ءدال قازىرگى قالپىندا ۇيىمنىڭ وزىنە جۇكتەلگەن ميسسيانى ارقالاپ جۇرەرلىك قاۋقارى جوق. Dalanews.kz 26 جىل بۇرىن قۇرىلعان قۇرىلىمعا جاڭا مىندەت، جاڭا فۋنكسيا جۇكتەۋ كەرەگىن ايتقان ەرتىسبايەۆتىڭ ماقالاسىن ەل نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردى.
اسسامبلەيا قۇرىپ، الاشاپقىن بولۋدىڭ قاجەتى بار ما ەدى؟
– البەتتە، – دەيدى ەرتىسبايەۆ. ەندى عانا ەمەگەندىك العان ۋاقتا ەلدەن ۇدەرە كوشكەندەر كوپ بولدى. العاشقى جىلدارى ەكى ميلليونعا تارتا ادام الىس-جاقىنعا اۋىپ كەتتى. ولاردى ەشكىم ماجبۇرلەمەدى. ءوز قالاۋىمەن كوشتى. ورىستار اتاجۇرتىنا قونىس اۋداردى. ول جاقتا دا ۇزاق ايالداعان جوق. امەريكا، ەۋروپا، اۆستراليا سياقتى دامىعان ەلدەردەن تۇراق تاپتى.
ەرتىسبايەۆ كسرو قۇلاعانعا دەيىن دە ۇلتارالىق الاۋىزدىق اسقىنىپ، ارناسىنان اسىپ-توگىلۋگە شاق تۇرعان دەيدى. بوداۋدان بوساعان ەلدەردە ۇلتشىلدىق ءورىس بەرىپ، شوۆينيستىك سارىنداعى ۇراندار كىرمە ۇلتتارعا باعىتتالۋى ابدەن مۇمكىن ەدى دەگەن پىكىردە. مۇنىڭ سوڭى ازاماتتىق سوعىسقا ۇلاسسا، تاۋەلسىزدىكپەن قوش ايتىسا بەرۋگە دە بولار ەدى دەپ بولجايدى.
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن قۇرۋ الگىندەي سەنارييدىڭ الدىن-الۋ. نازاربايەۆتىڭ يدەياسى اۋمالى-توكپەلى سيتۋاسيانى ەسكەرىپ قابىلدانعان، ساياسي-لوگيكالىق ءمانى بار شەشىم.
...
ونىڭ ايتۋىنشا 90-شى جىلداردىڭ ەلەڭ-الاڭىندا “تاۋەلسىزدىك ۇزاققا سوزىلمايدى. قازاقستان تاراپ تىنادى” دەگەن ساۋەگەيلەر تۇس-تۇستان تاپ بەرگەن.
“سەبەبى، قازاقتىڭ ءوز جەرىندەگى ۇلەسى تىم تومەن ەدى. 40 پايىزعا جەتەقابىل بولدىق پا، بولمادىق پا؟.. سول كەزدىڭ وزىندە سولتۇستىك وڭىرلەردىڭ پروبلەماسى الدىمىزدان كەس-كەستەپ شىقتى. كازاكتاردىڭ ۇيىمدارى كارىنە ءمىنىپ، ەلدىڭ باتىسىنداعى احۋال كۇردەلەنە ءتۇستى. جۇرتتىڭ جارتىسى اش-جالاڭاش. جوقشىلىق. تاپشىلىق. تارشىلىق.
نەسىن جاسىرايىن، نازاربايەۆ تىعىرىققا تىرەلدى. ول تۇستا 50-گە ەندى تولعان-تۇعىن. ءومىرىنىڭ 20 جىلىن كومپارتياعا سارپ ەتكەن ول مۇندايمەن بەتپە-بەت كەلەم دەپ ويلاعان جوق. قىزىل يمپەريانىڭ شاڭىراعى ءبىر-اق كۇندە ورتاسىنا ءتۇستى. پرەزيدەنت وسى جاعدايدان ساباق الدى. كسرو-نىڭ سوڭىنان قازاقستان دا قۇزعا قۇلاعاندى قالامادى. وسىنداي كۇردەلى كەزەڭدە اسسامبلەيانى قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى”، – دەيدى ول.
رەسەيدى سىناق كۇتىپ تۇر
ايتۋىنشا بۇدان ءبىزدىڭ ەل ۇتىلعان جوق. ۇلتارالىق قاتىناستاعى كوپتەگەن كونفليكتىنىڭ الدىن الدىق. كەرىسىنشە پۋتين كەش قيمىلداعان. رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ ءدال بىزدەگىدەي انالوگتى قۇرعانى كەشە عانا.
