الماتىنى – تۋريزم ورداسى دەيمىز. ال قازاقستان وزىنە تۋريست تارتۋ ءۇشىن كەشبەك جانە باسقا دا باعدارلامالار ەنگىزىپ الەك. ءتۋريزمنىڭ سالاسىنىڭ جەكە مينيسترلىگى بار. وعان «Kazakh Tourism» ۇلتتىق كومپانياسىن قوسىپ قويىڭىز. ولاردىڭ ميللياردتاعان بيۋدجەتىن ۇمىتپاڭىز، دەپ جازادى، "ۇيدە جاتپا!" تەلەگرام ارناسى. شەتەلدىكتەر بىزگە كەلىپ، كورىكتى جەرلەرىمىزدى كورسىن دەيمىز. ءبىراق ول ءۇشىن قاراپايىم، بولماشى نارسەلەردى دە جاساي الماي وتىرمىز. سول سەبەپتى، الدىمىز ادەمى بولعانىمەن، ارتىمىز اشىق بولىپ تۇر. ەگەر تۋريست ءبىزدى 360 گرادۋسقا اينالىپ شىقسا، ماسقارامىز شىعاتىنى انىق.
Zhatpa.kz سايتى جاريالاعان ارنايى رەپورتاجدا قىزىقتى تاجىريبە جاسالدى. جارايدى، شەتەلدىك ازامات الماتىعا ۇشىپ كەلىپ، ەڭ قىمبات The Ritz-Carlton وتەلىنە قونىستاندى دەيىك.
تەرەزەدەن قاراسا، ۇستىنەن كورىنىس بىلاي جامان ەمەس سياقتى.
ونى كورگەن شەتەلدىك تۋريست، دالاعا شىعىپ، سەرۋەندەپ قايتايىن دەپ شەشەدى. ەسەنتاي وزەنىن كورىپ، وزەن جاعالاۋىندا قىدىرعىسى كەلەدى ارينە. سوندا جاعالاۋعا مىنا قورقىنىشتى باسپالداقپەن تۇسكەن كەزدەن باستاپ زارەسى ۇشا باستاماق.
ۇستىنەن بومبا تۇسكەندەي قيراپ جاتقان باسپالداقتان وتكەننەن كەيىن، ول ەسەنتاي وزەنىنىڭ تۇبىندەگى ماسقارا لايدى كورەدى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ەسەنتاي – الماتىداعى ەڭ بىتەلىپ قالعان، لاي مەن بالشىققا تولى وزەن. جانە ول قالانىڭ ەڭ قىمبات، كورىكتى دەگەن جەرىندە مەن مۇندالاپ تۇر. كادىمگى باقالار باقىرىپ جاتقان، بالدىرلار ءوسىپ، كوگەرىپ كەتكەن شالشىققا اينالعان.
شەتەلدەن كەلگەن تۋريست ءدال وسى جەردەن توقتاپ، ءوزىن ءبىر گەتتوعا كەلدىم دەپ ەسەپتەپ، تەزىرەك قايتادان قوناقۇيگە قاشىپ كەتكەنى ءبىز ءۇشىن دۇرىس بولار ەدى. ال ەگەر ول كوپىردىڭ استىنا كىرسە، وندا شارۋامىز ءبىتتى.
ەگەر كوپىر استىنا كىرسە شەتەلدىكتىڭ بىردەن قوناقۇيگە قايتاتىنىندا داۋ جوق. جارايدى، ونى جىبەرە بەرەيىك. ەندى ءبىز جاعالاۋدا سەرۋەندەپ جۇرگەن تۇرعىنداردى سوزگە تارتتىق. ولار الماتىداعى جاعداي تۋرالى نە ويلايدى؟
ءال-فارابي داڭعىلىنىڭ بويىنداعى ءنومىرى 65ء-شى ۇيدە 30 جىلدان استام تۇرىپ جاتقان زەينەتكەر ناتاليا قايىربەكوۆانى كەزدەستىردىك. زەينەتكەردىڭ سوزىنشە، ەسەنتاي جاعالاۋىنا تۇسەتىن مۇگەدەكتەرگە ارنالعان ساتى جول ناعىز ەكسترەمالدارعا ارنالعان.
