ونسىز دا تۇرمىستىڭ اۋىرلىعىن ءبىر يىعىمەن كوتەرىپ، جۇرەگىنىڭ جىرتىعىن كوز جاسىمەن جاماپ، قالت-قۇلت ەتىپ كۇن كورىپ جۇرگەن قازاق ايەلدەرىنىڭ جويداسىز جاعدايىنا قاراپ تۇرىپ.
ءار نارسەگە – ءبىر نارسە تۇرتكى. جاقىندا عانا بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى امانگەلدى ايتالى مىرزا قازاق قوعامىنداعى اۋىر تاقىرىپتى كوتەرگەن. «ماعان ءبىر مەكتەپتىڭ ديرەكتورى: «مەنىڭ وقۋشىلارىمنىڭ 45 پايىزىنىڭ اكەسى جوق، اجىراسقان وتباسىنان. ول بالانىڭ پسيحولوگياسى اكە-شەشەسى بار بالانىڭ وتباسىنداي تۇراقتى ەمەس. مەنىڭ مۇعالىمدەرىمنىڭ دەنى – ايەلدەر. ونىڭ 40 پايىزى بايىنان ايىرىلعان. بۇل – شىندىق»، – دەپ ۇستازداردىڭ جانايقايىن جەتكىزگەن بولاتىن.
– ءبىز تۇتىنۋشى قوعام قۇردىق. دۇنيەقور، اقشا الدىنا شىققان، رۋحاني قۇندىلىقتاردان كەيىن قالعان قوعام. سوسياليستىك قوعامدا نە نارسەگە دە ءزارۋ بولدىق. ءبىزدىڭ اناعان، مىناعان قولىمىز جەتپەدى. مىنا زامان كەلدى. بارىنە قولىمىز جەتتى. تاربيە مەن رۋحاني قۇندىلىق كەيىنگە قالدى، – دەگەن ءسوز ايتتى امانگەلدى ايتالى.
قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا «ءتىرى جەتىم» جاساۋ دەگەن جوق ەدى. ءقازىر ءبارى بار. تىنىش زامان. سوعىس جوق. جاۋگەرشىلىك جوق. ەر-ازاماتتار قىناداي قىرىلىپ جاتقان جوق. ءبىراق جەتىم كوبەيدى. تاعدىردىڭ جازۋىمەن «جەتىم» اتانسا ءبىر ءجون، كوزى ءتىرى اكە مەن شەشەنىڭ كيكىلجىڭىنەن، كەرىسكەن، ۇرىسقان، تۇسىنىسپەگەن، ۇعىنىسۋعا ۇمتىلماعان قاتارداعى پەندەشىلىك تۇتاس ءبىر ۇرپاقتى پۇشايمان كۇيگە ءتۇسىردى. كىم كىنالى؟ ۇشىن دا، ۇشىعىن دا تاپپاي قالاسىز…
جاقىندا ءبىر تانىسىم وسى تاقىرىپقا ورايلاس اڭگىمە ايتتى. «1-سىنىپ وقۋلىعىندا «اكە مەن شەشە قۇستىڭ قوس قاناتىنداي» دەپ جازىپتى. «قوس قاناتى جوق» بالالارعا بۇل ءسوز قالاي اسەر ەتەدى؟!. ساباقتا «ءتىرى جەتىم» بالالار وتىرادى. ولارعا قالاي ۇعىندىرامىز؟ جان جاراسىن تىرناۋدان ارىعا بارا المايمىز عوي».
باستاۋىش سىنىپتىڭ ءبىر ءمۇعالىمى «كۇڭ» دەگەندى بالالارعا ءتۇسىندىرۋدىڭ قيىن بولعانىن ايتتى. «ءوز بىلگەنىمشە، «كۇڭ» دەگەن بايلارعا جالدانىپ، كۇنىن كورەتىن جان» دەگەن بولدىم، – دەدى ول.
– سىنىپتا وتىرعان ءبىر بالا «مەنىڭ انام ءبىر بايدىڭ ۇيىندە تاماق پىسىرەدى، سوندا مەنىڭ انام «كۇڭ» بولعانى ما؟» دەگەندە نە دەرىمدى بىلمەي قالدىم...».
