قۇرمەتتى وقىرمان!

«كەت-بۇعانىڭ سوڭعى جورىعى» اتتى ماقالانى ءوزىڭىزدىڭ نازارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز. كەزىندە بۇل ماقالا «تاڭشولپان» جۋرنالىندا ورىس تىلىندە باسىلعان. سودان كەيىن عالامتورعا (ينتەرنەتكە) قويىلدى، تمد كولەمىندە جانە شەتەلدەگى ءورىستىلدى وقىرماندارعا بەلگىلى بولدى. لوندون، پاريج ت.ب. قالالاردا تۇراتىن وتانداستارىمىز، قازاقتىڭ جانە جالپى كوشپەندى وركەنيەتتەردىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە ىقىلاس-پەيىلدى باسقا دا جۇرتتاردىڭ وقىرماندارى بۇل ەڭبەككە وزدەرىنىڭ زور ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. اتالعان ماقالاداعى بۇرىن بەيمالىم بولعان دەرەكتەر الەمدىك عىلىمي اينالىسقا ءتۇستى.

الدىنالا ەسكەرتكىمىز كەلەتىنى – بۇل شاعىن زەرتتەۋ بولاشاقتا قازاق تىلىندە جازىلاتىن ءداستۇرلى (كونە، ىلكى) دۇنيە تاريحى جايىنداعى تولعانىس – كىتاپتىڭ كىرىسپە تاراۋى عانا.

سودان بەرى وننان استام جىلداي ۋاقىت ءوتىپتى. البەتتە، ءبىزدىڭ شىڭعىس حانعا، سول كەزدەگى تاريحقا، ۇلى قاعاننىڭ ەرلىك ىستەرىنە، جاحاندىق ساياساتتىڭ قىر-سىرىنا دەگەن كوزقاراسىمىز كوپ وزگەرىسكە ۇشىرادى. بۇرىنعى كەڭەستىك تاريحي عىلىمدا قالىپتاسقان ميفتەردى تەرىسكە شىعارا الاتىن دەرەك سول كەزدىڭ وزىندە-اق قولىمىزدا بولعان. الايدا ءبىز ەڭ اۋەلى ءورىستىلدى الەۋمەتتىڭ مىنەزىندەگى باستى مىندەردىڭ ءبىرى – كوشپەندى، ونىڭ ىشىندە قازاق مادەنيەتىنە دەگەن استام كوزقاراستى نىسانامىزعا العان ەدىك. ويىمىزشا، ءبىز، دىتتەگەن جەرىمىزدەن شىقتىق. ەندى، كولدەنەڭ شارۋاعا مويىن بۇرۋعا ەش مۇمكىندىگىمىز بولماسا دا، كوپتەگەن وقىرماندارىمىزدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ماقالانى ءتارجىمالاپ، ءوزىمىزدىڭ سۇيىكتى گازەتىمىز «الماتى اقشامىنا» جاريالاپ وتىرمىز.

كەلەلى پىكىرىڭىزدى كۇتەمىز، وقىرمان.

زيرا ناۋرىزبايەۆا، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ

 

كەت – بۇعانىڭ سوڭعى جورىعى

كوشپەلى وركەنيەتتىڭ قۇپيا ميسسياسى

«سەندەر، بەتتەرى بىلعارىمەن قاپتالعان

جالپاق قالقانعا ۇقساس قىسىق كوز قاۋىممەن

سوعىسپايىنشا قيامەت – ماحشار كۇنى كەلمەيدى.

تاعى دا سەندەر، كيىز ەتىك پەن كيىز بايپاق كيگەن

قاۋىممەن سوعىسپايىنشا قيامەت – ماحشار

كۇنى كەلمەيدى».

حاديستەن

«بۇگىندە الەمدە كوشپەلى حالىقتارعا ورىن

جوق، ونىڭ ۇستىنە ولاردى قولدان كەلگەنشە،

بارلىق امالدى پايدالانىپ وتىرىقشى

ومىرگە كوندىرىپ جاتىر، سوندىقتان

«دوڭعالاقتىڭ توقتايتىن كەزى» دە الىس ەمەس.

وسىلايشا ءداۋىردىڭ اياعىنا قاراي

قابىل ءابىلدى ءولتىرىپ بولادى».

رەنە گەنون

«سانداردىڭ پاتشالىعى جانە ۋاقىت بەلگىلەرى»

 

ءقازىر كوپتەگەن اۆتورلار، ولاردىڭ ىشىندە قازاعى دا، باسقا ۇلتى دا بار، قازاقتىڭ ۇلتتىق تەكتەستىگى (يدەنتيفيكاسيا) جايىندا، بۇگىنگى ەتنيكالىق دەزينتەگراسياعا، قوجىراۋعا، رۋحاني داعدارىسقا الىپ كەلگەن تاريحي جولى جايىندا كوپ تولعانادى. سىرتقارى جۇرت، بۇرىندارى ل.ن. گۋميليەۆ تەرىسكە شىعارماق بولعان تۇرىك – موڭعول كوشپەلىلەرى تۋرالى ايتىلاتىن «قىساس ءافسانانى» /«چەرنايا لەگەندا»/ قايتادان جانداندىرماق بولادى. ماسكەۋلىك گەيدار دجەمال يسلام دۇنيەسى اتىنان ءبىزدى ەنجىل مەن قۇراندا ايتىلاتىن «ءياجۇج بەن ماجۇجدەرگە» تەڭەسە، بەلگىلى ماسكەۋلىك ساياساتتانۋشى جانە مادەنيەتتانۋشى اعايىندى شۋكۋروۆتار «جانى اشي وتىرىپ» بىلاي دەيدى: «ءبىراق قۇداي تۇرىكتەرمەن تىلدەسپەپتى، وزىندىك ۇلتتىق ءدىن تۇرىكتەردىڭ ماڭدايىنا جازىلماپتى. ابدەن قالىپتانىپ ۇلگىگە تۇسكەن وركەنيەتتىك جۇيەلەر يەرارحياسىنا، ۇزىن سانى ونعا تولار-تولماس جاراتۋشى-حالىقتاردىڭ مىڭداعان جىلدار بويعى رۋحاني تاجىريبەسىنىڭ ناتيجەسى بولىپ سانالاتىن مادەنيەت الەمىنە حح عاسىردا عانا ەنىپ، وزىندىك رۋحاني بولمىستان دامەلى ەكەنىن بىلدىرگەن تۇرىكتەردىڭ ەندى عانا قالىپتاسىپ جاتقان مادەني تەكتەستىگىنە ولاردىڭ ناسىلدىك بەلگىسى عانا ۇيىتقى جانە نەگىز بولا الار ەدى».

مۇنداي اڭگىمەلەرگە «قايتەسىڭ، سارت بولعان سوڭ، سارتتىعىن ىستەيدى دە» دەپ قولدى ءبىر سىلتەۋگە بولار ەدى. جىلقىنى العاش رەت قولعا ۇيرەتكەن، ەتىك پەن شالباردى العاش تىككەن، ەر-توقىم مەن ۇزەڭگىنى، بۇكىل ات ابزەلىن العاش كىم جاساعان ەكەنىن، ءوزىمىزدىڭ كونە جازۋ ۇلگىلەرىمىزدى، سىردىڭ بويىنداعى قالالىق وركەنيەتتى، ادامزاتتىڭ ەكىنشى ۇستازى ءابۋناسىر ءال-فارابيدى، تاعىسىن تاعىلاردى ەستەرىنە سالۋعا بولار ەدى. ءبىراق بۇنىڭ ءبارى «جاراتۋشى-حالىقتاردىڭ» بۇلجىماس سوتىنىڭ الدىندا اقتالۋ سياقتى بولىپ كورىنەر ەدى. الدىنالا ساتسىزدىككە بۇيىرىلعان ارەكەت. ماسەلە اقيقاتتا بولسا، وندا ل.گۋميليەۆتەن كەيىن، تىمقۇرماسا ورىس عىلىمىندا كوشپەلىلەرگە دەگەن كوزقاراس تۇبەگەيلى وزگەرەر ەدى.

ءبىراق ماسەلە اقيقاتتا ەمەس، ادام ساناسىندا ورنىققان قابىلداۋداعدىسىندا بولىپ تۇر عوي. كوشپەلىلەر جايىنداعى بۇل كوزقاراستى اقاس ءتاجۋىتوۆ «كلاسسيكالىق كوزقاراس» دەپ اتايدى. «كۇشى جاعىنان تابيعاتتىڭ زاڭىمەن پارا-پار بۇل كوزقاراستى تەرىسكە شىعارۋ مۇمكىن ەمەس، ول ۇلتتىق سانانى جىرىمداپ، قوجىراتقانى سونداي، قازاقتار بۇگىندە ءوزىنىڭ وتكەن تاريحىن تارك ەتىپ، وتكەننەن باس تارتۋعا ءماجبۇر».(«مەگاپوليس»، 21 اقپان، 2002 ج). تۋمىسىندا اناليتيكالىق ويلاۋعا بەيىم اقاس ءتاجۋىتوۆ پروبلەمانىڭ تامىرىن تاپ باسىپ، الەمدىك قوعامدىق پىكىردىڭ بىزبەن، ۇلى دالانىڭ كوشپەلى وركەنيەتى مۇراگەرلەرىمەن «مىسىق-تىشقان» ويىنىن قانداي شارتتارمەن جۇرگىزەتىنىن جۇيەلەپ اشىپ بەرگەن. «سەندەردىڭ قالالارىڭ، سەندەردىڭ عالىمدارىڭ – شىندىعىندا سەندەردىكى ەمەس. سەندەردىڭ جەرلەرىڭدە بولعانىمەن ولار مۇسىلماندىق – يراندىق وركەنيەتكە جاتادى. ەدىل پاتشا مەن شىڭعىس حان – سەندەردىڭ بابالارىڭ ەمەس، سوندىقتان ولاردى ماقتان تۇتۋعا حاقىلارىڭ جوق، ءبىراق سەندەر، سەندەردىڭ بابالارىڭ سولاردىڭ ورداسىنىڭ قۇرامىندا بولدى، ياعني سول شاپقىنشىلىقتىڭ زاردابى – سەندەردىڭ مويىندارىڭدا». ا.ءتاجۋىتوۆ ايتقان دەپرەسسيۆتىك اسەر، باسقانىڭ ەمەس، قازاقتىڭ عانا ساناسىن ەزگىلەيدى، باسقا حالىقتار باياعىدا ورنىن تاۋىپ ورنالاسىپ العان. مىسالى ۇيعىرلار، ۇيعىر قاعاناتىن جانە وزدەرىنە ەش قاتىسى جوق حالىقتىڭ ۇلى ىستەرىن ماقتان ەتەدى. نەگاتيۆتىك اسەردەن، ولار، ءوزىنىڭ ۇندىيەۆروپالىق تەگىن قالقان ەتىپ قورعانادى. ايماقتاعى باسقا حالىقتار دا وسىنداي امالدى پايدالانادى. «كىنالىلىك كومپلەكسى» («كومپلەكس ۆينى») قازاق ساناسىنا عانا ەگىلگەن. قازاق قانا ءوزىنىڭ قاندى بولسا دا ەرلىك تاريحىن ماقتان ەتە المايدى.

شەكاراسى شايىلعان وسىنداي وزىندىك تەكتەستىك احۋالعا بەلگىلى دارەجەدە قازاقتاردىڭ وزدەرى دە كىنالى. ۇلتتىڭ قالىپتاسۋى نەگىزىنەن تومەندەگىدەي ەكى جولمەن جۇرەدى. بىرىندە، كۇشتى تايپا باسقا ءالسىز تايپانى اسسيميلياسيالاپ وزىنە باعىندىرادى (سول سەبەپتى نەگىزگى سۋبەتنوستىڭ ميفولوگياسى مەن يدەولوگياسى جالپىۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلەدى). ەكىنشىسىندە، ءوزىنىڭ اينىماس بەلگىلەرىن ساقتاعان رۋلار مەن تايپالار وداق بولىپ بىرىگەدى. بۇل وداقتار ءالسىن-السىن ىدىراپ، ءتۇرلى قۇرامدا قايتا قالىپقا كەلىپ وتىرادى، سوندىقتان ورنىقتى، ءبىرتۇتاس ميفولوگيا مەن تاريح تا قالىپتاسپايدى. قازاقتار دۇنيەنى، بولمىستى رۋ-تايپا دەڭگەيىندە قابىلداعان، ءوزىنىڭ كەڭدىگىنەن ءالى كۇنگە دەيىن اۋقىمدى ويلاپ، قانداس، تىلدەس، ءدىن قارىنداس ىزدەۋگە بەيىم (سول ۇمتىلىسىندا ۇلتتىق مۇددەدەن قالاي اتتاپ كەتكەنىن وزدەرى دە بايقاماي قالادى). قازاقتىڭ، ءوزىنىڭ تاريحى بارىسىنداعى شەككەن شىعىنى مەن كورگەن تەپەرىشىن ۇمىتىپ، كوشپەلى وركەنيەت ماسشتابىندا، بۇكىلتۇرىك بىرلىگى، يسلام ويكۋمەناسى ماسشتابىندا ويلاۋ داعدىسى ۇلت ءۇشىن قيساپسىز پروبلەما تۋدىرىپ وتىر. (وزىندىك تەكتەستىك پروبلەماسى دا وسىدان تۋىنداپ وتىر). بارلىق دەڭگەيدە مەملەكەت - ەتنوستار باياعىدا ءبولىسىپ قويعان دۇنيەدە، ءبىز، وسى داعدىمىزدان تۇسىنىكسىز، ءتىپتى دەسەڭىز، ىڭعايسىز جاعدايعا قالىپ وتىرمىز. سونىمەن قاتار، قازاق مىنەزىنە عانا ءتان وسى اشىقتىقتىڭ استارىندا قازاق جانىنىڭ سىرى، ونىڭ تۇڭعيىق ارحەتيپتىك قاباتتارى جاتىر. بۇل، اسىرەسە، بىزگە قاراعاندا الدەقايدا پراگماتيك، قازاققا سەنبەي، كۇمانمەن قارايتىن ءبىزدىڭ «قانداس» اعايىنداردىڭ مىنەزىمەن سالىستىرعاندا انىق بايقالاتىن بەلگىلەر.

ۇرپاقتارى قازاق ورداسىنىڭ نەگىزىن قالاعان جانە بارلىق ۋاقىتتا قازاق مەملەكەتىنىڭ التىن دىڭگەگى بولعان شىڭعىس حان جايلى سوڭعى كەزدە ەتەك العان ديسكۋسسيادا بىزدەرگە، ءححى عاسىرعا اياق باسسا دا ءوزىنىڭ ۇلتتىق بەت-بەدەرىن ءالى انىقتاي الماي وتىرعان قازاقتارعا تىعىرىق سيتۋاسيادان شىعۋدىڭ جولى ۇسىنىلىپ وتىر: ءبىز، باتىستىق جانە مۇسىلماندىق ۆاريانتتا جەتكەن ليبەرالدىق-دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردىڭ پايداسى ءۇشىن جيھانگەر بابامىزدان باس تارتۋىمىز كەرەك ەكەن. باتىستىق ليبەرالدىق-دەموكراتيالىق جۇيەنىڭ «ەكى ستاندارتى» («دۆوينوي ستاندارت») باياعىدان بەلگىلى. يسلام وركەنيەتىنىڭ پرەتەنزيالارى جايىندا ءبىز كەيىنىرەك ارنايى ايتامىز. ازىرگە پروبلەمانىڭ مۇنداي «ادەمى شەشىمىنىڭ»  نەندەي ۇلتتىق جانە گەوساياسي سالدارى بولماق – سونى اڭگىمەلەيىك.