«باۋرايلارى وتە تىك، تەگىس ەمەس. مۇگەدەك اربا ەمەس، ءتىپتى ازىق-تۇلىك ارباسىمەن دە كوتەرىلە المايسىڭ. ال مىنا ەسەنتاي وزەنىنىڭ تابانىنا جينالاتىن لاي كەڭەستىك كەزەڭنەن بەرى قاشاندا ماسەلە بولىپ كەلگەن. ءقازىر سۋ جىبەرمەي تۇرىپ، نەگە وسى ارنانى لايدان تازارتپايتىنى تۇسىنىكسىز»، – دەيدى، ناتاليا قايىربەكوۆا.
شىنىمەن دە، مىنا ساتىدان مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ادام ەمەس، ساۋ ادامنىڭ ءوزى قۇلاپ، مۇگەدەككە اينالا الادى.
زەينەتكەر سونداي-اق ال-فارابي-ەسەنتاي ايماعىنىڭ تەك كەپتەلىستەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جەلدەتكىشىن تۋرا بالكونداردىڭ استىنا قويعان «مياتا» ءدامحاناسىنان دا ءزابىر كورگەنىن ايتىپ، شاعىمدانىپ وتىر. تۇرعىندار اكىمدىككە ۇجىمدىق شاعىم جازعان.
«مياتانىڭ» كىرەبەرىس جاعىن ادەمىلەپ قويعان قوجايىندارى ونىڭ ەسەنتاي جاقتان قالاي كورىنەتىنىنە مۇلدە باس قاتىرماسا كەرەك. مۇنداي كەزدە «سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن» دەگەن ماقال ەسكە تۇسەدى.
جاقىن ايماقتا كوگالعا توگە سالعان قۇرىلىس قوقىستارى شاشىلىپ جاتىر. ولار اسفالتقا دا شىعا باستاعان.
زەينەتكەر ناتاليا قايىربەكوۆا وتكەن جىلى بۇل ماڭدا بورديۋرلەردىڭ جاڭالانىپ، قۇرىلىسشىلاردىڭ وزدەرىنىڭ ارتتارىنان قۇرىلىس قوقىسىن جيناماي كەتكەنىن ايتادى. سول قوقىس جولعا دا ءتۇسىپ بارادى. مۇنداي جۇمىستى اكىمدىك قالاي قابىلداعان دەگەن سۇراق تۋىندايدى.
جاقىن ماڭدا قورشالعان اۋماقتا قۇرىلىس/جوندەۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر. تراكتور تروتۋاردى ويىپ جىبەرگەن، ونىمەن قاتار، بالشىقتىڭ ءبارىن كوشەگە تاسىپ، بورديۋردەن ساۋ تامتىق قالدىرماعان.
بۇل – ەسەنتاي سيتي كوتتەدجدى قالاشاعىنىڭ الاڭشاسى. ارى قاراي الماتىداعى ەڭ قىمبات حەيليبەري مەكتەبىنىڭ اۆتوتۇراعى باستالادى. قوقىس شاشىلىپ جاتىر.
ەسەنتاي اپارتمەنت تۇرعىن ءۇي كەشەنى عانا وزدەرىن قورشاپ الىپ، قورشاۋدىڭ ىشىندە ءتارتىپ ورناتقان سياقتى. ءبىراق، كوپىردىڭ ۇستىندەگى تەمىرجاقتاۋلار ىشىنەن ءىرىپ جاتىر. سوندا تەك سىرتىن عانا بوياي بەرەدى. ونىڭ كومەكتەسپەيتىندىگى كورىنىپ تۇر. قولمەن ۇستاۋعا ءقاۋىپتى.
ەسەنتاي وزەنىن بويلاپ، تومەن ءتۇسىپ كوردىك. سۋى جوق ارنانىڭ ءىشى قوقىسقا تولىپ جاتىر. تولە بي كوشەسىنە دەيىن بارعاندا، كارتينانىڭ بارلىعى وسىنداي بولدى.
ايتا كەتەيىك، قازىرگى تاڭدا وزەن ارنالارىنا ىرگەلەس اۋماقتى كۇتىپ ۇستاۋ جۇمىستارىن «Eco Almaty» ج ش س جۇرگىزۋدە. بۇل جەردە كومپانيا تاراپىنان ءوز جۇمىسىنا سالعىرت قاراۋى، نە بولماسا، كومپانياعا بولىنگەن بيۋدجەتتىڭ بۇل جۇمىستى ساپالى جاساۋعا جەتپەي جاتقاندىعى بايقالادى.
