرگە سالىنعان ينۆەستيسيا دەپ ءتۇسىنۋ ماڭىزدى.
سۋ ءۇشىن تالاس-تارتىس بولمايدى دەسەڭىز قاتەلەسەسىز. بيىلدىڭ وزىندە ءبىرتۋعان سانالاتىن قىرعىز اعايىنمەن سۋ ءۇشىن ءسال رەنجىسىپ قالدىق. قىرعىزستاننان كەلەتىن سۋ توقتاپ، جامبىلداعى شارۋالارىمىز زارداپ شەكتى. بۇل بىزگە جاسالعان ساياسي قىسىم بولدى ما، ماسكەۋدىڭ ايتقانىمەن سۋ بەرۋ توقتاتىلدى ما، الدە راسىمەن سۋ تاپشى ما، ول جاعىن بىلمەدىم. بىلەرىم، بۇل ناقتى سيگنال بولدى. «پرەزيدەنت قىرعىزستانعا رەسمي ساپارمەن بارعان ساتتە، قازاقستاندىق «تۇران» سۋىن الىپ بارىپ، ارتىنشا سۋ ماسەلەسى رەتتەلدى» دەپ تە جازدى كەيىن كەي سايت. نە بولسا دا، قىرعىزستانمەن سۋ ماسەلەسىندە كەلىسىم جاسالدى.
اۋعانستانمەن كەلىسىم جاساۋ ءۇشىن، ولارمەن ۇدايى جاقسى قاتىناستىڭ بولۋى ماڭىزدى. تالىبتەر بىرەسە رەنجىسىپ، بىرەسە دوستاسا سالاتىن قىرعىز اعايىن ەمەس. ولارمەن ورتاق شەكارا دا جوق. «تاليبان» سۋ ماسەلەسىندە ءتىپتى كورشىلەس يرانمەن كوكتەمدە اتىسىپ تا العانى بار. سول سەبەپتى ولارمەن قاتىناستا قاتاڭدىق ەمەس، ديپلوماتيا ماڭىزدىراق. قازىرگى ءبىزدىڭ ولارمەن قارىم-قاتىناس دۇرىس باعىتتا. ەڭ باستىسى، تالىب-تاشكەنت، تالىب-دۋشانبە، ءتالىب-اشحاباد قاتىناستارىن دا رەتتەي الاتىن جاعدايدامىز. ويتكەنى اتالعان تاراپتاردىڭ بارلىعىمەن جاقسى قارىم-قاتىناس بار. بۇل ماڭىزدى ما، ماڭىزدى. سۋ تاپشىلىعى كۇن ساناپ جىلجىپ كەلە جاتقاندا ءتىپتى ماڭىزدى.
جاقىندا «تاليباندى» لاڭكەستىك ۇيىم دەپ تانىعان شەشىمدەرىن الەم ەلدەرى بىرتىندەپ الىپ تاستاي باستايدى. قازاقستان دا لاڭكەستىك ۇيىمدار تىزىمىنەن تالىبتەردى شىعارىپ تاستاۋى عاجاپ ەمەس. بۇل يرانداعى قازىرگى بيلىكتىڭ سەنارييىنە ۇقساس دەسەك بولادى. راديكالدار يراندا بيلىككە كەلگەندە كوپتەگەن ەلدەر ولارمەن قارىم-قاتىناستى ۇزگەن، ال ءقازىر كوپتەگەن ەلدەردىڭ تەگەرانمەن ءتۇرلى سالادا بايلانىسى بار. تالىبتەر دە سول سياقتى بولادى-اۋ. ولار بۇرىن «لاڭكەستىك ۇيىم» دەپ سيپاتتالسا، ەندى تولىققاندى «اۋعانستان بيلىگى» دەگەن دارەجەگە جەتتى. جاقسى ما، جامان با، ءبىراق قازىرگى شىنايىلىق وسىنداي.
اسحات قاسەنعالي، ساياساتتانۋشى