قازاق قوعامىنداعى كوپتەگەن جىككە ەندى ءبىر جىك قوسىلعالى وتىر. ەندى ءبىز، شىڭعىس شاپقىنشىلىعىنا دەيىن پروگرەسكە، وتىرىقشى ومىرگە، يسلام وركەنيەتىنە تەلىنگەن ەۆروپاتيپتەس مومىن تۇرىكتەر جانە وسىلاردى حاق جولدان تايدىرىپ، كوشپەلىلىكتىڭ تىعىرىعىنا تىرەگەن موڭعولتيپتەس جابايى تۇرىكتەر بولىپ بولىنەدى ەكەنبىز. ءبىراق بۇل جەردە ءۇش كىلتيپان بار: بىرىنشىدەن، قازاق حالقىنىڭ دەنى سول موڭعولتيپتەس «جابايىلاردىڭ» تىكەلەي ۇرپاقتارى بولىپ تابىلادى؛ ەكىنشىدەن، ەڭ «تازا»  دەگەن تۇرىكتىڭ بويىندا، شاماسى كوشپەلىلىكتىڭ «گەنى» بولعان، سەبەبى، شىڭعىس حان ولگەننەن كەيىن دە ولار وزدەرىنىڭ حاندارىن باس ەتىپ 7 عاسىر بويى ساحارادى «قاڭعىرىپ» ءجۇردى (بۇل كەزدە «دەنى دۇرىس» حالىقتار وزدەرىن جاۋلاعان باسقىنشىلاردى وتىرىقشىلاندىرىپ، ال كوپ ۇزاماي ولاردىڭ بيلىگىنەن قۇتىلىپ تا بولعان)؛ ۇشىنشىدەن، بايىرعى حورەزمنىڭ زاڭدى مۇراگەرى بولىپ سانالاتىن باۋىرلاس وزبەكستان ءوزىنىڭ ۇلتتىق قاھارمانى رەتىندە التىن وردانى تالقانداعان ءامىر تەمىردى كوتەرىپ جاتقاندا، بابالارىمىزدىڭ جارىمىنان استامىن جابايى، باسقىنشى دەپ جاريالاپ، ال سولاردان جەڭىلىس تاپقان حورەزم شاحتىڭ دارگەيىندەگى ۆاسسالى قايىر حاندى ۇلتتىق باتىر قىلىپ كوتەرگەن ءبىز كىم بولعانىمىز؟ كەلەسى قادامىمىزدا شايباني ءابىلقايىرعا «جاۋلىق» ىستەگەن، وزدەرىنە ەرگەن كوشپەلى رۋلاردى الىپ، كوك وردادان ءبولىنىپ شىققان «سەپاراتيستەر» - كەرەي مەن جانىبەك حانداردى ايىپتايىق. سودان كەيىن سولاردىڭ ۇرپاعى، سان-تاشتا وزبەك-موڭعول ارمياسىمەن شايقاستا وتىز جەتى سۇلتانمەن جانە ءوزىنىڭ توعىز ۇلىمەن بىرگە قازا تاپقان توعىم حاندى ايىپتايىق. اقىر سوڭىندا بەلدىگىمىزدى موينىمىزعا سالىپ، يسلام اكانىڭ اياعىنا جىعىلىپ، ءبىزدى قايتادىن وركەنيەت اياسىنا ال دەپ وتىنەيىك.

الەمدىك قاۋىمداستىق جاريالاعان ليبەراليزم مەن دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى ۇستانعان، ارينە، جاقسى عوي. ايتسە دە، بۇگىنگى دۇنيەدە مەملەكەتتىك جانە ۇلتتىق مۇددە العا قويىلادى، بارلىق ەلدەر باسشىلىققا سونى عانا الادى. ءبىز دە، قانداي دا بولماسىن تاريحي پروبلەمانى تالقىلاعاندا، وسىنداي ۇدەدەن شىعىپ وتىرۋىمىز كەرەك. وتىرار ءبىزدىڭ بورودينومىز بولا المايدى.

فورمالدىك تۇرعىدان العاندا بۇل، بىزگە تىكەلەي قاتىسى جوق ەكى مەملەكەتتىڭ قاقتىعىسى. ونىڭ ۇستىنە، ءتىپتى، بۇگىنگى حالىقارالىق قۇقىق تۇرعىسىنان الاتىن بولساق، 1216 جىلى موڭعول اسكەرىنە ەشقانداي سەبەپسىز شابۋىل جاساعان (جانە اسكەرىنىڭ بىرنەشە ەسە كوپ ەكەنىنە قاراماستان جەڭىلىپ قالعان)، وتىرارداعى موڭعول ەلشىلىگىن قىرىپ سالعان، سودان كەيىن ماسەلەنى شەشپەك بولىپ كەلگەن شىڭعىس حاننىڭ ەلشىسىن ءولتىرىپ تاستاعان حورەزم، كونفليكتتىڭ تۋۋىنا سەبەپشى بولىپ تابىلادى. ەلشىلىك جۇرگىزگەن شپيوناج، تىڭشىلىق جايلى اڭگىمە – بايانسىز اڭگىمە، سەبەبى بۇكىل الەمدە، بارلىق زاماندا ديپلوماتيا – بارلاۋشىلىق، تىڭشىلىق قىزمەتتىڭ جامىلعىسى، مەكەمەسى بولىپ كەلگەن جانە بولا دا بەرمەك. ورىس تاريحشىلارى موڭعولداردىڭ، تەك قانا ەلشىلەردى ولتىرگەن قالالاردى قيراتقانىن مويىنداپ بولدى.

كونفليكتتىڭ ەتنيكالىق جاعىنا نازار اۋداراتىن بولساق، ەكى جاقتىڭ دا قايتپاي سوعىسقان باھادۇرلەرى ءوزىمىزدىڭ بابالارىمىز ەكەنىن كورەمىز. تاريحتا بۇل ءجيى قايتالاناتىن قۇبىلىس. بابالارىمىز دالالىق ەتيكاعا سايكەس دۇشپاننىڭ ەرلىگىن قۇرمەتتەي بىلگەن. باتىس الەمى بىرتىندەپ وسى باعىتتا جىلجىدى. مونارحيالىق انگليانىڭ استاناسىنداعى الاڭداردىڭ بىرىندە كارل ءى كورول مەن سونىڭ باسىن العان وليۆەر كرومۆەلگە قويىلعان ەسكەرتكىشتەر تۇر. ءاربىر اعىلشىن وسى ەكەۋىنىڭ قايسىسىنىكى دۇرىس، قايسىسىنىكى قاتە ەكەنىن ءوزى شەشە الادى، ءبىراق اعىلشىندار ءوزىنىڭ وتكەنىن قۇرمەتتەي الادى، تاريحقا وراسان ىقپال ەتكەن ادامداردى  تاريح كوشىنەن لاقتىرىپ كەتۋ، اتىن ءوشىرۋ ەشكىمنىڭ دە ويىنا كەلمەيدى. ءبىز عانا ۇنەمى «تاڭداۋ» ۇستىندەمىز، شىڭعىس حان با، الدە قايىر حان با، بەيبارىس پا، الدە كەت-بۇعا ما، ءابىلقايىر حان با، الدە باراق سۇلتان با، جاڭگىر مە، الدە ماحامبەت پە – قايسىسىن قالدىرۋىمىز كەرەك – ۇنەمى وسىعان باس قاتىرۋمەن جۇرەمىز.

بۇنىڭ بارلىعى ءتۇرلى تاريح شىتىرمانىندا ءوزىنىڭ جانە ۇلتتىڭ مۇددەسىن تۇرلىشە تۇسىنگەن كەسەك تۇلعالار. ال، ەندى دالالىق ەتيكانى ۇمىتقان ەكەنبىز، ولاي بولسا تىمقۇرماسا، وركەنيەتتى دۇنيەدەن ءوز تاريحىمىزدى جانە ونىڭ قاھارماندارىن قۇرمەتتەۋدى ۇيرەنەيىك.

بۇل پروگرامما – مينيمۋم عانا، ال پروگرامما – ماكسيمۋمنىڭ ءمانى ۇلتتىق تاريحتى كەزدەيسوق وقيعالاردىڭ جيىنتىعى دەپ ەمەس، كونسەپتۋالدىق تۇرعىدان پايىمداۋدى ۇيرەنۋدە، وقيعانىڭ سىرت كەلبەتىنىڭ استارىنان ونىڭ نەگىزگى ماعىناسىن اجىراتا بىلۋدە جاتىر. بۇنىڭ سىرتىندا ايتارىمىز، ۇلتتىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنىن پايىمداۋ ءۇشىن، ۇلتتىق يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قازاق تاريحىنىڭ فيلوسوفياسىن تياناقتاۋ كەرەك.

اتالمىش ماقالا شىڭعىس حان تۋرالى پولەميكانى تياناق ەتە وتىرىپ، وسىنداي مەتا-تاريحقا كىرىسپە جازۋدىڭ تالپىنىسى بولىپ تابىلادى. بۇل ويدان شىعارىلعان پروبلەما ەمەس، بۇنىڭ تاساسىندا قازاقتىڭ وزىندىك تەكتەستىگى ماسەلەسى تۇر. ءوز ماقالامىزدا ءبىز الەمدىك الەۋمەتتىك پىكىردىڭ ويىن شارتتارىن ساقتاي وتىرىپ، ءتول تاريحىمىزدىڭ «قىساس ءافساناسىنىڭ» كولەڭكەسىندە قالعان سىرلارىن اشىپ كورسەتۋگە تىرىسامىز.

 



تاريح شۋمەردەن باستالادى

كەزىندە ۇلكەن سەنساسيا بولعان س.كرامەردىڭ تاريحي بەستسەللەرى وسىلاي دەپ اتالادى. بۇل تۇجىرىمدى مۇرات اۋەزوۆتىڭ گيلگامەش پەن ەنكيدۋ جايلى ەپوسقا جاساعان تالداۋى دا، ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «از ي يا»-سى دا راستايدى. ال ا.دۋگين، نەمىس زەرتتەۋشىسى گ.ءۆيرتتى قولداي وتىرىپ، بۇل تاريحتىڭ ءتۇپ تامىرىن ودان ارى، مىڭجىلدىقتىر قويناۋىنا، ءالميساققا، گيپەربورەيلەرگە قاراي جىلجىتادى. ونىڭ پىكىرىنشە گيپەربورەيلەردىڭ ۇرپاقتارى ءوزىنىڭ اركتيكاداعى قاسيەتتى وتانىنان ەكى لەك بولىپ جىلجىعان: ەۆرازيا كونتينەنتىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنان وڭتۇستىك-شىعىس باعىتقا قاراي اتلانتتار جاۋلاعان، ال سولتۇستىك-شىعىستان تۇراننىڭ نەوليتتىك ساكرالدىك ورتالىعى ورنالاسقان ءسىبىر ارقىلى، كىشى ازياعا، بالقان مەن اناتولياعا دەيىنگى ارالىقتا تۇرىك-شۋمەر حالىقتارىنىڭ ميگراسيا جولدارى ورنالاسقان.

«تۇرىك-موڭعول حالىقتارى تاريحي قالىپتاسقان سالت بويىنشا اراعا بىرنەشە ءجۇز نەمەسە مىڭداعان جىلدار سالىپ كونە ميگراسيا جولدارىن قايتالاۋعا قايتا ۇمتىلاتىن» (بۇل جەردە جانە وسىدان كەيىن، تۇرىك-شۋمەر ماسەلەسىنە كەلگەندە ءبىز، ەۆروپالىق داستۇرشىل-راديسيوناليستەردىڭ زەرتتەۋلەرىن قورىتىندىلاپ جۇيەلەگەن ا.دۋگيننەن سيتاتا كەلتىرىپ وتىرامىز).

«اتلانتيكالىق ۇرپاق وزىنەن كەيىن مىزعىمايتىن، بار سىرى سىرتقى بەدەرىنەن كورىنىپ تۇراتىن، باتىستىق-سەنتريستىك مەنمەندىككە سۋارىلعان راسيونالدىق مادەنيەت قالدىرسا، تۇرىك-شۋمەر مۇراسى، ەرلىگى ەش كەم بولماسا دا قاراپايىم، ءوز وزىنە تۇيىقتالعان ينتەريورلى، كوپسوزدىلىكتەن ادا، جانە مادەني مينيماليزمگە بەيىم، بولمىستىڭ ءتۇپ نەگىزى – ەۆرازيانىڭ جىم-جىرت بيىك اسپانىنىڭ سىرىنا ۇمتىلادى. سوندىقتان، اتلانتيزم ءوز سىرىن ءوزى ايتادى، ال تۋرانيزم جايىندا، ەۆرازياشىلدىق جايىندا ءبىز تەك قانا جورامالداي الامىز، ءبىز ونى كونتينەنتالدىك ميسسيانىڭ ۇمىتىلعان كونە قاينار كوزى دەپ ىزدەۋىمىز كەرەك. شۆەد ميستيگى سۆەدەنبورگ بۇل تۋراسىندا: «ەلدىڭ ءبارى ۇمىتقان كونە، تىلسىم ءسوزدى ءبىز ەندى تاتاريانىڭ پايعامبارلارىنان سۇراۋىمىز كەرەك» دەگەن».

«كوشپەلى «ۆارۆارلار» - «ساناسىز» جابايىلار ەمەس ەدى... ولار ساكرالدىك (كيەلى)، ەرەكشە، قىسقا دا تۇجىرىمدى فورمالاردىڭ يەسى ەدى... «ۆارۆارلار» كونە ءسىبىر ساكرالدىگىنىڭ كەيبىر جەكەلەگەن اسپەكتىلەرىن عانا يەمدەنگەن، ال كونە كيەلى جەر جۇرت كوزىنەن تاسادا قالىپ وتىردى... ءسىبىر «ءماجۇسي» بولعانىمەن، شىن مانىسىندە رۋحاني ءومىر كەشتى، ءاربىر جۇرەك لۇپىلىمەن تازالىقتىڭ عالامدىق يمپۋلستەرىن ءتىرىلتىپ، ەۆرازيا وركەنيەتتەرىن قاسيەتتى بولمىسقا وياتىپ وتىردى».