– ەسەنتاي وزەنىنىڭ ارناسىن، ونىڭ ىشىندە ءال-فارابي داڭعىلىنان شيەۆچەنكو كوشەسىنە دەيىنگى ارالىقتا مەحانيكالىق تازارتۋ ءۇشىن مەردىگەر ۇيىمدى انىقتاۋعا كونكۋرستىق جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. ياعني، جينالعان قۇم مەن لايدان تازارتۋ ماقساتىندا. ال، جۇمىستاردى اياقتاۋدىڭ بولجامدى مەرزىمى اعىمداعى جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن جوسپارلانعان، – دەدى، الماتى قالاسى ەكولوگيا جانە قورشاعان ورتا باسقارماسىنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتىندەگىلەر.
سوندا جازعا دەيىن تەندەر وتپەي، الماتى وزەندەرى قوقىسقا بۋلىعىپ جاتاتىن بولادى. ەسەنتاي وزەنىنىڭ شيەۆچەنكو كوشەسىنەن سولتۇستىككە قاراي ۋچاسكەسىن تازالاۋدى اۋدان اكىمشىلىگى ءوز موينىنا العان.
مەحانيكالىق جولمەن تازارتۋ ءادىسى دەپ وتىرعانىمىز، لاستانعان سۋلاردان ارنايى قۇرالداردىڭ كومەگىمەن ەرىمەيتىن زياندى قوسىندىلاردى بولۋگە باعىتتالعان. ول ءۇشىن سۇزگى، ماي ۇستايتىن سەكىلدى قۇرالدار پايدالانادى. بۇل ادىسپەن لاستانعان سۋدىڭ 60%، ال وندىرىستىك قالدىق سۋلاردىڭ 95%-كە دەيىن ەرىمەيتىن قوسىندىلاردان ايىرۋعا بولادى. مۇنىڭ بيولوگيالىق جانە حيميالىق تازارتۋ جۇمىستارىنان وزگەشەلىگى وسى. ياعني، «اعىن سۋدا ارام جوق» دەسەك تە، ونىڭ استىڭعى بولىگى بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا تازالاۋدى قاجەت ەتەدى. بۇعان، جاۋىن-شاشىن، توپىراق جانە وسىمدىك جامىلعىسى، ءتۇرلى باكتەريالاردىڭ جينالاتىن مولشەرى دە سەبەپ.
نەگىزىنەن، تازالىق ىسىنە قاتىستى تابيعاتتى قورعاۋ پوليسياسى بار. بۇدان بولەك، ءار اۋداندا 4 ەكولوگتان تەكسەرۋ جۇمىستارىمەن اينالىسادى. جاعالاۋدان ءوتىپ بارا جاتقان تۇرعىنداردان وسى تۋرالى سۇراپ سوزگە تارتقان ەدىك. تازالىق ماسەلەسىنە جاۋاپتىمىز دەيدى، تۇرعىندار.
– ارينە مەن تاستادىم دەپ ەشكىم مۇنى مويىندامايدى عوي. مەنىڭ جەكە پىكىرىم بويىنشا، ءتىپتى ساعات سايىن جاۋاپتى ادامدار جيناپ تۇراتىن بولسا دا، بۇعان جاۋاپتى تەك ولار بولماۋ كەرەك. سەبەبى، مۇنى تاستايتىندار – وسى ماڭنان وتەتىن ادامدار. سوندىقتان، ارنايى باقىلاۋ كامەرالارى ارقىلى قالدىق تاستاعىشتاردى جازالاۋ كەرەك. سوندا وزگەلەرگە ساباق بولادى، – دەيدى تۇرعىن بەكجان پولات ۇلى.
شەنەۋىكتەرگە قىس كەلىپ، قار جاۋعانى كۇتپەگەن وقيعا بولاتىنى سياقتى، وسى رەتتە دە الدىن-الا شەشىلۋى ءتيىس جۇمىستار قاراۋسىز قالدى. ەندى تەندەر شارۋالارى اياقتالعانشا تۇرعىندار جازدىڭ كەلۋىن كۇتۋى ءتيىس. تىم بولماعاندا، جاقىن بولاشاقتا كوكتەمدە ىستەلۋى ءتيىس جۇمىستار كوكتەمدە، كۇزگى جۇمىستار كۇزدە جاسالادى دەپ سەنەمىز. سەبەبى، اكىمدىكتەگى ازاماتتار دا قار ەرىپ، كوكتەم كەلە سالىسىمەن ءوز ۇيلەرىن تازالاپ، جەر ءۇي اۋلاسىن سىپىرىپ، تىرمالايتىنى انىق. ەگەر ولار قالامىزعا ءوز ۇيىندەي قاراسا، ونى تۇرعىندار دا سەزىنەر ەدى.
ءمولدىر بەگىمبەت
