كەز كەلگەن قىلمىس تۇرىنە جازانى كۇشەيتۋ، ونىڭ الدىن الۋ جانە قوعامدا قۇقىقبۇزۋشىلىققا نولدىك توزىمدىلىكتى قالىپتاستىرۋ – ەل بيلىگىنىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى سانالادى. بۇل رەتتە ق ر باس پروكۋراتۋرا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق ماسەلەسىن شەشۋدە دە ىلكىمدى شارالار كەشەنىن ۇسىنىپ جاتىر. قوعامدىق ورىندارداعى قىلمىستىڭ الدىن الۋ دا قازىرگى تاڭدا قۇزىرلى ورگانداردىڭ نازارىنان تۇسپەي تۇر. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ءار كەزدەگى جيىنداردا سويلەگەن سوزدەرىندە وسى پروبلەمالارعا قاتىستى تاپسىرما جۇكتەيدى، ناقتى ماقسات مەجەلەيدى، ءتيىستى ۆەدومستۆولارعا باعىت-باعدار بەرەدى.
«وتباسىلىق تيرانداردىڭ» سانى 7 مىڭنان 27 مىڭعا وسكەن
باس پروكۋرور بەرىك اسىلوۆتىڭ مالىمەتىنشە، بيىل تۇرمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساعانى ءۇشىن قاماۋعا الۋ مەرزىمى ۇزارتىلىپ، تاراپتاردىڭ قايتا تاتۋلاسۋىنا تىيىم سالىندى.
تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق قۇرباندارىنىڭ ارىز-شاعىمدارىنا جاۋاپ بەرۋ بويىنشا پوليسيانىڭ جۇمىسى قايتا قۇرىلىمدالدى. ناقتىلاي ايتقانداي، ولار دەكلاراتيۆتى راسىمنەن سايكەستەندىرۋ راسىمىنە كوشتى. ناتيجەسىندە ءۇشىنشى توقساندا اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان «وتباسىلىق تيراندار» سانى 7 مىڭنان 27 مىڭعا دەيىن ءوستى.
– وتكەن جىلى 80-نەن استام ادام ولىمگە الىپ كەلگەن اۋىر جاراقاتتار سالعانى ءۇشىن ۇزاق مەرزىمگە باس بوستاندىقتارىنان ايىرىلدى. ءبىراق تەك جازالاۋ ادىستەرى جاعدايدى تۇزەتە المايدى. ءتارتىپ ورناتۋدا قوعامنىڭ، ءاربىر ازاماتتىڭ بەلسەندى قولداۋى قاجەت، – دەدى بەرىك اسىلوۆ.
ونىڭ سوزىنشە، قىلمىستىڭ بارلىق تۇرلەرىنە ىمىراسىز قارسىلىق پەن مۇلدەم توزبەۋشىلىك تالاپ ەتىلەدى. ءتىپتى، كوشەدەگى ادەپسىزدىكتەن باستاپ، ادام ۇرلاۋ، توناۋ جانە كىسى ولتىرۋگە دەيىنگى وقيعالاردىڭ قاي-قايسىنا دا ءبىز بەيجاي قاراماۋىمىز كەرەك.
بۇل كوزقاراس تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا دا قاتىستى بولۋى كەرەك. سونىمەن قاتار، باس پروكۋرور اتاپ وتكەندەي، كوپتەگەن زارداپ شەككەندەر ءالى كۇنگە دەيىن پوليسياعا حابارلاسپايدى، ونىڭ ىشىندە تۋىستارىنىڭ قىسىمىمەن ءىستى جىلى جابا سالاتىندار بار.
قورقىتۋ مەن ۇرىپ-سوعۋدىڭ جازاسىز قالۋى كەيدە اۋىر زارداپتارعا، ماسەلەن ايەلدەر مەن بالالاردىڭ ولىمىنە الىپ كەلەدى. ال قوعامدى قورعاۋ جانە ادامداردىڭ قۇقىقتىق ساناسىن وزگەرتۋ ءۇشىن ناقتى شارالار مەن شەشىمدەر قاجەت.
زاڭ ءارقاشان جابىرلەنۋشىنىڭ جاعىندا
قوعامدىق مۇددەلەردى قورعاۋ قىزمەتىنىڭ باسشىسى مارات ابىشيەۆتىڭ دەرەگىنشە، قازىرگى تاڭدا وزىق شەتەلدىك تاجىريبەنى ەسكەرە وتىرىپ، تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن شارالار كەشەنى ازىرلەنگەن. ولار ءۇش بلوكقا ءبولىنىپتى: جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتۋ، قىلمىستىڭ الدىن الۋ جانە يدەولوگيالىق جۇمىستار.