اتلانتيستىك ەۆروسەنتريستىك تەوريالاردىڭ وسال جەرى – شۋمەرلەردىڭ شىعۋ تاريحىن تۇسىندىرۇىنەن بايقالادى. شۋمەر مادەنيەتىنىڭ ەڭ كونە قاباتتارى اتلانتيستىك مادەنيەتكە جاتپايدى، ودان بۇرىنعى مادەنيەتتەردەن حابار بەرەدى (البەتتە، بۇل ينتەلەكتۋالدىق، رۋحاني دەڭگەيى جوعارى مادەنيەت). ونىڭ ۇستىنە بۇل شۋمەرلىك مادەنيەت وڭتۇستىك رۋس پەن وڭتۇستىك ءسىبىردىڭ نەوليتتىك ەسكەرتكىشتەرىنە جاقىن تۇر. بۇعان، جۇمباعى اشىلعان شۋمەر ءتىلى مەن تۇرىك تىلدەرىنىڭ تاڭعاجايىپ ۇقساستىعىن قوسىپ قويىڭىز. گ.ۆيرت ەسكيموس ميفولوگياسىنان «كۇن ادامدارى» - «تاناردىڭ ادامدارى» دەپ اتالاتىن، جويىلىپ كەتكەن كونە اۋلەت تۋرالى مالىمەتتەر تاپقان. ەسكيموس تىلىندەگى «تانار»، شۋمەر تىلىندەگى «دينگير» جانە تۇرىك تىلىندەگى «ءتاڭىر» - جاراتۋشىنىڭ كونە اتىنىڭ ءتۇرلى فونەتيكالىق ۆاريانتتارى. بۇل ات تىنىق مۇحيت ارالدارىندا دا بەلگىلى.

حح عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ يەلەرى (نوسيتەلي تراديسيوننوي كۋلتۋرى) مۇحيتتىڭ تۇبىنە باتقان، كونە، باي وركەنيەت اتلانتيدا جايىندا اڭگىمەلەگەن. ارينە، ولار اتلانتيدا دەگەن قۇرلىقتىڭ اتاۋىن بىلمەگەن، ءبىراق «مىڭ ءبىر ءتۇن» جانە تاعى باسقا كونە ادەبيەت ۇلگىلەرىن وسىنداي ىڭعايدا تالقىلاعان. ونىڭ سىرتىندا عاجام – قازىرگى يران مەن يراكتىڭ جەرى، قازاق ساناسىندا جادىگوي سيقىرشىلاردىڭ ورداسى دەگەن ماعىنادا تاڭبالانعان.

تۇرىك ءداستۇرىنىڭ يەلەرى لەك-لەك بولىپ وڭتۇستىككە قاراي، ودان ارى يراننىڭ كەلات دەگەن قالاسىن مىسىر پيراميدالارىمەن جالعايتىن دوعا ىسپەتتەس جولمەن جۇرەتىن بولعان. مىسىر، ءبىر كەزدەگى اتلانتيدانىڭ كونە، قۇپيا ىلىمدەرىنىڭ مۇراگەرى ەكەنىن ەسكەرسەك، تۇرىك قانا ەمەس، باسقا دا كوشپەلىلەردىڭ مىڭداعان جىلدار بويى مىسىر تاراپقا ۇزبەي جورىققا اتتانىپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، وندا كەت-بۇعانىڭ يراننان باتىسقا، پالەستيناداعى مىسىر مامليۋكتەرىنە قارسى جورىعىنىڭ ءمانى مۇلدەم باسقا قىرىنان اشىلادى.

 

قابىل مەن ءابىل

يران مەن تۇران – ماڭگىلىك قارسىلىق. بۇل قارسىلىق ناسىلشىلدىكتەن تۋماعان. «ەۆرازيالىق دوكترينادا جانە ءبىر ءماندى پۋنكت: تۇران مەن يراندى، سولتۇستىك دالالىق كوشپەندىلىك پەن وڭتۇستىك جازىقتاعى وتىرىقشىلىقتى، ديناميزم مەن ستاتيكانى، رۋح پەن مادەنيەتتى بىر-بىرىنە قارسى قويۋ بار» (ا.دۋگين). دۋگيننىڭ، اق جانە قارا – ەكى يران جايلى كونسەپسياسىنا سايكەس تۇرىك ساناسىندا دا يراننىڭ ەكىجاقتى بەينەسى قالىپتاسقان: ءبىرىنشى كوزقاراس بويىنشا يران – سيقىرشى، جادىگويلەردىڭ، ساتىمساق ساۋداگەرلەر مەن ساتقىنداردىڭ ەلى، ەكىنشى كوزقاراس بويىنشا يران – كونە ءداستۇرى بار، دىنگە باس ۇرعان يماندى، ونەر قونعان ونەرلى، حومەينيدىڭ باستاۋىمەن ازاتتىققا جەتكەن ەر قاۋىم. بۇنىڭ قارسىسىندا كوشپەلىنىڭ – جابايى،  قيراتقىش، وركەنيەتتىڭ ىقپالىمەن عانا، يراندانۋدىڭ ارقاسىندا عانا ادام كەيپىنە كەلەتىن كوشپەلى قاۋىم بەينەسى تۇر.

ەۆروپا وركەنيەتىنىڭ، ەۆروپا قارۋىنىڭ سوڭعى بىرنەشە عاسىردا ۇستەم شىعۋىنىڭ جانە اتتىلى-كوشپەلى وركەنيەتتىڭ تاۋى شاعىلىپ جەڭىلۋى، ءورىسىنىڭ تارىلۋى سالدارىنان بۇل سان عاسىرلىق تەكەتىرەس يراننىڭ، ۇندىيەۆروپالىق الەمنەن تامىر تارتاتىن وتىرىقشى مادەنيەتتىڭ پايداسىنا شەشىلدى. الەمدىك تاريحتىڭ اينىماس دەرەگى بولىپ تابىلاتىن وسى وقيعانىڭ تاساسىندا ونىڭ مەتافيزيكالىق ءمانى كورىنبەي قالادى. رەنە گەنون وتىرىقشىلىق ەگىنشىلىك پەن كوشپەلى مالشىلىقتىڭ اراسىنداعى قارسىلىقتى، جاراتىندى مەن سۋبستانسيا، ۋاقىت پەن كەڭىستىك، اسپان مەن جەر، قوزعالىس پەن ستاتيكا، ەرۋ مەن قويۋلانۋدىڭ اراسىنداعى  قارسىلىق سياقتى نەگىزگى عارىشتىق دۋالدىلىكتىڭ ءبىرى دەپ قارايدى. بۇر قارسىلىقتار بىر-بىرىمەن رۋحاني جانە ءتاني دەڭگەيدە استاسىپ، جاراسىمدا، تەپە-تەڭدىكتە تۇرعاندا عانا بۇل دۇنيە وسى قالپىندا بولماق. عارىشتىق سيكلدىڭ سوڭىنا قاراي دۇنيە سان مەنەن ماتەريالدىلىققا قاراي جىلجىپ «قاتايا» باستايدى، بۇل «رۋحانيلىققا قارسى، بولمىستىڭ قالىپتى اعىنىنا قارسى قاتەرلى قوزعالىس». «وتىرىقشى حالىقتار بىرتىندەپ كوشپەلى حالىقتاردى جۇتا باستايدى: قابىلدىڭ ءابىلدى ءولتىرۋىنىڭ الەۋمەتتىك جانە تاريحي ءمانى وسىندا».

كونە وسيەتتە (ۆەتحيي زاۆەت) ايتىلعانداي، قابىل – ۇلكەن اعا، جەر وڭدەگەن ەگىنشى، قالا سالعان قۇرىلىسشى، جەردەگى، تاريحتاعى «فيكساسيانىڭ»، «قاتايۋدىڭ» بەينەسى. ءابىل – كىشى ءىنى، مالشى. كوشپەلى مالشىلىقتىڭ كەيىننەن قالىپتاسقان ءوندىرىستىڭ جەتىلگەن ءتۇرى ەكەنىن ەسكە سالا كەتۋ ارتىق بولماس. ەنجىلدىڭ وقيعاسىنا بەرىلگەن كوممەنتارييلەردە قابىلدىڭ قۇدايعا قۇرباندىققا دەپ ءنارسىز، باعاسىز ونىمدەردى اكەلگەنى، اكەلگەندە دە كەكىرەيىپ، مەيماناسى تاسىپ تۇرعانى، ال ءابىلدىڭ اقسارباستى قۇرباندىققا شالعاندا باس ءيىپ مويىنسۇنعانى ايتىلادى.

جاراتۋشىعا دەگەن وسىنداي ءتۇرلى ىقىلاس ءموتيۆىنىڭ زەرتتەۋىمىز ءۇشىن ۇلكەن ءمانى بار. بيبليادا جۇننەن توقىلعان نەمەسە قوي تەرىسىنەن تىگىلگەن كيىم – حاق جولداعى ادامنىڭ، پايعامباردىڭ اتريبۋتى. يسلام ورىستەگەنگە دەيىنگى كەزەڭدەگى ارابتار جۇننەن توقىعان كيىمدى اۋليەلىكتىڭ بەلگىسى ساناعان. «سۋفي» ءسوزى – «ءجۇن»، «جۇننەن توقىعان كيىم كيەتىن ادام» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. حاديستەردە تۇرىك-موڭعولداردىڭ كيىزدەن تىككەن كيىمدەرى باسا ايتىلادى. جوعارىدا ايتىلعاندى ەسكە تۇسىرسەڭىز، بۇنىڭ جاي ەتنوگرافيالىق بەلگى، دەتال عانا ەمەس ەكەنىنە كوزىڭىز جەتەدى. كەيبىر ورتاعاسىرلىق يلليۋستراسيالاردا ءابىلدىڭ شالعان قۇرباندىعىنىڭ ءتۇتىنى اسپانعا تىك شانشىلعان، ال قابىلدىڭ قۇرباندىعىنىڭ ءتۇتىنى شيراتىلىپ، جەر باۋىرلاپ جاتىر. ترايباليزم تۋرالى ماقالادا ۆەرتيكال احۋالدىڭ ءسيمۆوليزمى، ەۆرازيانىڭ كشاتريي اۋلەتى – تۇرىك كوشپەلىلەرىنىڭ اسپان مەن جەر اراسىنداعى دانەكەرلىك ءرولى ايتىلىپ كەتكەن.

ەۆروسەنتريزم اياسىندا تاربيەلەنگەن ادامدار ءۇشىن قابىلدىڭ ءابىلدى ءولتىرۋى تاريحي شىندىققا جاناسپايتىن ءافسانا، سەبەبى، ولاردىڭ ءوز ۇعىمىندا، شىن تاريحتا، قالالارعا ۇستى-ۇستىنە شابۋىل جاساعان، ەگىنشىلەردى، قالالاردىڭ حالقىن قىرىپ-جويعان باسقا ەمەس، جابايى كوشپەلىلەر. ءبىراق، باسقا ەمەس سول كونە وسيەتتىڭ كوممەنتارييلەرىنىڭ وزىندە-اق ءابىلدىڭ ءوز اعاسى قابىلدان كۇشتى بولعانى، ەگەس كەزىندە ونى جەڭگەنى، قابىلدىڭ ساۋعا سۇراپ جالبارىنعانى، ۆل ءابىل سوزگە سەنىپ قويا بەرگەندە ونى ايارلىقپەن ولتىرگەنى ايتىلعان.

تاريحقا جۇگىنەيىك: ل.گۋميليەۆ، كوشپەلى تۇرىكتەردىڭ جۇڭگو ەگىنشىلەرى جانە قولونەرشىلەرىمەن ادال ايىرباس-ساۋدا جاساماق بولعانى ايتادى. ءبىراق جۇڭگو يمپەرياسى ءۇشىن بۇل ادام توزگىسىز قورلىق بولىپ سانالعان.

ءوز ەلىنىڭ زارار شەگەتىنىن بىلە تۇرا، جۇڭگو ۇكىمەتى بۇنداي ساۋداعا تىيىم سالعان، ول از بولسا كوشپەلىلەرگە قارسى سوعىس اشىپ، اڭ قۇساتىپ اۋلاماق بولعان. كوشپەلى تايپالارعا جاسالعان بۇل باسقىنشىلىق كەزىندە قىتايدىڭ تۇراقتى ارميالارى ءبىر-بىرىن الماستىرىپ تۇرىكتەرگە ەس جيعىزباعان. ونداعان جىلدارعا سوزىلعان بۇل باسقىنشىلىق تۇرىك ساناسىندا قىتايعا دەگەن وشتىك سەزىمىن تۋدىرعان. شايبانيلەردىڭ كوك ورداسىندا دا بيلەۋشىلەردىڭ ىقىلاسى ۇنەمى وتىرىقشى ەل جاعىندا بولعان، بۇنىڭ قانداي قانتوگىسكە اپارىپ تىرەگەنى بەلگىلى. 1931-33 جىلداردىڭ گەنوسيدى وسى بۇكىلالەمدىك تراگەديانىڭ ەڭ «جارقىن» ەپيزودى. البەتتە، كوشپەلىلەر سونشاما قورعانسىز ەمەس ەدى. ءابىل قاشان دا قابىلدان كۇشتى بولعان: ءبىراق مىڭداعان جىلدارعا سوزىلعان اسكەري ۇستەمدىكتىڭ بارىسىندا، بۇكىل الەمدەگى بارلىق تىرشىلىك يەلەرىن تەڭ قىلىپ جاراتقان ءبىر جاراتۋشى يدەياسى كوشپەلىلەردىڭ قولىن تەجەپ كەلگەن. ءبىزدىڭ بابالارىمىز، ءتاڭىرى ءار حالىقتى ءوزى عانا بىلەتىن ءبىر ماقساتپەن جاراتقان دەپ سەنگەن، سوندىقتان، ەشكىمگە ەشقاشان گەنوسيد جاساماعان. كوشپەلىلەر بىردە-بىر حالىقتى جويعان جوق، سونداي-اق، بىردە ءبىر حايۋاننىڭ ءناسىلىن، ءتىپتى دەسەڭىز، اقتىلى مالىنىڭ جايىلىمىن وتاپ كەتىپ وتىرعان ميلليونداعان باس كيىكتەردىڭ ۇيىرلەرىن دە جويعان جوق، اڭشىلىق كەزىندە كەرەگىن عانا اتتى.

ۆلاديمير سولوۆيەۆ ءحىح عاسىردا تۇجىرىمداعان «ۇلتتىق يدەيا دەگەنىمىز، حالىقتىڭ ءوزى جايلى ويلاعانى ەمەس – قۇدايدىڭ سول حالىق جايلى ويلاعانى» دەگەن يدەياعا كوشپەلىلەر مىڭداعان جىل بۇرىن جەتىپ قويعان.

 

تۇرىك-موڭعول كوشپەلىلەرىنىڭ ميسسياسى

سونىمەن، قۇداي كوشپەلىلەر جايىندا نە «ويلادى» ەكەن، كوشپەلىلەر رۋحىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە، تۇرىك-موڭعول كوشپەلىلەرىنىڭ بۇل دۇنيەدەگى ميسسياسى نە ەكەن؟ ءبىلىمدى ۇستاز ر.گەنون عانا ەمەس، مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءوزى كوشپەلىلەر دۇنيەسىنىڭ ەسحاتولوگيالىق ءمان-ماعىناسىن ايتىپ كەتكەن ەمەس پە؟ ءبىرقاتار حاديستەردە، تۇرىكتەرگە وزدەرىڭ بارىپ تيىسپەڭدەر، مۇسىلمان مەن تۇرىك-موڭعول كوشپەلىلەرى سوعىسسا – ول زاماناقىردىڭ كەلگەنى دەپ مۇسىلمان قاۋىمىنا ەسكەرتۋ جاسالادى. پايعامبار ارابتاردىڭ، جالپى مۇسىلمانداردىڭ تۇرىك-موڭعول تايپالارمەن سوعىساتىنىن، مۇسىلمانداردىڭ جەڭىلەتىنىن بولجاپ كەتكەن. (قاراڭىز: م.بۇلىتاي. اتا-بابا ءدىنى. تۇركىلەر نەگە مۇسىلمان بولدى؟ ا.2000. 190-195 بەتتەر).