ەرتىسبايەۆ كرەمل تىم كەش قيمىلدادى دەپ ەسەپتەيدى. ۇلتارالىق قاتىناستا رەسەيدىڭ سىنالاتىن شاعى ەندى كەلدى.
“باشقۇرستان، تاتارستان، سولتۇستىك قاپقاز بويىنشا شەشىلمەگەن ماسەلە شاش ەتەكتەن. ءپۋتيننىڭ تاقتا قالۋىن قالاماي، قارسى شىققان، اۆتونوميانى تالاپ ەتىپ، اشۋعا مىنگەن چۋكچالار مەن ەۆەندەردىڭ نارازىلىعى كۇشەيە تۇسپەسە، سايابىرسىمايدى. رەسەيدە انتيكرەملدىك كوڭىل-كۇي بەلەڭ الىپ تۇر”، – دەيدى ەرتىسبايەۆ.
...
ايتسە دە اسسامبلەيا كونەردى. ءدال قازىرگى فورماسى بۇگىنگى ساياسي-الەۋمەتتىك بەتالىسقا ساي ەمەس. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا اسسامبلەياعا جۇكتەلگەن ميسسيا بۇگىنگى كۇنى اكتۋالدىعىنان ايىرىلعان.
ايتالىق ەندىگىدە “قازاقستاندا 130 ۇلتتىڭ وكىلدەرى تۇرادى” دەپ دابىرالاي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ەرتىستايەۆ ول كەزەڭنەن وتتىك ەسەپتەيدى. ونىڭ پايىمداۋىنشا الگىندەي ۇران وسىداي 10-12 جىل بۇرىن وزەكتى بولعان.
بۇل دا نازاربايەۆتىڭ يدەياسى ەدى. وسى ارقىلى ول ەلدەگى سانى جاعىنان 20 مىڭعا دا جەتپەيتىن از ۇلتتاردىڭ بويىن تىكتەپ، ەڭسەسىن كوتەرگەن. قازاق پەن ورىستان كەم كورمەي، قولىنان جەتەلەپ، قاتارعا قوسقان.
ساياساتتانشۋى نازاربايەۆتىڭ ساياساتى جەمىسىن بەردى دەپ سانايدى. ايتسە دە نازاربايەۆ يدەولوگياسى اركەز ءساتتى بولدى دەۋگە كەلمەيدى. ەرتىسبايەۆ پرەزيدەنتتىڭ ءبىرقاتار باستاماسى از ۇلتتار تاراپىنان قولداۋ تاپقانمەن، ءقازاقتىلدى اۋديتوريانىڭ قارسىلىعىنا ۇشىراعانىن ايتادى.
سونىڭ ءبىرى - قازاقستاندىق ۇلت يدەياسى.
“ءقازاقتىلدى قاۋىم بۇعان ءباسىبۇتىن قارسى شىقتى. “بۇل ەلدە ءبىر عانا ۇلت بار. ول قازاق ۇلتى. وزگەسى دياسپورا” دەستى. نازاربايەۆتى تىڭداعىسى، تۇسىنگىسى كەلمەدى. تۇڭعىش پرەزيدەنت باتىسەۋروپالىق، امەريكالىق ۇلگىدەگى ەلدىڭ ىرگەسىن قالاعاسى كەلگەن-تىن”، – دەيدى ول.
ەرتىسبايەۆتىڭ پىكىرىنشە بۇل يدەيا كەلمەسكە كەتكەن جوق. كۇندەردىڭ كۇنى بۇل تاقىرىپقا قايتىپ ورالامىز.
ماحماحانوۆ جەرگە كىرە جازدادى
اسسامبلەيانى ءسوز ەتكەن ەكس-ەلشى وسىدان 15 جىل بۇرىن الماتى وبلىسىنىڭ مالوۆودنىي اۋىلىندا بولعان وقيعالاردى ەسكە الىپتى.