– ءقازىردىڭ وزىندە ەلىمىزدە تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتۋ بويىنشا دايەكتى شارالار قابىلدانۋدا. ءماجىلىس دەپۋتاتتارى وسىعان قاتىستى قوسىمشا تۇزەتۋلەر ەنگىزدى. باس پروكۋراتۋرا ءوز تاراپىنان جاقىندارىن جۇيەلى تۇردە ۇرىپ-سوققان نەمەسە ماس كۇيىندە زورلىق-زومبىلىق جاساعاندارعا جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتۋدى ۇسىنىپ، ناقتى شارالار قابىلدادى. سونداي-اق، «باقىلاۋ» (وبسەسسيۆتى قۋدالاۋ) ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى ەنگىزۋ باستاماسى بار.
الدىن الۋ ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، مۇندا دا جۇيەلى شارالار، سونىڭ ىشىندە زاڭنامانى جەتىلدىرۋ قاجەت. مىسالى، قازاقستاندا 2009 جىلدان باستاپ قۇقىق بۇزۋشىلارعا قورعاۋ شاراسى مەن ارنايى سوت تالاپتارى سياقتى شارالار قولدانىلادى. الايدا، ولاردى ءتيىمدى دەپ اتاۋعا ءالى دە ەرتە، – دەدى مارات ابىشيەۆ.
ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، قاۋلى دا، سوت تالابى دا اگرەسسوردىڭ جابىرلەنۋشىمەن ءبىر ۇيدە تۇرۋىن شەكتەمەيدى، جاقىنداۋعا ناقتى تىيىم سالىنباعان. زاڭ جابىرلەنۋشىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن باقىلاۋ قۇرالدارى مەن تەتىكتەرىن ەمەس، جالپى تالاپتاردى كورسەتەدى.
وتاندىق تاجىريبەگە زورلىق-زومبىلىق جاساعان ادامدى جابىرلەنۋشىدەن (قىسقا مەرزىمگە نەمەسە تولىقتاي جانە ونىڭ باسقا باسپاناسى بار-جوعىنا قاراماستان) ماجبۇرلەپ الىپ تاستاۋ تاجىريبەسىن ەنگىزۋ ۇسىنىلادى.
بۇل جەردە زاڭ ءارقاشان جابىرلەنۋشىنىڭ جاعىندا بولۋى كەرەك.
سونداي-اق، جابىرلەنۋشىنىڭ پىكىرىن ەسەپكە الماي، قورعاۋ نۇسقاۋلىعىن شىعارۋ جانە ولاردى بۇزعانى ءۇشىن 10 ەمەس، 30 تاۋلىككە قاماۋعا الۋ شاراسى جۇزەگە اسادى.
سونىمەن قاتار، اگرەسسوردىڭ ءوزىن وڭالتۋ جانە قايتا تاربيەلەۋ بويىنشا جۇمىستار دا اسا ماڭىزدى. مۇندا، اتاپ ايتقاندا، قىلمىسكەردىڭ مىنەز-قۇلقىن پسيحولوگيالىق تۇزەتۋ (ءماجبۇرلى نەمەسە ەرىكتى) سياقتى الەمدە ءوزىن جاقسى دالەلدەگەن قۇرالداردى قولدانۋعا بولادى.
سيفرلىق وتباسى كارتاسى زورلىق-زامبىلىقتان ساقتايدى
وتباسىلىق كليماتقا تىكەلەي اسەر ەتەتىن باسقا دا كوپتەگەن الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ماسەلەلەر بار. مىسالى، ۇيسىزدىك پەن جۇمىسسىزدىقتان، الكوگول مەن ناشاقورلىققا دەيىنگى كوپتەگەن كەدەرگىلەر.
تاۋەكەل توبىنداعى وتباسىلاردى ولارمەن ماقساتتى جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن انىقتاۋدىڭ جاقسى قۇرالى – سيفرلىق وتباسى كارتاسى بار جانە ونى ودان ءارى جەتىلدىرۋ قاجەت.
سول سياقتى ماڭىزدى سالا يدەولوگيالىق جۇمىستى قۇرۋ بولىپ تابىلادى. قوعام تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا توزبەۋشىلىكتى قالىپتاستىرۋى كەرەك.
– تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ شىعۋ تەگى، ادەتتە، الەۋمەتتىك جانە مادەني تەرىس پىكىردە جاتىر. وتباسىنداعى ەرلەردىڭ ۇستەمدىگى مەن بولىنبەيتىن بيلىك تۋرالى قاتە تۇسىنىكتەر ءداستۇرلى قالدىقتار مەن پاتريارحالدىق كوزقاراستارمەن نىعايتادى. شىن مانىندە، تىعىز «داستۇرلەر» مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قايتا قاراستىرىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعىنا بەيىمدەۋ قاجەت، – دەيدى مارات ابىشيەۆ.
ياعني، قازاقستان حالىقتارىنىڭ بىرەگەيلىگىنىڭ تەكتىك مادەني ەلەمەنتتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، زورلىق-زومبىلىققا جول بەرمەۋ يدەيالارىن دايەكتى تۇردە ناسيحاتتاعان ابزال.
تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق كريميناليزاسيالانا ما؟
ءقازىر قامقور ادامدار، سپورتشىلار، ەرىكتىلەر الەۋمەتتىك جەلىلەردە بەلسەندى تۇردە «ءۇي تيراندارىن» ايىپتايدى. ال بۇل – جۇرتشىلىقتى ماسقارالاۋدىڭ ايرىقشا اۋىر مىسالى. ەڭ دۇرىسى – زورلىق-زومبىلىققا، مادەنيەتسىزدىككە، دورەكىلىككە مۇلدەم توزبەۋشىلىكتى بالاباقشادان، مەكتەپتەن باستاپ، ارنايى ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى ارقىلى تاربيەلەۋ كەرەك.
تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتى كريميناليزاسيالاۋ تاقىرىبى دا وتە ماڭىزدى، سالماقتى. ماماندار ايتقانداي، باس پروكۋراتۋرا بۇل ماسەلەنى جان-جاقتى زەرتتەپ، عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، حالىقارالىق ساراپشىلاردى، عالىمداردى، قوعام وكىلدەرىن تارتقان.
سوندا زاڭ عالىمدارى مىناداي قورىتىندىعا كەلدى: ۇرىپ-سوعۋ، دەنساۋلىققا جەڭىل زيان كەلتىرۋ سياقتى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى قىلمىستىق كودەكسكە اۋىستىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى، بۇعان دەيىن بۇل ءدال وسى ارەكەتتەر اكىمشىلىك كودەكستەن قىلمىستىق كودەكسكە ءتورت رەت اۋىستىرىلىپ، كەرى قايتارىلعان.
– قىلمىستىق كودەكسكە كوشكەن كەزدە جاۋاپكەرشىلىكتى فورمالدى تۇردە ۇلعايتىپ، ءبىز ايتارلىقتاي كۇردەلى پروسەدۋرانى الدىق. كوپتەگەن شاعىمدار نومەنكلاتۋرالىق ءىس رەتىندە ەسەپتەن شىعارىلىپ، جاۋاپسىز قالدى. سونىڭ سالدارىنان كوپتەگەن وتباسىلىق داۋ-دامايلار جازادان قۇتىلدى. تەرگەۋدىڭ قاعازباستىلىعىنا بايلانىستى جابىرلەنۋشىلەر ءجيى اگرەسسورلارىمەن تاتۋلاسۋعا ءماجبۇر بولدى. ياعني، جازانىڭ بۇلتارتپاستىعى قاعيداسى جۇمىس ىستەمەدى، – دەپ ءتۇسىندىردى ساراپشى.
مۇنداي تۇجىرىمداردى راستايتىن ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر دە بار. 2015 جىلعا دەيىن 4 مىڭعا جۋىق وتباسىلىق داۋ-داماي اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلسا، بۇل ارەكەتتەر قىلمىستىق كودەكسكە اۋىستىرىلعاندا، ولاردىڭ سانى 600-گە دەيىن قىسقارعان. ال 2017 جىلى قايتادان ءباز قالپىنا تۇسكەن. قىلمىستىق كودەكستەن اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسكە سايكەس قىلمىستى اشۋ كورسەتكىشى 10 ەسەگە ءوستى.