ماحمۇت قاشقاري جانە ءبىر ءحاديستى كەلتىرەدى. ول حاديس بويىنشا اللا تاعالا پايعامبارعا «شىعىستا مەنىڭ تۇرىك دەگەن اسكەرىم بار. كىمگە قاھارىمدى توكسەم سوعان سول اسكەردى جىبەرەم» دەگەن ەكەن (سوندا، 261-بەت). بۇل – اپوكريفتىك حاديس، سەبەبى، اللا تاعالانىڭ ءسوزى، جانر تۇرعىسىنان العاندا پايعامباردىڭ حاتقا تۇسىرىلگەن ءوز ءسوزى بولىپ كەلەتىن حاديستەرگە ەمەس، قۇرانعا كىرۋ كەرەك قوي. ءبىراق وسى جاعدايدىڭ وزىندە-اق بۇل قۇندى مالىمەت، سەبەبى، ورتاعاسىرلىق ادامداردىڭ تۇرىك دۇنيەسى جايلى تۇسىنىگىن اينا-قاتەسىز بەينەلەپ تۇر. بۇل تۇسىنىك فولكلورعا عانا ەمەس، جاناما تۇردە ەۆروپالىق عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنە دە ەنگەن.

اتالمىش تۇسىنىك ۇلكەن ەكى دەرەككە نەگىزدەلگەن. بىرىنشىدەن، كونتينەنتتى بىرنەشە قايتارا جاۋلاعان تۇرىك-موڭعول تايپالارىنىڭ اسكەري ونەرى مەن اسكەري رۋحى  بارىنەن بيىك بولعان. ەكىنشىدەن، تۇرىك-موڭعول كوشپەلى حالىقتارى، و باستا بۇكىل ادامزاتقا ءتان، ادام اتاۋلىعا ورتاق، ءبىراق باسقا حالىقتار تاريح بارىسىندا جوعالتىپ العان مونوتەيزمدى ساقتاپ قالعان. بۇل پىكىردى م.بۇلىتاي سىلتەمە جاساعان ءبىرقاتار ەۆروپالىق جانە تۇرىك عالىمدارى دا ۇستانادى. بۇل ويدى ايگىلى ءدىن تاريحىن زەرتتەۋشى ميرچا ەليادە دە ۋاعىزدايدى.

و باستاعى ءبىر جاراتۋشىعا دەگەن سەنىم كوشپەلىلەر اراسىندا بارىنەن ۇزاق ساقتالعان، سەميتتەر بۇل سەنىمدى اقىرىندا جوعالتىپ الدى، ولاردى مونوتەيزمگە قايتادان الىپ كەلۋ ءۇشىن پايعامبارلار ايان بەرۋ كەرەك بولسا، تۇرىك-موڭعولدار بۇل سەنىمىن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن الىپ كەلدى  دەپ جازادى ول. ارينە، بۇل ىلكى مونوتەيزم ۋاقىت وتە ءتۇرلى ىرىم-نانىمدارمەن، اڭىزدارمەن استاستى، تولىپ جاتقان ەكىنشى دارەجەلى قۇدايشالار پايدا بولدى، ءبىراق كوشپەلىلەر بۇنىڭ بارلىعى ءبىر ءتاڭىرىنىڭ ءتۇرلى كەبى، ايان بولعان فورمالارى ەكەنىن ەشقاشان ۇمىتقان ەمەس.

«ترايباليزم، ۇلتتىق يدەولوگيا جانە ۇلتتىڭ بولاشاعى» اتتى ماقالامىزدا تۇرىك-موڭعول كوشپەلىلەرىنىڭ كونتينەنتتىك ماسشتابتا العاندا كشاتريي، ەۆرازيانىڭ جاۋىنگەرلەرى ەكەنى، ولاردىڭ دۇنيەتانىمى، ونەرى، ەتيكاسى، جالپى ءومىر سالتى نامىس، پارىز، ادالدىق سياقتى اسكەري ارحەتيپ ۇلگىسىمەن قالىپتاسقاندىعىن ايتقانبىز. كوشپەلىلەردىڭ، وتىرىقشى حالىقتار تۇسىنە المايتىن وسى مىنەزىن ل.ن.گۋميليەۆ ۇنەمى باسا ايتىپ وتىرعان.

كشاترييدىڭ ءومىرىنىڭ ءمانى، ونىڭ جولىنىڭ ءمانى – يەگە قىزمەت ەتۋىندە. تۇرىك-موڭعولدار ادامزاتتىق ءۇردىستى قابىلدامادى، ءبىر جاراتۋشىعا دەگەن سەنىمىن ساقتاپ قالدى، ءوز ءومىرىنىڭ ءمانىن، مۇراتىن ەڭ بيىك يە – تاڭىرگە قىزمەت ەتۋدە، سونىڭ ءامىرىن ورىنداۋدا دەپ ۇعىندى. ولار وزدەرىن جاراتۋشىنىڭ سەمسەرىمىز دەپ ءتۇيسىندى.

ءداستۇرلى كوزقاراس تۇرعىسىنان العاندا جاۋىنگەردىڭ قارۋى جاۋىنگەردىڭ ءوز باسىنان قىمبات، قارۋدىڭ ءسيمۆوليزمى ادام تۇلعاسىنىڭ اياسىنا سىيمايدى. اسكەردىڭ قارۋى – تاڭىرلىك اتريبۋت، ادامدى جاراتۋشىمەن جالعاپ تۇرعان رۋحاني تاعدىر-تالايدىڭ بەلگىسى. «قۇداي جىبەرگەن قارۋ مەن امالداردىڭ العاشقىسى – نايزاعاي بولىپ تابىلادى. نايزاعاي – ءسوزدىڭ، ىلكى سانانىڭ بەلگىسى، ول ءتۇرلى ىرىمدىق سكيپەترلەرمەن، مىسالى، يندۋيستىك جانە بۋدديستىك يكونوگرافيادا ۆادجرامەن تاڭبالانادى»، - دەپ جازادى ت.بۋركحاردت. قازاقتىڭ باس قارۋى «نايزا» مەن «نايزاعايدى» سالىستىرىڭىز.

ايتا كەتەيىك، قازاقتا جاۋىنگەردىڭ بويىندا بەس قارۋدىڭ بولۋى شارت. ال بۋدديزمدە حانزادا بۋددا ساكيامۋني دۇنيەگە كەلگەن العاشقى كەبىندە «بەس قارۋ اسىنعان حانزادا» دەپ اتالادى. بەس ءتۇرلى قارۋ – قولداعى بەس ساۋساق، كوشپەلىلەردە قاشاندا جاراتۋشىنىڭ سيمۆولى بولىپ سانالعان قول.

قارۋ – ءتىپتى، دەسەڭىز رۋدىڭ، تايپانىڭ مەنشىگى ەمەس. قارۋ – جاراتۋشىدان كەلگەن نەسىبە، ءبورىزات ادامنىڭ ەرەكشە تالايى. سوندىقتان، ەر توستىكتىڭ قايىناتاسى قىزىنىڭ جاساۋىنا اتادان كەلە جاتقان قارۋ-جاراق پەن ساۋىت-سايماندى، ماڭگى وت پەن بيىك سانانىڭ سيمۆولى – تۇلپاردى، عارىش پەن ۋاقىت كەڭىستىك بىرلىگىنىڭ سيمۆولى – ارۋانانى بەرەدى. قارامان باتىر الپامىستى قۋعاندا ۇستىندەگى  قارۋ مەن ساۋىت-سايمانىن شەشىپ تاستايدى، وسىلايشا ول ءوزىنىڭ تاڭىرلىك نەسىبەسىنەن، بيىك ماعىناسىنان ايىرىلىپ جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. كوشپەلىلەر جاۋىنگەرلىك ونەردى ينيسياسيالىق جول دەپ تۇيسىنگەن. قازاقتىڭ الىس اۋىلدارىندا وتكەن عاسىردىڭ 50-60-شى جىلدارىنا دەيىن جاسالعان اسكەري ىرىم كەزىندە ينيسياسيانىڭ شەبەرى – ۇستا، ۇل بالاعا  «سەن قارۋ-جاراق پەن ساۋىت-سايماندى جەراستى پاتشاسى باپى حاننان سىيعا الدىڭ. ءبىراق جۇرەگىڭ مەن ءتانىڭ تەمىرگە اينالماسىن. جاۋىنگەر بول، ءبىراق جەندەت بولما» دەيتىن بولعان.

بۇل جەردە تۇرىك ميفولوگياسىن «ماحابحاراتامەن» جانە ت.ب. ۇندىەۋروپالىق نۇسقالارمەن سالىستىرۋعا ماقالانىڭ كولەمى مۇمكىندىك بەرمەيدى. ساقتاردىڭ ۇلكەن سەمسەر بەينەسىندەگى سوعىس قۇدايىنا تابىنعاندىعىن ايتا كەتۋگە بولادى. وسەتين ەپوسىندا سوعىس قۇدايى باترازد تا وتقا قىزارعان سەمسەر كەبىندە بەينەلەنەدى. قازاق ەپوسىندا باتىردىڭ ءبىر قارۋى – وت شاشقان بەرەن. ميفولوگياداعى مەتافورا – ادەبي ءتاسىل ەمەس، ونداعى زات پەن قۇبىلىس ءوزىنىڭ سيمۆولدىق ماعىناسى بويىنشا بالاماعا ۇشىرايدى. قازاق ەرتەگىلەرىندە كوپ رەتتە باتىردىڭ جانى ءوز تانىندە ەمەس – ونىڭ قانجارىندا نەمەسە قىلىشىندا ساقتاۋلى، دالىرەك ايتقاندا، قانجاردىڭ ءوزى باتىردىڭ جانى بولىپ تابىلادى، سول سەبەپتى ساتقىندىقتىڭ سالدارىنان قانجارىنان ايرىلعان باتىر ولىمنەن دە اۋىر ۇيقىعا باتادى.

مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ادەبيەتى، ونىڭ سوڭعى وكىلدەرى – حح عاسىردىڭ ۇلى جىراۋلارى، ادامنىڭ مۇراتى، ءومىرىنىڭ ءمانى قانداي جاعدايدا بولسىن جاراتۋشىعا ادال بولۋ، سوعان ۇمتىلۋ، سوڭعى دەمى بىتكەنشە سوعان قىزمەت ەتۋ دەگەندى ۋاعىزداعان. بۇل كونە ارحەتيپ يسلامدى قابىلداعاننان كەيىن شاحيدتىك فورماسىنا (حاقتىڭ جولىندا جاۋ قولىنان قازا تابۋ) اۋىستى.

كوشپەلىلەردىڭ وزدەرى عانا ەمەس، باسقا حالىقتار دا جۇرەگى ساكرالدىك اقيقاتتى قابىلداي الاتىنداي تازا، يمانى كامىل كەزىندە تۇرىكتەردىڭ ميسسياسىن وسىلاي دەپ تۇسىنگەن. ەدىل پاتشانى كۇناعا باتقان ەۋروپا حالىقتارىن جازالاۋعا كەلگەن «ءتاڭىرىنىڭ قامشىسى» دەپ اتاعان. تۇرىكتەردى «يسلامنىڭ الماس قىلىشى» اتاندىرعان، ولاردىڭ يسلام ءدىنىنىڭ ورنىعۋىنا ەتكەن ەڭبەگىن، يسلام ءدىنىن قورعاۋداعى تەڭدەسى جوق ەرلىگىن م.بۇلىتاي ءوز كىتابىندا اشىپ كورسەتكەن. سول سەبەپتى، ەۋروپا مەن روسسيانىڭ بۇكىل اكتۋالدىك اريستوكراتياسى تۇرىك ناسىلىنەن تامىر تارتادى (ا.دۋگين)، ال شىعىستاعى بيلەۋشى ديناستيالاردىڭ دەنى كوشپەلىلەردەن تاراعان، وسى اۋلەتتەردىڭ بيلىگى كەزىندە شىعىس حالىقتارى مادەني جانە ەكونوميكالىق دامۋدىڭ بيىگىنە كوتەرىلگەن.

 

كوشپەلىلەر جايىنداعى «قىساس ءافسانا»

كوشپەلىلەر جايىنداعى «قىساس ءافسانا» («چەرنايا لەگەندا») باتىس الەۋمەتى ءداستۇرلى جولدان، ساكرالدىك تارتىپتەن قيىس كەتكەن كۇنى ەتەك الا باستايدى. حح عاسىردا كوشپەلىلەردىڭ ماسەلەسى تولىقتاي شەشىلىپ بولعان، كوشپەلىلەر الەمى كىشكەنتاي عانا ارالدار مەن ۇلكەن «ەتنوپاركتەر» بولىپ قانا قالعان. كەزىندە كوشپەلى «مەملەكەت – اسكەر-حالىقتىڭ» اتى بولعان «وردا» ءسوزى ەندى جابايىلىقتىڭ سينونىمىنە اينالدى. لينگۆيستەر مەن مادەنيەتتانۋشىلار «وردا» ءسوزى، ەليتارلىق اسكەري جانە رۋحاني ۇيىم دەگەن ماعىنا بەرەتىن «وردەن» ءسوزىنىڭ فونەتيكالىق ۆاريانتى ەكەنىن، جانە دە بۇل ءسوز ادامزاتتىڭ كوپ بولىگىنە ورتاق نوستراتيكالىق لەكسيكادان كەلگەنىن، سانسكريتتە بۇل ءتۇبىر «رتا» كۇيىندە ساقتالعاندىعىن، «ءتارتىپ»، «ءىس»، «جاراتۋ» دەگەن ماعىنا بەرەتىنىن بىلەدى. بۇل تۇبىردەن «ريتۋال» ءسوزى جانە تاعى باسقا تولىپ جاتقان ساكرالدىك تەرميندەر شىققان. عالىمدار بۇنى بىلەدى، ءبىراق بۇنى ەستىرتىپ ايتۋ، مادەنيەتسىزدىك بولىپ سانالادى.