“سول جىلى قازاقتار مەن شەشەندەر جاعا جىرتىسىپ، اتىشۋلى ماحماحانوۆتار اۋلەتى اعايىندى ءۇش ۇلىنان ايىرىلدى. ءبىراق بۇعان دەيىن سولاردىڭ قولىنان قازاق جىگىتى قازا تاپتى. اقىر سوڭى ۇرىس-كەرىس، اتىس-شابىسقا ۇلاستى. شىن مانىندە داۋدىڭ توركىنى ۇلتارالىق ارازدىق ەمەس، شارۋاشىلىق جەرگە تالاستان تۋىنداعان-تۇعىن. بۇعان ءبىر شەنەۋنىك ارالاسىپ، قازاقتار مەن شەشەندەردىڭ قاقتىعىسىنا سەبەپكەر بولدى”، – دەيدى ول.
2009 جىلى ۆارشاۆداعى وبسە سەمينارىنا قاتىسقان ەرتىسبايەۆ الگى شارادا اعايىندى ماحماحانوۆتىڭ بىرەۋىن كەزىكتىرىپ قالعان. جانىندا تاعى ەكى شەشەن جىگىتى بۇل بۇل توپ وسى وتىرىستا مالوۆودنىيداعى وقيعالاردى باياندايتىن دەرەكتى ءفيلمدى جينالعان جۇرتتىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى جوسپارلاعان ەكەن. ەكس-ەلشى مۇنىڭ الدىن الىپتى.
“الگى ءفيلمدى وبسە مۇشەلەرىنە كورسەتۋ ءۇشىن سايلانىپ كەلگەن ەكەن. ازىرلەگەن دۇنيەسى ءدۇدامالداۋ، ءبىر جاقتى. قازاقتى قارالاۋدان عانا تۇرادى ەكەن. "قازاق ۇلتشىلدارى شەشەن ۇلتىن قىرىپ-جويۋمەن اينالىسىپ جاتىر" دەگەن سىڭايداعى جالا مەن جالعان اقپاراتتان تۇراتىن ماتەريال بولىپ شىقتى. ءفيلمدى ءسۇزىپ شىققاسىن، قانىم باسىما شاپتى.
“ءاي، بۇلارىڭ قالاي؟ قازاق پەن شەشەننىڭ اراسىنداعى ۇزاق جىلعى دوستىققا سىنا قاقپاق ويلارىڭ بار ما؟ سوناۋ سۇراپىل جىلدارى بوتەنسىمەي، باۋىرىنا باسىپ، ءبىر ءۇزىم نانىن ءبولىپ بەرگەن قازاق حالقىنا ايتقان العىستارىڭ وسى ما؟”، – دەپ زىركىلدەپ قويا بەردىم. الگى ارادا جەرگە كىرەردەي بولدى، قاتتى قىزاردى. ءفيلمدى كورسەتۋدەن باس تارتتى”، – دەيدى ەكس-ەلشى.
...
ەرتىسبايەۆ اسسامبلەيانىڭ قۇزىرەتىن كەڭەيتۋگە قارسى. ءقازاقتىلدى قاۋىم، سونىڭ ىشىندە ساياسي ساۋاتتى اۋديتوريا بۇل ۇسىنىستى قابىلدامايدى. قانداي دا ءبىر قۇرىلىمنىڭ اتا زاڭنان اتتاپ، ەلدىڭ ساياسي باعدارىن انىقتاۋىنا جول بەرمەۋ قاجەت.
“اسسامبلەياعا جاڭا مىندەت، جاڭا فۋنكسيا جۇكتەۋ كەرەك دەگەنىم، ىلگەرىدەگى دۇنيەنى مەڭزەمەيدى. بۇل ۇيىمدى جالاڭ ۇران ەمەس، ۇلتتىق ساياسات، حالىق، ەتنوس تاقىرىبىنداعى ساۋاتتى، سالماقتى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇرگىزەتىن قۇرىلىمعا اينالدىرار كەز كەلدى.
اسسامبلەيانى پروپاگاندا قۇرالى رەتىندە پايدالانۋدى دوعارۋ كەرەك. ءقازىر مۇنىڭ پايداسى شامالى. ءداۋىرى ءوتتى. حالىق مۇندايعا الدانبايدى. ۇرانشىل، ۋراشىل، دابىراشىل دۇنيەدەن جۇرت ابدەن مەزى بولعان.
ەندىگىدە ءدال بۇلاي ۇپاي جيناي المايدى. جۇمىسىن عىلىمي-زەرتتەۋ باعىتىنا بۇرسىن، قولىنان كەلمەسە ۇيىمدى تاراتۋ كەرەك”، – دەيدى ەكس - ەلشى.
ازىرلەگەن، دۋمان بىقاي
تاعى وقىڭىز:
https://dalanews.kz/bilim/81248-qvzuu-de-biologiialyq-belsendi-qospal