وسى ماسەلە بويىنشا ق ر ىشكى ىستەر ۆيسە-مينيسترى يگور لەپەحا دا ساراپشىلاردىڭ قىلمىستىق كودەكسكە دەنساۋلىققا بىرنەشە رەت جەڭىل زيان كەلتىرۋ، سونداي-اق ۇرىپ-سوعۋ جاۋاپكەرشىلىگىن ەنگىزۋ ماسەلەسىن قاراۋدى ۇسىنىپ وتىرعانىن ايتتى.
ول قوعامدىق ورىنداردا قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ جۇمىستارىنا دا توقتالدى. مينيسترلىك تارتىپسىزدىكتەر مەن بولماشى قۇقىق بۇزۋشىلىقتارعا مۇلدەم توزبەۋشىلىك قاعيداتىن جۇزەگە اسىرۋعا ەرەكشە كوڭىل بولەتىنىن ايتىپ، بۇزاقىلىق، مەملەكەتتىك جانە جەكە مەنشىككە زيان كەلتىرۋ ارەكەتتەرى ءۇشىن جازانى قاتايتۋ شارالارى تۋرالى حاباردار ەتتى.
ماماندار اتاپ وتكەندەي، جازانىڭ بۇلتارتپاستىعى حالىقتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنىڭ ارتۋى، ازاماتتاردىڭ ەلىمىزدىڭ زاڭدارىنا جانە بىر-بىرىنە دەگەن قۇرمەت سەزىمىن وياتۋىمەن قاتار ءجۇرۋى ءتيىس.
ءۇىمىت ۇيلەستىرۋ كەڭەسىندە
قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ بارلىق تۇرىنە ىمىراسىز كوزقاراستى جاستايىنان ءسىڭىرىپ، جاستار مەن بالالارعا ۇيرەتۋ كەرەك. مەكتەپتەردەگى ءتيىستى وقۋ-تاربيە جۇمىستارىنا ءجىتى كوڭىل ءبولۋ، زاڭدىلىق پەن قۇقىق ءتارتىبىنىڭ قۇندىلىقتارىن اۋديتورياعا انىق جانە نانىمدى جەتكىزە الاتىن جاستار اراسىنا ىقپالدى تۇلعالاردى تارتۋ قاجەت.
ق ر مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى، ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ باسشىسى ايدا بالايەۆانىڭ پايىمىنشا، وسى باعىتتارداعى جۇمىستاردى ۆەدومستۆوارالىق تىعىز ۇيلەستىرۋ قاجەت.
ورتالىقتا عانا ەمەس، جەرگىلىكتى دەڭگەيدە دە تيىمدىلىك ارتتىرۋ كوپ نارسەگە بايلانىستى. بەلگىلى ءبىر ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن شارالار قابىلدانعان كەزدە، ورىندالعان جۇمىستىڭ ناتيجەلەرى تۋرالى ستاتيستيكانى الۋ جەتكىلىكسىز، ناتيجەلەردى تەرەڭىرەك تالداۋ، قانداي تاسىلدەر مەن شەشىمدەر جۇمىس ىستەيتىنىن جانە قايسىسى جۇمىس ىستەمەيتىنىن ءتۇسىنۋ قاجەت.
– بىزدە زاڭدىلىقتى، ءتارتىپتى جانە قىلمىسپەن كۇرەستى قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا ۇيلەستىرۋ كەڭەسى بار. ءبىز بارلىعىمىز قىلمىستار مەن قۇقىق بۇزۋشىلىقتار سانىنىڭ ازايۋىنا مۇددەلىمىز، ءبىز نولدىك توزىمدىلىككە قول جەتكىزگىمىز كەلەدى. بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانىن، كۇش-جىگەردى قالاي بىرىكتىرەتىنىن كورۋ ءۇشىن ۇيلەستىرۋ كەڭەسىنىڭ جانىنان پروفيلاكتيكا بويىنشا كىشى توپ قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىس بار، – دەدى مينيسترلىك باسشىسى.
سونىمەن قاتار، ول اسىرەسە قوعام ءۇشىن وزەكتى ماسەلەلەرگە قاتىستى (مىسالى، تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتى كريميناليزاسيالاۋ) ۇكىمەتتىڭ شەشىمدەرى تۋرالى حالىقتى دۇرىس اقپاراتتاندىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى.
ياعني، ازاماتتارعا قانداي شارالار قابىلدانىپ جاتقانىن ايتىپ قانا قويماي، ولاردى نەگىزدەۋ، ءاربىر شەشىمنىڭ اۋقىمدى ساراپتامالىق-تالداۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە قابىلداناتىنىن كورسەتۋ كەرەك.