سونداي-اق، كوشپەلىلەر – «ادامزاتتىڭ ارامتاماقتارى»، «ماسىل – پارازيتتەرى»، ءونىمدى ەڭبەككە قىرى جوق، سول سەبەپتى، وتىرىقشى حالىقتاردى توناۋمەن كۇن كەشكەن دەگەن ستەرەوتيپ قالىپتاسقان. ال شىنتۋايتىنا كەلگەندە كوشپەلىلەر ەكۆيۆالەنتتىك ادال، ءتيىمدى ايىرباسقا ۇمتىلعان، ويتكەنى ەگىنشىلەر دە كوشپەلىلەر وندىرگەن ونىمگە ءزارۋ بولعان. بۇنداي ستەرەوتيپتەردى كىمنىڭ جانە قانداي ماقساتپەن تۋدىراتىنىن ل. ن. گۋميليەۆ اشىپ كورسەتكەن. كوپشىلىكتىڭ ساناسىنا بۇل ستەرەوتيپتەر قالاي ءسىڭدى – ونى دا ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. ءداستۇرلى قوعامداعى ماتەريالدىق ءوندىرۋشى، ابىز بەن جاۋىنگەر جولىنىڭ، قىزمەتىنىڭ ءمانىن  تۇسىنبەۋى مۇمكىن، ءبىراق ءداستۇرلى تاربيەگە ساي ول اتالمىش اۋلەتكە، ونىڭ قىزمەتىنە قۇرمەتپەن قارار ەدى، دۇنيە ءۇشىن، بولمىس ءۇشىن وسىنىڭ ءبارى كەرەك دەگەندى ۇعىنار ەدى.

الايدا، بۇگىنگى (ياعني، داستۇردەن ءبىرجولا قول ۇزگەن) توعىشار، مىسالى، ۇندىلىك اسكەت نەمەسە مۇسىلمان ءدارۋىش تۋرالى نە ويلاۋى مۇمكىن؟ ول ونى پسيحيكاسى اۋىتقىعان سىرقات ساناماعان كۇننىڭ وزىندە، جۇمىس ىستەگىسى كەلمەيتىن تىلەنشى دەپ سانار ەدى. توعىشار ادام ءداستۇرلى جاۋىنگەر جونىندە، جانە باسقا ناسىلدەن شىققان جاۋىنگەر جونىندە نە ايتا الار ەدى؟ ال ەگەر ونىڭ ساناسىن، سول جاۋىنگەر اۋلەتتى نەسىبەسىنەن ايىرعان، بيلىكتەن تايدىرعاندار باعدارلاپ، جەتەكتەپ وتىرعان بولسا شە؟ ورىس مادەنيەتتانۋشىسى ر. باگداساروۆتىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، ورتاعاسىرلىق قاراقشىلار ادەتتە جاۋدان جەڭىلگەن، نەمەسە مەملەكەت تاراپىنان تيىم سالىنعان، ماگيا ونەرىنە جەتىك اسكەري وردەندەردىڭ قالدىقتارى بولىپ كەلەدى ەكەن.

تاريحشى يۋ. زۋيەۆ، قازاقتىڭ ءتۇپاتاسى بولىپ سانالاتىن الاشا حان جايلى اڭىزداردىڭ كونە ارحەتيپتەن تامىر تارتاتىنىن دالەلدەگەن: پاتشايىمنان تۋعان پاتشانىڭ ۇلكەن ۇلى تاقتى يەمدەنەدى دە، كىشى ايەلدەردەن نەمەسە قۇمالاردان تۋعان كىشى ۇلدار جاساق قۇرىپ (ادەتتە قىرىق نەمەسە ءجۇز جاۋىنگەر)، نەگىزگى جۇرتتان العا وزىپ، اسكەردىڭ ەرتاۋىل، اۆانگارد بولىگى بولادى، كەيىن قۋدالاۋعا، ادىلەتسىزدىككە توزبەي، ءبولىنىپ شىعىپ، جاڭا ەتنوساياسي بىرلەستىكتىڭ، رۋلىق وداقتىڭ ۇيىتقىسىنا اينالادى. ورتالىق ازيانىڭ تاريحىندا قابىل مەن ءابىل، ۇلكەن اعا مەن كىشى ءىنى ءبىر مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا سان رەت بىرگە تۇردى، ءبىراق اقىرسوڭىندا ءامىرشى، وتىرىقشى ەلگە ىقىلاسى اۋاتىن بولعان، سول سەبەپتى، مەملەكەتتىك تەپە-تەڭدىك بۇزىلىپ، ناتيجەسىندە كوشپەلىلەر مەملەكەتتەن ءبولىنىپ شىعاتىن بولعان. كوشپەلىلەردە ۇلكەن ۇل ءبولىنىپ شىعىپ، كىشى ۇل قارا شاڭىراققا يە بولىپ قالاتىن ءداستۇر، ياعني «مينورات» ءپرينسيپى وسى اتالمىش ارحەتيپتىڭ اسەرىنەن قالىپتاسقان بولۋى كەرەك (ال وتىرىقشى حالىقتاردا، كەرىسىنشە، «مايورات» ءپرينسيپى، ياعني ۇلكەن ۇل اكەنىڭ شاڭىراعىن يەمدەنىپ قالاتىن ءداستۇر ورىن العان).

كوشپەلىلىكتى جاقتاۋشىلار دا، داتتاۋشىلار دا، كوشپەلى رۋح پەن وتىرىقشىلىق مادەنيەت بىر-بىرىمەن سىيىسپايدى دەگەنگە ءپاتۋالاسقان (ەكى جاقتىڭ ءبىر جەردەن شىققان جەرى – وسى جەر). وتىرىقشىلانعان تۇرىك-موڭعولدار وزدەرىن تەڭدەسى جوق ساۋلەتشىلەر رەتىندە تانىتا بىلەتىن، ءبىراق كوشپەلىلەر رۋحىنان ءبىرجولا ايرىلار ەدى. قالالىق مادەنيەت تۋمىسىندا، جاراتىلىسىندا كوشپەلى بولا المايدى. تۇرىك-موڭعول حالىقتارىنىڭ ساناسىن سوڭعى رەت وياتقان، ولاردىڭ بۇكىلالەمدىك ميسسياسىن قايتا جاڭعىرتقان، قىسقا مەرزىمدە الەمنىڭ ەتنوساياسي كارتاسىن تۇبەگەيلى وزگەرتكەن شىڭعىس قاعان بۇنى ءوزىنىڭ «ياساسىندا» ايتىپ كەتكەن. مىڭداعان جىلدار بويى سانانىڭ تەرەڭ قاباتىندا ساقتالعان ارحەتيپ ويانىپ، كوشپەلىلەردىڭ ازعانتاي عانا شەرىگى وتىرىقشى حالىقتاردىڭ جەر قايىسقان اسكەرىن كۇل-تالقان قىلىپ جەڭدى.

ل. گۋميليەۆتىڭ پىكىرىنشە، شىڭعىس حان و باستا كوشپەلى تايپالاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋدى عانا ماقسات ەتكەن. ءبىراق كوشپەلى يمپەريا قۇرىلعاننان كەيىن شىڭعىس حان جۇڭگو جانە حورەزم سياقتى ەجەلدەن كوشپەلىلەردىڭ جەرىنە كوز الارتىپ كەلگەن وتىرىقشى يمپەريالارمەن كۇرەسۋگە ءماجبۇر بولعان. سودان كەيىن سوعىس اياسى كەڭەيە ءتۇستى، جازمىشقا كونگەن موڭعولدار بارعان سايىن ۇزاي بەردى. ونىڭ ۇستىنە مۇسىلمان كوپەستەرىنىڭ كونكۋرەنتتەرى – نەستوريان دىنىندەگى ۇيعىر كوپەستەر شىڭعىس حاندى يسلام مەملەكەتتەرىمەن سوعىسقا يتەرمەلەپ وتىردى. ءار جورىقتىڭ ءمان-جايى ناقتى سيتۋاسياعا سايكەس انىقتالىپ وتىردى. مىسالى، كاتوليك دىنىندەگى ەۋروپاعا ەمەس، مۇسىلماندىق شىعىسقا اتتانۋ كەرەك ەكەندىگى سوڭعى ساتتە عانا كەلىسىلگەنى بەلگىلى.

تاعى دا ايتا كەتەيىك، ل. گۋميليەۆ ءۇشىن مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنە قارسى جورىقتىڭ سىرى جىبەك جولىنىڭ بيلىگىنە تالاسقان كوپەستىك كاپيتالداردىڭ اراسىنداعى تارتىستا جاتىر. ءبىراق ونىڭ، بۇل جورىقتىڭ كەزدەيسوق مارشرۋتپەن جۇرگەندىگى جايلى پىكىرى ءبىزدى قاناعاتتاندىرا المايدى، سەبەبى، موڭعولدار بۇل جەردە كوشپەلىلەردىڭ مىڭداعان جىلدىق ميگراسيا جولدارىن قايتالاپ وتىر. ارينە، اقىلعا سالساق بۇل جورىقتا كوپتەگەن كەزدەيسوق جايتتار بىر-بىرىمەن قابات كەلگەن سياقتى، ءبىراق شىنتۋايتىندا جيھانگەردىڭ مۇراگەرلەرى بۇل جورىقتا گەنەتيكالىق جادىنا، قاننىڭ ۇرانىنا، نەمەسە اسپاننىڭ امىرىنە عانا ەرگەن سياقتى.

موڭكە حان «ءبىز، موڭعولدار اسپانداعى ءبىر جاراتۋشىعا عانا سەنەمىز، ونىڭ ءامىرىن ءبىز ساۋەگەيلەرىمىز ارقىلى بىلەمىز» دەگەن عوي. موڭعولدار ءفاني اسپان مەن جاراتۋشىنى ءبولىپ قاراعان. جاراتۋشىنى ولار «ماڭگى اسپان» دەپ، نەمەسە شىڭعىس حاننىڭ سوزىمەن ايتقاندا «بىزگە قاقپانى اشىپ، جۇرەر جولدى كورسەتكەن ماڭگى اسپان» دەپ اتاعان. اسپاننىڭ ءامىرىن ورىنداماق بولعان شىڭعىس حان ءوز ۇرپاقتارىنا جىبەك جولىنا بيلىك قۇرۋدى، تەڭىزدەن تەڭىزگە دەيىن، تىنىق مۇحيتتان اتلانتيكا مۇحيتىنا دەيىن ۇستەمدىك ەتۋدى تاپسىرعان. بۇل جورىق ەۆرازيا حالىقتارىن قارۋ كۇشىمەن باعىندىرۋدى عانا ەمەس، سونداي-اق، ساكرالدىك ميسسيانى دا كوزدەگەن. مىنە، كوشپەلىلەردىڭ وسى ماڭگى اينىماس مۇراتى كەت-بۇعا نوياننىڭ سوڭعى جورىعىنان انىق بايقالادى.

 

كەت-بۇعانىڭ سوڭعى جورىعى: سىرتقى سەبەپتەر

كەت-بۇعا ءباھادۇردىڭ «سارى كرەست جورىعىن» («جەلتىي كرەستوۆىي پوحود») ل.ن.گۋميليەۆ ەگجەي-تەگجەيلى بايانداعان، بۇل حيكايانى قازاق جازۋشىلارى دا سان-ساققا جۇگىرتىپ جازعان. سونىمەن، 1253 جىلى شاقىرىلعان موڭعول قۇرىلتايى حانزادا قۇلاعۇعا، يەرۋساليمنىڭ كيەلى توپىراعىن مۇسىلمانداردان ازات ەتۋدى تاپسىرادى. موڭعول قۇرىلتايىنىڭ بۇل شەشىمىن ءتۇسىنۋ قيىن، سەبەبى وسىنىڭ الدىندا عانا، 1241 جىلى موڭعولدار قازىرگى چەحيا جەرىندەگى لەگنيسا تۇبىندە كرەستشىلەردىڭ بىرىككەن اسكەرىن تالقانداعان.

جورىقتى نەستوريان ءدىنىنىڭ ادال جوقتاۋشىسى كەت-بۇعا نويان باستايدى. جان-جاقتى ويلاستىرىلعان جورىق ۇلكەن ناتيجەگە جەتكىزەدى، باعدات پەن مەسوپوتاميا جەرىنىڭ جارىمىنان استامى موڭعولدار مەن وداقتاس ارميانداردىڭ قولىنا كوشەدى. 1259 جىلعا قاراي مۇسىلمانداردىڭ جالعىز پانالايتىن جەرى مىسىر ەدى. ال، مىسىر 1250 جىلدان بەرى قىپشاق مامليۋكتەرىنىڭ بيلىگىندە بولاتىن. بىرىمەن ءبىرى تاقاسىپ كەلە جاتقان ەكى ارميانىڭ بولاشاق قاقتىعىسىندا مامليۋكتەردىڭ سانى باسىم تۇسەر ەدى، سەبەبى حانزادا قۇلاعۋ موڭعول اسكەرىنىڭ كوپ بولىگىن الىپ موڭعولياعا اتتانىپ كەتكەن. سونداي-اق  مامليۋكتەردىڭ ستراتەگيالىق تا ارتىقشىلىعى بار بولاتىن: ىرگەدە، شابۋىلعا بەرىك تياناق بولاتىن باي مىسىر تۇر، ال موڭعولدار سوعىس زاردابىنان كۇيزەلگەن يراكتان اتتانىپ كەلە جاتقان. شابۋىلعا شىققان موڭعول اسكەرىنىڭ وڭ قاناتىندا كيەلى قالادان ايىرىلعان، ءبىراق تەڭىز جاعالاۋى مەن تىزىلگەن قامالداردى ۇستاپ وتىرعان يەرۋساليم كورولدىگى تۇر. كورولدىكتەگى تامپليەرلەر مەن يوانيتتەر وردەنىنىڭ قولىندا بولاتىن. موڭعول حريستياندارىنىڭ وداقتاسى كرەستشىلەر، مامليۋكتەردى سىيلى قوناعىنداي قارسى الدى، قالانىڭ تۇبىندە دەمالۋعا رۇقسات بەرىپ، وزدەرىنە ازىق، اتتارىنا ءشوپ بەردى. ولار ءتىپتى، مامليۋكتەرمەن ءتيىمدى ساۋدا كەلىسىمىن جاسادى: مامليۋكتەر موڭعولداردان تۇسكەن جىلقىنى رىسارلارعا ارزان باعامەن ساتاتىن بولىپ كەلىستى.

1260 جىلدىڭ 3 قىركۇيەگى كۇنى پالەستيناداعى اين-دجالۋد دەگەن جەردە، دەمالىپ تىڭايعان، سانى كوپ مامليۋكتەر ۇزاق جولدان شارشاپ كەلە جاتقان 20 مىڭ موڭعول اسكەرىن تالقاندادى. كەت-بۇعا مايدان دالاسىندا قولعا ءتۇسىپ، سول جەردە ءولتىرىلدى. سودان كەيىنگى 30 جىلدىڭ ىشىندە مامليۋكتەر تاياۋ شىعىستى اۋەلى موڭعولداردان، ودان كەيىن ەۋروپالىق كرەستشىلەردەن ازات ەتتى.