راسىندا، نە دەرىڭىزدى بىلمەي قالاسىز.
بار ماسەلە – ۇلتتىق تاربيە مەن رۋحاني قۇندىلىقتا. «ءوزىم دەگەندە وگىز قارا كۇشىم بار» دەگەن زامان تۋعاندا وزىمشىلدىكتىڭ وكتەمدىگى بىلىنبەي تۇرمايتىن دا شىعار. تەك قانا ءوزىنىڭ قارا باسىن ويلاۋ ەتەك الدى. ەردىڭ دە، ايەلدىڭ دە جۇيكەسى جۇقا. شىدام، ءتوزىم، سابىر، شۇكىر دەگەن ۇعىمدار ۇرانىڭ استىندا قالعانداي. توزبەس، كونبەس، ۇقپاس، ۇعىنباس پيعىل كۇشەيىپ كەتكەندەي. سونىڭ سالدارىنان وتباسى، وشاق قاسىنداعى ەكى ادامنىڭ مويىنىنان جاۋاپكەرشىلىك دەگەن تالاپ ىسىرىلىپ تۇسكەندەي. ەركەك – وتباسىن اسىراۋشى، سىرتتان تابىس تابۋشى، جاعداي جاساۋشى ادام ەدى. ايەل – جانۇيانىڭ بەرەكەسىن كەلتىرۋشى، تاربيە بەرۋشى، ءسالت-داستۇردى ساقتاۋشى بولاتىن. ءقازىر وسىنىڭ ءبارى ساپىرىلىسىپ، ورنى اۋىسىپ كەتكەندەي. قازاق قوعامىندا ەركەك اتاۋلىنى جاۋاپكەرشىلىكتەن الىستاتقان – اراق بولاتىن. «ءىشىپ كەتىپتى، ءىشىپ ءجۇر، ىشكەن سوڭ وسى عوي» دەگەن سوزدەر جەڭىل جەلەۋ بولدى. ەركەك ەز بولدى. ەزبەلىك كەزبەلىككە اكەلدى. «ءاي» دەيتىن ادام بولماعاسىن ايەلدەردىڭ دە تۇگى تىكىرەيدى. اۋەلى جىلادى. كوزدىڭ جاسىن بۇلادى. جىلاعاننان جۇبانباسىن ۇقتى. جان باعۋعا كوشتى. جاعدايىنىڭ ءجونسىز بۇزىلعانى ءۇشىن ول دا جاۋاپتى ەمەس…
ۇرپاقتىڭ جايىن ويلاي المادى. اتا قازاق ۇرپاعى ءۇشىن بارىنە باردى. ۇرپاعى ءۇشىن قۇربان دا بولدى. ۇرپاق ءۇشىن ماحابباتىن دا قيعان انالار از ەمەس…
ءقازىر ءۇش بولەك: ەركەك – ءبىر بولەك، ايەل – ءبىر بولەك، ۇرپاق – ءبىر بولەك.
ەشكىم ەشتەڭەگە جاۋاپتى ەمەس. جاۋاپتان جالتارۋ كوبەيدى.
مەملەكەتتىڭ شەشەتىن نارسەلەرى بولادى. ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك سالالاردا جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزەدى. وتباسى ماسەلەسىن مىقتى دەگەن ەش ۇكىمەت شەشە المايدى. «قۇستىڭ قوس قاناتىنداي – اكە مەن شەشە» شەشە الماعان ماسەلە – كەلەر ۇرپاقتىڭ كوزىندەگى – جاس، كوڭىلىندەگى – تۇيتكىل، كومەيىندەگى – وكسىك، جۇرەگىندەگى – دىق.
«سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەيتىن. ءتۇبى ءبىر سۇراق بولادى.
قۇستىڭ قوس قاناتى قايىرىلسا قايتەمىز؟!.
و دەڭىز، بۇ دەڭىز. ءبارىبىر جاۋاپ بەرەمىز!
نۇرتورە ءجۇسىپ
دەرەككوزى: «ايقىن» گازەتى