ءدىن قارىنداس موڭعولدارعا جاساعان ساتقىندىعىنىڭ سالدارىنان كرەستشىلەر تاياۋ شىعىستى تاستاپ شىعىپ، فرانسياعا اتتانۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل جەردە ولار ءوز كەزەگىندە فرانسۋز كورولى مەن ريم پاپاسىنىڭ ساتقىندىعىنىڭ قۇربانى بولدى. ينكۆيزيسيانىڭ تاريحىنداعى ەڭ قاندى پروسەسس 1307 جىلدان 1313 جىلعا دەيىن سوزىلدى. تامپليەرلەرگە «بافومەتكە تابىندى، كرەستتى جانە تاعى باسقا سيمۆولداردى مازاق قىلدى، گوموسەكسۋاليزمنىڭ كۇناسىنا باتتى دەگەن»، جانە تاعى باسقا تولىپ جاتقان ايىپ تاعىلدى. «فرانسۋز اباقتىلارىنىڭ تاس قابىرعالارىنا شىنجىرلانعان، ازاپتىڭ بارلىق «ءلاززاتىن» تاتقان تامپليەرلەر ءوزىنىڭ قىلمىسىن، وسى وردەننىڭ ىستەگەن قىساسىنان سيريانىڭ حريستيان حالقى قىرىلعانىن، كومەككە كەلگەن وداقتاستاردىڭ جاۋ قولىنان ولگەنىن، جانە ەڭ سوڭىندا كرەست جورىقتارىنىڭ باستى مۇراتى – كيەلى جەردىڭ ماڭگى-باقي قولدان كەتكەنىن تۇسىندە مە ەكەن» - دەپ كۇيزەلە سۇراق قويادى ل.گۋميليەۆ.

 

تامپليەرلەردىڭ ءىسى – ەۋروپا تاريحىنىڭ بەتبۇرىس كەزەڭى

حريستيان رىسارلارىنىڭ موڭعولدارعا ىستەگەن قياناتىنىڭ سىرىن تۇيسىنبەك بولعان ل.گۋميليەۆ، بۇل جەردەگى سەبەپ ناسىلدىك ستەرەوتيپتەردە ەمەس دەگەندى ايتادى. رىسارلار مۇسىلمان-قىپشاقتارمەن دە وپ-وڭاي وداقتاسا بەرگەن عوي. موڭعولدار جايلى «قىساس ءافسانانى» ولاردىڭ وزدەرى، ەۋروپانىڭ الدىندا ءوز ساتقىندىعىن اقتاپ شىعۋ ءۇشىن ويلاپ شىعارعان. تاياۋ شىعىستا حريستيانداردىڭ تۇبەگەيلى جەڭىسكە جەتۋى رىسار وردەندەرى ءۇشىن ءتيىمسىز ەدى. سەبەبى، وسىلاي بولعان جاعدايدا ولار ۆارۆارلىق ەۋروپاعا قايتىپ بارۋعا ءماجبۇر بولاتىن. ال، كىرپياز مادەنيەتتى مۇسىلمان امىرلەرىمەن ءتىل تابىسىپ ۇلگەرگەن رىسارلار، البەتتە، ەۋروپاعا قايتقىسى كەلمەيتىن.

ال، ەڭ باستى سەبەپ، تامپليەرلەر مەن يواننيتتەردىڭ شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى ساۋداعا دانەكەر بولىپ شاش ەتەكتەن بايىعاندىعىندا ەدى. ونىڭ ۇستىنە ولار ءوز امىرشىلەرىنەن، يسلام دۇنيەسىمەن كۇرەسكە كەرەك دەپ قانشاما قارجى الىپ وتىرعان، مىڭداعان كرەپوستنويلاردىڭ ەڭبەگىن قاناعان، وردەننىڭ قازىناسىنا حريستيان الەمىنىڭ بارلىق تۇكپىرىنەن قيساپسىز سالىق اعىلىپ كەلىپ جاتار ەدى. فرانسيادا تامپليەرلەر كورولدىڭ بانكيرلەرىنىڭ قىزمەتىن اتقاراتىن، كورولدىڭ قازىناسى تامپل رەزيدەنسياسىندا ساقتاۋلى بولاتىن. وردەننىڭ يەلىگىندە 9 مىڭ قامال جانە كيپر ارالى بار ەدى. وسىنشاما مۇلىك وردەننىڭ ەكى عاسىرلىق عۇمىرىندا جينالعان بولاتىن (مۇشەلەر وردەنگە قابىلدانعاندا ءمۇمين، فاقىر بولامىز، ناپسىدەن اۋلاق بولامىز دەپ انت بەرەتىن بولعان).

كوپتەگەن تاريحشىلاردىڭ پىكىرىنشە، تامپليەرلەردىڭ قۋعىندالۋىنا وسى قيسابى جوق قازىناسى سەبەپ بولعان. فرانسۋز كورولى كورىكتى فيليپپ، جۇمساقتاپ ايتساق، اقشاعا اسا ءزارۋ ەدى،  مىنە، وسى كەزدە ونىڭ قارجى ءمينيسترى نوگارە سول اقشاعا قالاي قول جەتكىزۋگە بولاتىنىن تۇسىندىرگەن. ارينە، تامپليەرلەرگە تاعىلعان ايىپتىڭ كوبى ناحاق ەمەس، شىن ايىپ ەدى، الايدا ينكۆيزيسيانىڭ ەڭ ايتۋلى پروسەسىنىڭ ءتۇپ نەگىزىندە كورول ءفيليپتىڭ تامپليەر قازىناسىن يەمدەنۋ نيەتى جاتقان. ناتيجەسىندە، كورولدىڭ قولىنا سول كەزدەگى ەسەپپەن العاندا اقىلعا سىيماس اقشا – 12 ميلليون ليۆر ءتيدى، ونىڭ سىرتىندا، كورول، وردەنگە جىل سايىن تولەپ تۇراتىن جارتى ميلليون ليۆر پروسەنتتەن قۇتىلدى.

وتقا ورتەنەردىڭ الدىندا حرام وردەنىنىڭ گروسسمەيستەرى ياكوب دە مولە ءوزىنىڭ جاۋلارى – فرانسۋز كورولى مەن پاپا كليمەنت Vء-نىڭ اتىنا لاعىنەت ايتتى. ەكەۋى دە وسى اۋتودافەدەن كەيىن بىرنەشە ايدىڭ ىشىندە قازا تاپتى. ارادا 510 جىل وتكەندە كورىكتى ءفيليپپتىڭ تۇقىمى كەسىلدى. كاپەتينگ اۋلەتىنىڭ  بيلىگى توقتاپ فرانسۋز كورولىنىڭ تاعىنا ۆالۋا اۋلەتى وتىردى. بۇل قاندى تاريحتى فرانسۋز جازۋشىسى موريس دريۋون ءوزىنىڭ «قارعىس اتقان كورولدەر» اتتى روماندار سيكلىندا بەينەلەگەن. قىرعىننان امان قالعان وردەن مۇشەلەرى بۇكىل الەمگە تاراپ كەتتى. تامپليەرلەردىڭ ءبىر بولىگى امەريكاعا جەتتى. بۇگىندە امەريكانىڭ ماسون لوجالارى وزدەرىن تامپليەرلەردىڭ شىن مۇراگەرىمىز دەپ ەسەپتەيدى.

ياكوب دە مولەنى جالماعان جالىن اقىرسوڭىندا باسقا جازاعا – كورول ليۋدوۆيك XVI-نىڭ ايەل، بالا-شاعاسىمەن گيلوتينادا باستارىنىڭ شابىلۋىنا ۇلاستى.

ەۋروپانىڭ ميستيكالىق تاريحىن زەرتتەۋمەن اينالىسقان ورىس اقىنى ماكسيميليان ۆولوشين، فرانسيادا 1789 جىلى بولعان بۋرجۋازيالىق ريەۆوليۋسيا – تامپليەرلەردىڭ فرانسۋز كورولدەرى اۋلەتى مەن كاتوليك شىركەۋىنەن العان ەسكى كەگى دەگەن پىكىر ايتادى. تاڭعاجايىپ سايكەستىكتەر كوزگە ۇشىراي بەرەدى: راديكال ريەۆوليۋسيونەرلەر ءوز ماجىلىستەرىن اۋليە ياكوب موناستىرىندە وتكىزەتىن بولعاندىقتان ياكوبيتتەر دەپ اتانعان. الايدا، حرام وردەنىنىڭ سوڭعى ۇلى ماگيسترىنىڭ ەسىمى دە ياكوب بولاتىن.  ليۋدوۆيك XVI، وردەننىڭ بۇرىنعى باس رەزيدەنسياسى تامپلگە قامالعان، وسى جەردەن ونى گيلوتيناعا الىپ بارعان.

ريەۆوليۋسياشىل گەنەرال بوناپارت مامليۋكتەردىڭ سوڭعى ديناستياسىمەن سوعىسامىن دەپ مىسىرعا اتتانادى. ونىڭ سوڭىندا تۇپتەپ كەلگەندە ەۋروپالىق مىسىرتانۋدىڭ (ەگيپتولوگيا) نەگىزىن قالاعان تۇتاس عىلىمي دەسانت ەرىپ جۇرگەن. ءدال سول ساتتە دۇشپان نيەتتەگى ەۋروپالىق مونارحيالىق مەملەكەتتەردىڭ  قورشاۋىندا وتىرعان فرانسيا ءۇشىن مىسىرعا اتتانۋ سونشا اكتۋالدى ما ەدى؟ بۇل اسكەري اۆانتيۋرانىڭ باسقا سيمۆولدىق ماعىناسى بار دەپ جورامالداۋعا بولادى.

انگلياعا قارسى كوتەرىلىس اشقان كولونيا – امەريكاعا، ريەۆوليۋسياشىل فرانسيانىڭ جىبەرگەن تارتۋى – بوستاندىق ەسكەرتكىشىنىڭ (ستاتۋيا سۆوبودى) دە وسىنداي قۇپيا ءمانى بار دەۋگە بولادى. فرانسيادا جاسالعان، ۇلكەن قيىندىقپەن جاڭا دۇنيەگە جەتكىزىلگەن، ۇلانعايىر ەڭبەكپەن تۇعىرعا تۇرعىزىلعان ەسكەرتكىش، تامپليەرلەردىڭ ۇرپاقتارى بيلەپ وتىرعان مەملەكەتتىڭ سيمۆولىنا اينالدى. فرانسيانىڭ وزىندە ريەۆوليۋسيونەرلەر سۆياششەنيك-دىنباسىلاردى ءولتىرىپ قانا قويعان جوق، سونداي-اق اقىلدىڭ، سانانىڭ ءپىرى – ايەل كەيىپىندەگى قۇدايعا تابىنۋدىڭ ءراسىمىن وتكىزەتىن بولعان. بۇل راسىمدەر كاتوليك شىركەۋلەرىندە، سونىڭ ىشىندە، پاريج قۇداي اناسىنىڭ سوبورىندا وتكىزىلگەن. قۇداي انانىڭ ءرولىن انتيكالىق مودامەن كيىنگەن جاس ايەلدەر وينايدى ەكەن. ەڭ سوڭىندا، ناپولەون ءى يمپەراتوردىڭ كەزىندە،  1808 جىلى تامپليەرلەر وردەنى جارتىلاي زيالى ۇيىم رەتىندە قايتادان قالىپقا كەلتىرىلدى.

 

فينانس جايلى بىرەر ءسوز

تومەندەگىدەي جۇيە كوزگە شالىنادى:  تامپليەرلەردىڭ ساتقىندىعىمەن كەت-بۇعانىڭ اين-دجالۋدتە جەڭىلىسكە ۇشىراۋى – حريستياندار مەن مۇسىلمانداردىڭ كيەلى جەر ءۇشىن كۇرەسىنىڭ ەڭ شەشۋشى كەزەڭى بولىپ تابىلادى. تامپليەرلەرگە قارسى جۇرگىزىلگەن ينكۆيزيسيا پروسەسىن كوپتەگەن تاريحشىلار ەۋروپانىڭ تاريحىنداعى بەتبۇرىس كەزەڭ دەپ، ەۋروپانىڭ ءداستۇرلى وركەنيەتىنىڭ كۇيرەۋىنە جانە بۇگىنگە الەمدىك ءتارتىپتىڭ ورناۋىنا الىپ كەلگەن پروسەستىن كۋلميناسياسى دەپ ەسەپتەيدى.

ءوزىمىز كورىپ وتىرعانداي، اتالمىش وقيعالاردىڭ تۇپكى سەبەبى،  اقشا ءۇشىن، قارجى بيلىگى ءۇشىن كۇرەس ەكەن: موڭعولدار مەن ولاردىڭ وداقتاستارى – نەستوريان دىنىندەگى ۇيعىر كوپەستەرى شىعىس-باتىس كونتينەنتالدىق وسىندەگى جىبەك جولىنىڭ اقشا اعىنىن ءوز قاراماعىنا العىسى كەلدى، تامپليەرلەر ەۋروپانىڭ اقشاسىن جانە سولتۇستىك ەۋروپادان باستالىپ تاياۋ شىعىسقا تىرەلەتىن سولتۇستىك-وڭتۇستىك باعىتى بويىنداعى اقشا اعىنىن قاداعالاپ وتىردى. كورىكتى فيليپپ تامپليەرلەردەن اقشانىڭ بيلىگىن تارتىپ العىسى كەلدى. ءبىر بىلگىر ايتقانداي «الەمنىڭ بارلىق قۇپياسى زامانى جەتكەندە اشىلماق، ءبىراق فينانس قۇپيالارى ۋاقىت وتكەن سايىن تەرەڭدەي بەرەدى».

كەزىندە قازمۋ-دىڭ  فيلوسوفيالىق-ەكونوميكالىق فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە، ماركسيستىك تەورياعا سايكەس، ەكونوميكالىق دامۋدان جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنداعىداي تەمىر جۇيەلى لوگيكانى اجىراتۋدى ۇيرەتكەن. وسى ماقالانىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، «ەكونوميكا جانە ءوندىرىستى ۇيىمداستىرۋ» ايدارىمەن وتكىزىلگەن رەسپۋبليكالىق جانە بۇكىلوداقتىق وليمپيادالاردىڭ جەڭىمپازى، بۇل تاراپتا ەلەۋلى جەتىستىكتەرگە جەتكەن. الايدا، «فينانس پەن كرەديتتەر» دەپ اتالاتىن پانگە عانا ءتىسىمىز باتپادى. ادام ءوز بەتىنشە بۇل قۇبىلىستىڭ سىرىنا ەشقاشان جەتە المايدى، بۇل تاراپتاعى وزگەرىستەردىڭ، اكسيومادان باستالىپ الەمدىك ەكونوميكاداعى ناقتى كورىنىس بەرۋىنە دەيىنگى ارالىقتاعى زاڭدىلىقتارىن باعدارلاپ، بايىپتاپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس.

شىنىمىزدى ايتايىق، وسى جۇمباقتىڭ سىرىن تۇسىنۋگە كوپ رەت ارەكەت ەتتىك. ارينە، وقۋلىقتاعى، التىن جانە كۇمىس ستاندارت جايلى، برەتتون-ۆۋد كونفەرەنسياسى جايلى مالىمەتتەردى جاتتاپ الۋ قيىن ەمەس. ءبىراق فينانس پروسەستەرىنىڭ زاڭدىلىقتارىن، لوگيكاسىن انىق تانۋعا سول كۇيى جەتە المادىق. فينانس تابيعاتىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن قۇن تەورياسىن (تەوريا ستويموستي)، كاپيتال مەن نەسيەلىك پروسەنت (سسۋدنىي پروسەنت)، بيرجا ويىنىنىڭ تەورياسىن ءبىلۋ مۇلدەم ازدىق ەتەتىنىن، فينانس جۇيەسىنىڭ تاۋار-اقشا ايىرباسى كەزىندە ستيحيالى تۇردە پايدا بولماعاندىعىن، بۇل تاراپتا لوگيكا مەن ستاتيستيكالىق زاڭدىلىقتار ەشقاشان ەشتەڭەگە تياناق بولماعاندىعىن، فينانس ويىنىنىڭ شارتتارىن ءالميساقتا بىرەۋلەردىڭ قولدان جاساعاندىعىن، جانە سول ويىندى ويلاپ شىعارعانداردىڭ مۇددەسىنە وراي بۇل شارتتاردىڭ ۇنەمى وزگەرىپ وتىراتىندىعىن، بىزگە، قاراپايىم سوۆەت ستۋدەنتتەرىنە ول كەزدە كىم ءتۇسىندىرىپ بەرەر ەدى؟ ال كولدەنەڭ ادام بۇل شارتتاردى بىلمەۋ كەرەك، سەبەبى ولار وسىلايشا، سوقىر ادامشا ويناپ ۇنەمى ۇتىلىپ وتىرۋى كەرەك. بۇل ويىننىڭ بار  ءمانى، بار كەرەمەتى وسىندا. بۇل ويىن وسى ءۇشىن ويلاپ شىعارىلعان.

ساياسي ەكونوميكا مەن فينانس جايلى وقۋلىقتاردا فينانس ويىندارىنىڭ شىن سەبەپتەرىنەن نىشان دا جوق ەدى، ال ەكونوميكا تاريحىنا بايلانىستى وقۋلىقتاردا قىزىق ءۇشىن، اعىلشىن ءاۆانتيۋريسى دجون لو ءحىح عاسىردا فرانسۋز ۇكىمەتىن قاعاز اقشا شىعارۋعا كوندىرىپ، تۇتاس ءبىر مەملەكەتتى قالاي توناپ كەتكەندىگى جايلى مالىمەت كەلتىرىلەتىن. الايدا، ءبىر الاياق تۇتاس ءبىر حالىقتى قالاي الداپ كەتتى – ول جاعى كىتاپتا تۇسىندىرىلمەيتىن.

اقشا تاريحىنىڭ مۇلدەم جاڭا راكۋرسى كەيىننەن، مادەنيەتتانۋمەن اينالىسقان كەزدە اشىلدى. ۇلى عالىم ولگا فرەيدەنبەرگ (بوريس پاستەرناكتىڭ نەمەرە قارىنداسى) ءوزىنىڭ توتەمدىك ويلاۋ تەورياسىنىڭ اياسىندا، ۇلانعايىر ماتەريالدى زەرتتەپ وتىرىپ، اقشانىڭ و باستا كونە قاۋىمداردىڭ ساكرالدىق كۇشىن بويىنا جيناقتاعان توتەمدىك كەيىپكەر رەتىندە پايدا بولاتىندىعىن دالەلدەگەن.

و.فرەيدەنبەرگتىڭ تەورياسىن قاراپايىمداپ تۇسىندىرەتىن بولساق، ماسەلە تومەندەگىدەي: تايپا-وبششينانىڭ مۇشەلەرى عانا ەمەس، سونداي-اق تايپانىڭ بار مەنشىگى دە ءبىرتۇتاس رۋلىق توتەمنىڭ بولشەكتەرى بولىپ سانالادى. بۇل مەنشىكتىڭ ءبىر بولىگى، نەمەسە تايپانىڭ ءبىر مۇشەسى باسقا تايپاعا كەتكەندە توتەمگە زارار كەلەدى، ول السىرەيدى. بۇل زياننىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن باسقا تايپانىڭ توتەمىنەن وسىعان پارا-پار، ەكۆيۆالەنتتى بولىك الىنۋى كەرەك. بۇل ەكۆيۆالەنت مۇلىك، تايپانىڭ مۇشەلەرى نەمەسە اقشا بولۋى مۇمكىن. ال، اقشا – توتەمنىڭ سۋرەتى سالىنعان، سول سەبەپتى توتەمدىك ءماننىڭ سيمۆولدىق وكىلى بولىپ سانالاتىن زات قانا. سوندىقتان، بارلىق ۋاقىتتا اقشاعا قاسيەتتى سيمۆولدار تاڭبالاناتىن بولعان.

قازاقتىڭ تەڭگە ءسوزىنىڭ «تەڭ» تۇبىرىنەن تاراۋى تەگىن ەمەس. «تەڭ» - تەڭدىك، ەكۆيۆالەنت دەگەن ءسوز، سونداي-اق ول «ءتاڭىر» سوزىنە اۋەندەس. سەبەبى، ايىرباستىڭ ادالدىعى، ەكۆيۆالەنتتىلىگى زامانىندا ساندىق قانا، ەكونوميكالىق قانا ەمەس، ودان دا بيىك ماعىنانى بەرەتىن بولعان.

ورتا عاسىرلاردى ەۋروپادا جۇرگەن شىعىس اقشاسىنىڭ «دينار» اتى شۋمەردىڭ «دينگير» («قۇداي») سوزىمەن ەتيمولوگيالىق تۇرعىدان بايلانىستى. قازاقتىڭ قالىڭدىق ءۇشىن قالىڭمال، ال ولگەن ادام ءۇشىن قۇن تولەۋ ءداستۇرى و باستا وسى توتەمدىك ءمان الماسۋ جايىنداعى تۇسىنىككە نەگىزدەلگەن.

و.فرەيدەنبەرگكە ەش بايلانىسسىز، ءداستۇرلى وركەنيەتتەردەگى اقشانىڭ ساكرالدىگى جايىنداعى تەوريانى ءوز بەتىنشە اشقان ادام – رەنە گەنون. «ءتۇرلى داستۇرلەر، اقشانى شىنتۋايتىندا باسقا، رۋحاني ماعىنا بەرەتىن نارسە رەتىندە اتايدى». قازىرگى كەزدە اقشا تەك قانا «ماتەريالدىق» جانە ساندىق قانا ماعىنا بەرەتىن بولسا، ءاۋ باستا «مۇلدەم باسقا ماعىنا بەرگەن جانە وسى ماعىنانى ۇزاق ۋاقىت ساقتاپ كەلگەن». كەلتتەردە «تيىنعا تاڭبالانعان سيمۆولداردىڭ ءمانىن تەك قانا درۋيدتەردىڭ (ابىزداردىڭ – ز.ن.، ت.ءا.) تەوريالىق بىلىمدەرىمەن سالىستىرىپ بارىپ اشۋعا بولادى، ياعني، بۇل دەرەك درۋيدتەردىڭ اتالمىش سالاعا ىقپال ەتە الاتىنىن ايعاقتايدى». كونە ريمدە، اقشا، يۋنونانىڭ حرامىندا جاسالاتىن بولعان.

اقشا ءوندىرىسىن رۋحاني بيلىك قاداعالاپ وتىرعان. جانە بۇل كونە زاماندا عانا بولعان جايت ەمەس. ورتا عاسىرلاردا ەۋروپالىق كورولدەر رۋحاني بيلىكتىڭ قاراماعىندا بولعان. سول زاماننىڭ كەيبىر امىرشىلەرىنە، جاساندى اقشا ءوندىردى دەگەن ايىپ تاعىلعان، ياعني، كورولدەر رۋحاني بيلىكتىڭ رۇقساتىنسىز اقشا وندىرە الماعان، اقشانى ءوز ەركىمەن ايىرباستاي الماعان.

«اقشانى قولدان ءوندىرۋدىڭ» قىلمىستىلىعى سونداي، ونىمەن اينالىسقان ءامىرشىنىڭ تاقتان تايدىرىلۋى دا عاجاپ ەمەس ەدى. ءداستۇرلى وركەنيەت ينفلياسيا دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن، جانە بۇل اقشانىڭ از شىعارىلعاندىعىنان بولعان نارسە ەمەس.  ەڭ اۋەلى اقشا ساپانىڭ سيمۆولى ەدى، وسى ماعىناسىنان ايىرىلعان اقشا جاي عانا ساندىق كورسەتكىشكە اينالدى. ال، سان – وسۋگە، جانە وسى ءوسۋ بارىسىندا ماعىنادان ايىرىلۋعا بەيىم. ءبىز بۇگىندە كۋا بولىپ وتىرعان ينفلياسيا وسىلاي ورىستەگەن: اقشانىڭ سانى، كولەمى باعامەن بىرگە وسە بەرەدى دە، اقشانىڭ ءوزى قۇنسىزدانا بەرەدى.

قازىرگى ادام اقشانىڭ شىن مانىسىندەگى ساكرالدىك تەورياسىن قابىلداي المايدى، سەبەبى بايىرعى ادامزات رياسىز تۋرا ماعىناسىندا قابىلداعان ۇعىمدار سونشا الىستاپ، مۇنار باسىپ، بۇ دۇنيەدە جوق نارسەگە، تىكەلەي قابىلداۋدى بىلاي قويعاندا ابستراكتىلىق ويلاۋدىڭ وزىنە الدىرمايتىن جۇمباققا اينالدى.

مىسالعا، التىندى الايىق (شىنىنا كەلەتىن بولسا ونىڭ ورنىنا كۇمىستى، ۇلۋدىڭ قابىرشاعىن، نەمەسە كەز كەلگەن باسقا ءبىر زاتتى دا الۋعا بولار ەدى). ءبىز ءۇشىن بۇل – پايدالى ساۋدا جاساۋعا، ساقتاۋعا، كەز كەلگەن ساتتە قاعاز اقشاعا ايىرباستاۋعا بولاتىن قىمبات مەتالل. ءداستۇرلى وركەنيەت ءۇشىن التىن – كۇن مەنەن جۇرەك سياقتى رۋحتىڭ، بيىك ءپرينسيپتىڭ سيمۆولى. بۇل جەردە تاعى دا مىناداي پروبلەما تۋىندايدى: قازىرگى ادام ءۇشىن سيمۆول – ماعىناسى ادامداردىڭ اراسىنداعى كەلىسىمنەن باستاۋ الاتىن شارتتى بەلگى عانا. ءداستۇرلى مادەنيەتتە سيمۆول – شارتسىز، ول ءوزى بەلگىلەگەن زاتپەن نەمەسە قۇبىلىسپەن تىكەلەي بايلانىسادى، بويىندا ءوزى بەينەلەگەن زات پەن قۇبىلىستىڭ قاسيەتى بار، سول سەبەپتى سيمۆول اتانادى. التىندا، جۇرەكتە جانە كۇندە ءبىر ورتاق قاسيەت بار، سوندىقتان ولار بيىك دۇنيەنىڭ بەلگىسى سانالادى.

ادەپكى ادام كۇنگە قاراسا سوقىر بولىپ قالۋى مۇمكىن، ال رۋحاني دايىندىعى بار ادام ءۇشىن بۇل – جەتىلۋدىڭ، ءوسۋدىڭ جولى. مۇسا پايعامبارمەن قۇداي جانىپ تۇرعان بۇتا كەيىپىندە سويلەسەدى، ويتكەنى «ءبىر اللانىڭ ديدارىن» كورۋ ادامنىڭ ساناسىنا قاتەرلى جۇك. سول سياقتى ءتيىستى دايىندىقتان وتپەگەن ادام التىندى كورگەندە نە ءوز اجالىن تابادى نەمەسە بويىندا ونىڭ وزىنە بەيمالىم تومەن ينستينكتتەر ويانىپ ەسىنەن اداسۋى مۇمكىن. ال، رۋحاني ادام التىندى تاماشالاپ، قولىمەن ۇستاپ كورگەندە قۇدايدىڭ ديدارىن كورگەندەي اسەر الادى، رۋحى جەتىلە تۇسەدى. ءداستۇرلى وركەنيەتتە الحيمياعا ەكى ءتۇرلى كوزقاراس بولعان. بايلىققا قۇنىققان، بيلىكتى اڭساعان بىرەۋلەر قولدان التىن جاساماق بولىپ بۇكىل ءومىرىن بايانسىز تاجىريبە ۇستىندە وتكىزەر ەدى. باسقا بىرەۋ ءۇشىن تومەن قاسيەتتى مەتالداردىڭ بيىك قاسيەتتى التىنعا اينالۋ پروسەسى تەك قانا تازارۋ مەن كەمەلدەنۋدىڭ، رۋحاني جەتىلۋدىڭ جانە ەڭ سوڭىندا بيىك اقيقاتتى جۇرەكپەن قابىلداپ ۇيرەنۋدىڭ جولى بولاتىن.

و. فرەيدەنبەرگتىڭ دالەلدەگىنىندەي، ارحايكالىق زاماندارداعى ايىرباس جاۋلىق، قارۋلى كەسكىلەس فورماسىندا وتەتىن بولعان. باعاسىنا ساۋدالاسۋ، جانە الاقان سوعىسۋ سودان قالعان رۋديمەنتتەر. ايىرباستىڭ ادالدىعى، ەكۆيۆالەنتتىلىك – ساۋدانىڭ ءپىرى، ادالدىقتى، اقتىقتى، كەلىسىم شارت پەن انتتىڭ قاتاڭ ساقتالۋىن قاداعالاپ وتىراتىن «قۇدايدىڭ» «قولىندا» بولاتىن. زورواستريزمدە بۇنداي قىزمەتتىڭ يەسى احۋرامازدادان كەيىنگى ەكىنشى قۇداي، «اسپان نۇرىنىڭ گەنييى»، «ۇلان-عايىر جايىلىمداردىڭ يەسى» – ميترا ەدى. اۆەستا گيمندەرىنىڭ بىرىندە احۋرامازدا بىلاي دەيدى: «مەن، و سپيتاما، ۇلان-عايىر جايىلىمداردىڭ يەسى ميترانى جاراتقاندا – وزىمدەي ەتىپ، قۇرباندىق پەن دۇعا قىلۋعا لايىق ەتىپ جاراتتىم... و، سپيتاما، سەنۋشىلەرمەن دە، سەنبەيتىندەرمەن دە كەلىسىمدى بۇزبا، سەبەبى ميترا سەندەرگە دە، سەنبەگەندەرگە دە ورتاق». ءتاڭىرى دىنىندە ميتراعا ۇقساس بەينە بار، ءبىراق بۇل باسقا اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى.

ايىرباستىڭ اسكەري سيپاتى جانە ايىرباس ادالدىعىنىڭ ساكرالدىك ماعىناسى – اتالمىش ەكى فاكتور، ج. ديۋمەزيل ايتقانداي، ءداستۇرلى وركەنيەتتەردە يگىلىكتى، قازىنانى ءبولۋ جانە ايىرباس ىسىمەن اسكەريلەردىڭ، كشاترييلەردىڭ ەرەكشە ءبىر توبى اينالىسقاندىعىن دالەلدەيدى. ماتەريالدىق وندىرۋشىلەر اۋلەتىنىڭ اراسىندا كاسىپقوي كوپەستەردىڭ پايدا بولۋى ءداستۇرلى قۇرىلىمنىڭ، ءداستۇرلى بولمىستىڭ ازا باستاعاندىعىنىڭ بەلگىسى ەدى.

كونە دۇنيەدە ساۋداعا بايلانىستى قانشاما تابۋ-تىيىمدار بولعان. جانە بۇل كەزدەيسوق نارسە ەمەس. تازا پايدانى قۋالاعان كاسىپقوي ساۋدا مەن باسى بوس اقشا بار جەردە اقشانى ساتۋعا دەگەن قۇمارلىق پايدا بولاتىنى بەلگىلى عوي.

ادامدار، اسىرەسە، قولىندا بيلىگى بار ادامدار كوپ رەتتە ءوزىنىڭ مۇمكىندىگىنەن ارتىق ءقارجىعازارۇ بولادى. سول كەزدە ولارعا، بىردە ءوسىمقورلار، بىردە ايىرباسشىلار (مەنيالى)، بىردە بانكيرلەر دەپ اتالاتىندار جولىعىپ، ءوز قىزمەتىن ۇسىنادى (بۇل جايىندا د. كاراسيەۆتىڭ «مەنيالى: يستوريا بانكوۆسكوگو دەلا» اتتى ماقالاسىنان تولىعىراق وقۋلارىڭىزعا بولادى (مەگاپوليس، 2001 ج، NN 24، 40، 44)). ءداستۇرلى وركەنيەت ءۇشىن كرەديتتەن پروسەنت الۋدىڭ قىلمىستى، قۇدايعا جات ءىس ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ كەرەگى جوق دەپ ويلايمىز. ەشكىمنىڭ باسىنان شەرتىپ كورمەگەن ايسا عالايىسسالام، حرامنان ءايىرباسشى-وسىمقورلاردى قۋىپ شىققاندا ومىرىندە ءبىرىنشى رەت كۇش جۇمساپتى. ورتا عاسىرلاردا كاتوليك شىركەۋى كرەديتتەن پروسەنت الۋعا تالاي رەت تىيىم سالماق بولعان. وسى جايت «قۇراندا» دا ايتىلعان. ايىرباسشىلار ءىسىنىڭ قانداي پروبلەماعا اينالعانىن وسىدان-اق شامالاي بەرىڭىز. ريم يمپەراتورلارىنىڭ العاشقى ەكەۋى وسىمقورلىقپەن كۇرەسەمىز دەپ قازا تاپقان. يۋليي سەزاردىڭ ءولىمىنىڭ سىرى دا وسىندا دەگەن جورامال ايتىلادى. كونە دۇنيەنىڭ، جانە بەرگى تاريحتىڭ قانشاما امىرشىلەرى وسى ايىرباسشى ءوسىمقورلاردىڭ قولىنان قازا تاپتى.

ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ 2 مىڭجىلدىعىنىڭ باسىندا ايىرباسشىلار انگليا ەكونوميكاسىن ءوز ەركىنە باعىندىرىپ، مانيپۋلياسيا جاساپ وتىرعان. اعىلشىننىڭ العاشقى بانكيرلەرى اسىل تاس، التىن ساۋداسىمەن، زەرگەرلىكپەن اينالىساتىن اۋلەتتەن شىققان ەدى. ول كەزدە، قولدا بار اسىل تاس پەن التىندى زەرگەرلەرگە وتكىزىپ، ولاردان وسىنى راستايتىن قولحات الۋ ءداستۇرى بولعان. بۇنداي قولحاتتار العاشقى قاعاز اقشانىڭ ءرولىن اتقارعان، سەبەبى زىلدەي اۋىر التىن مەن كۇمىس تيىنداردى الىپ جۇرگەننەن، قولحات الىپ جۇرگەن الدەقايدا قولايلى ەدى. كەيىننەن زەرگەرلەر، كوپتەگەن سالىمشىلاردىڭ قولحاتتى قايتارمايتىنىن،وتكىزگەن التىنىن يا باسقا قازىناسىن كەرى سۇرامايتىنىن بايقاعان. وسىنىڭ ارقاسىندا ايىرباسشىلار وزدەرىندەگى قازىنادان الدەقايدا كوپ قاعاز اقشا شىعارىپ ءتۇرلى ماحيناسيالارعا بارعان. وسى، التىن-كۇمىس، اسىل تاسپەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن وتىرىك اقشانى (نەوبەسپەچەننىە دەنگي) وسىمىمەن (پروسەنتپەن) كرەديتكە بەرىپ قيساپسىز پايدا تاپقان.

ەڭ قولايلىسى – مونارحتارعا ۇلكەن سوما اقشا بەرۋ ەدى، سەبەبى وسىنىڭ ارقاسىندا حالىقتان سالىق جيناۋ قۇقىعىن يەمدەنۋگە بولاتىن. ايىرباسشىلار، امىرشىلەردى ۇزاققا سوزىلاتىن، اقشانى سۋداي شاشاتىن اۋىر سوعىستارعا يتەرمەلەگەن، جانە كوپ رەتتە ايىرباسشىلاردىڭ ءبىر ۇيىمىنىڭ، ءبىر بانكيرلەر اۋلەتىنىڭ ءتۇرلى تارماقتارى بىر-بىرىمەن باقاس ەكى مەملەكەتتى قارجىلاندىراتىن بولعان. ايىرباسشىلار، كەرەك بولعاندا تۇتاس ۇكىمەتتەردى الماستىرىپ، قولايىنا جاقپاعان مينيسترلەر مەن مونارحتاردى ءولتىرىپ وتىرعان.

اعىلشىن بۋرجۋازيالىق ريەۆوليۋسياسىنىڭ باستى سەبەبى – وليۆەر كرومۆەلدى قارجىلاندىرعان ايىرباسشىلاردىڭ مۇددەسىندە. بۇل، ايىرباسشىلاردىڭ ىستەگەن قىلمىستارىن جىپكە تىزەتىن جەر ەمەس. XVI عاسىردىڭ اياعىندا انگليادا، ۇكىمەتتىڭ رۇقساتىمەن، «انگليانىڭ بانكى» دەگەن الدامشى اتپەن تاريحتاعى العاشقى جەكەمەنشىك ورتالىق بانك پايدا بولدى. بۇل بانك ءوز قالاۋىنشا مەملەكەتتىك اقشانى باسىپ شىعارا بەرەتىن بولعان. XX عاسىردىڭ اياعىنا قاراي بۇنداي بانكتەر بۇكىل الەمنىڭ ەكونوميكاسىن كونترول جاساپ وتىرعان. كرەديت ساياساتىن قالاۋىنشا جۇرگىزگەن ولار ءتۇرلى ەكونوميكالىق داعدارىستار ۇيىمداستىرىپ، ءوندىرىس ورىندارىن، فەرمەرلەردى، ۇساق جەكە بانكتەردى بانكروتقا ۇشىراتىپ، مۇلكىن تيىنعا ساتىپ الاتىن بولعان.

ءبىراق بانك ءىسىنىڭ ەڭ سۇمدىق قۇپياسى – ونىڭ ادام اقىلىنىڭ ءىسى ەمەس ەكەندىگىندە. بانك – جەكەلەگەن پايدا قۋعان ادامداردىڭ ستيحيالى تۇردە ۇيىمداستىرعان نارسەسى ەمەس. تاريحتىڭ كوزى جەتپەيتىن، ىقىلىمعا كەتكەن كونە زامانداردا (ونداعان مىڭ جىل بۇرىن دا بولۋى مۇمكىن) مەملەكەتتىك فينانس جۇيەلەرىن، جەردەگى وندىرىلگەن بارلىق يگىلىكتى، ادام ساناسىنىڭ بارلىق جەتىستىگىن جاۋلاۋ، تۇپتەپ كەلگەندە الەمدىك بيلىكتى جاۋلاۋ تەحنولوگياسى پايدا بولعان. وسى تەحنولوگيا ءسال-پال عانا جەتىلىپ عاسىردان عاسىرعا ءوتىپ كەلە جاتىر (جانە بۇل تەحنولوگيا بەلگىلى ءبىر توپ ادامداردىڭ  عانا قولىندا). وسىنىڭ ارقاسىندا الەمدەگى ەڭ باي ەل – امەريكانىڭ بايلىعىنىڭ 60%ء-ى التى اۋلەتتىڭ عانا قولىندا. البەتتە، ولار  قالعان 40%ء-ى قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وتىر. جانە بۇل بۇكىل الەمدە ەتەك الىپ وتىرعان قۇبىلىس.

ەندى، ەڭ كونە زاماننان كەلە جاتقان، الەمنىڭ بيلىگىنە تالماي ۇمتىلعان بۇلار كىمدەر ەدى دەگەن قىتىقشىل ساۋال باس كوتەرەدى. وزىنەن-وزى كەلىپ تۇرعان جاۋاپ: ەۆرەيلەر، ماسوندار، جانە ت. ب. ءبىراق بۇل... كۇندە ايتىلاتىن دايىن اقيقات. بۇل جاۋاپ، ءوزىنىڭ دايىندىعىمەن، وڭايلىعىمەن كۇماندى. الەمدىك بيلىك كلانى (اۋلەتى) شەبەر جاسىرىنا بىلەدى، ويتە الماسا ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتە الماس ەدى. وسى جاسىرىنۋدىڭ ءبىر امالى  – ەۆرەي ماسەلەسى. ارينە، بۇل حالىقتىڭ قولىندا ۇلكەن بايلىق، ىقپال ەتۋدىڭ قالىپتاسقان امالدارى بار، الەمدىك مەنەدجەرلەردىڭ ەڭ بيىك توبى وسىلاردان قۇرالعان. ءبىراق الەم بيلىگى شىنىندا دا ەۆرەيلەردىڭ قولىندا بولسا، وندا ەۆرەي ماسەلەسى ۇنەمى كۇن تارتىبىندە تۇرماس ەدى. بيلەۋشى اۋلەت، ياحۋديلىك مەسسيانيزمدى ءوز ماقساتىنا شەبەر پايدالانعان.

ايتسەدە دە، بۇلار كىمدەر ەدى؟

كورنەكتى تاريحشى مۇحتار ماعاۋين ۇلكەن تاريحي ماتەريالدى زەردەلەۋدىڭ ناتيجەسىندە، بۇلار جەر بەتىندەگى بىردە-بىر ءناسىل مەن ۇلتقا جاتپايتىن، مەسوپوتاميانىڭ كونە قالالىق وركەنيەتتەرىنەن تامىر تارتاتىن، شىققان تەگى بەيمالىم اۋلەت دەگەن پىكىرگە كەلگەن.

بىردە، ءوزىنىڭ ساياجايىندا تاڭعى ءشاي ۇستىندە، تاڭ اتپاي بىرنەشە ورىس گازەتىن وقىپ تاستاعان مۇقاڭ وسى ماقالانىڭ اۆتورلارىنىڭ بىرىنە بىلاي دەگەن ەدى:

– مىنە، قارا، روسسيانىڭ گازەتتەرى قايتادان ەۆرەي ماسەلەسىن قوزعاپ جاتىر. جانە بارلىعى بىردەي «سيون پايعامبارلارىنىڭ پروتوكولدارىنا» سىلتەمە جاسايدى. بۇنىڭ كادىمگى فالسيفيكاسيا ەكەنىن قالاي تۇسىنبەيدى، تاڭىم بار. يزرايل الاقانداي پالەستينانى جەڭە الماي وتىر، ەۆرەيلەردىڭ الەمدى بيلەپ وتىرعانىنا كىم سەنەدى؟ مىناۋ، «سيون پايعامبارلارىنىڭ پروتوكولدارى» دەگەن نارسەنى، شاماسى ەۋروپا ەلدەرىنىڭ قۇپيا قىزمەتتەرى «تياناقتاپ» شىعارعان. ال، ماتەريال كادىمگى بيبلياداعى «كونە وسيەت» – «ۆەتحيي زاۆەتتەن» الىنعان.

– ولاي بولسا الەمدى كىم بيلەپ وتىر؟ – دەدىم مەن قالجىڭداپ.

مۇحاڭ ءبىر ساتكە ويلانىپ قالدى دا بىلاي دەدى:

– الەمدى ات توبەلىندەي ەۆرەي بانكيرلەرى ەمەس – ادامنىڭ التىنعا، اقشاعا، جالپى بايلىققا دەگەن ىقىلاس-پەيىلى بيلەپ وتىر. ارينە، ەۆرەيلەر تالانتتى، اۋقاتتى حالىق. ءبىراق ولار ەشقاشان الەمدى بيلەمەگەن، بيلىككە ۇمتىلماعان. موڭعولدار جايىنداعى «قىساس ءافسانا» سياقتى، بۇل پروتوكولدار دا ەۆرەيلەر جايىنداعى «قىساس ءافسانا». تاريح ساحناسىنا ءبىر رەت بولسا دا شىققان كەز كەلگەن حالىقتان بۇنداي مەسسياندىق يدەيالاردى تابۋعا بولادى. مىسالعا، روسسيا، ءالى كۇنگە دەيىن «ءۇشىنشى ريم» يدەياسىمەن «اۋىرادى». انگليا ءوزىنىڭ كولونيالارىن كەشە عانا تاستاپ شىقتى. اقشانىڭ، كاپيتالدىڭ تاريحىن زەرتتەگىسى كەلەتىن ادام اتالمىش «پروتوكولدار» سياقتى وسەك-اياڭمەن ەمەس، كەلەلى ماتەريالمەن جۇمىس ىستەۋى كەرەك.

– ول ماتەريالدار نە دەيدى ەكەن؟ – دەپ سۇرادىم مەن.

– ءىز كونە ۆاۆيلون (بابىل)، اسسيريا مەن شۋمەر، مەسوپوتامياعا بارىپ تىرەلەدى. الەمدىك كاپيتال نينيەۆيا سياقتى قالالاردا قالىپتاسقان. بۇل جايىندا ۇزىك-ۇزىك مالىمەتتەردى كونە ادەبي شىعارمالاردان تابۋعا بولادى. مەسوپوتاميا – كادىمگى جاي مىستى ياكي باسقا مەتالدى التىنعا اينالدىرا الاتىن دۋاحان-سيقىرشىلاردىڭ وتانى. قازاقتار بۇل جەردى عاجام دەپ، ياعني، قاسكوي ارۋاقتار مەن جادىگويلەردىڭ مەكەنى دەپ اتاعان...

«مىڭ ءبىر ءتۇن» جيناعىندا «حاسان-زەرگەر» دەگەن ەرتەگى بار. حاسانعا، مىستان التىن جاساپ كورسەتكەن سيقىرشى، ونى الداپ ەرتىپ اپارىپ بيىك تاۋدىڭ باسىندا قالدىرىپ كەتەدى. قازاقتار اسىلدان بۇيىم جاساعان ادامدى «زەرگەر» دەگەن، ال اسىل تاس پەن التىن ساۋداسىمەن اينالىسقان ادامدى «گاۋحارپرۋش» دەگەن. حاسان – زەرگەر ادام، ال ونى الداپ كەتكەن گاۋحارپرۋش، كىتاپشى سيقىرشى – ول سول ايىرباسشىڭىز، بولاشاق بانكيرىڭىز.

ا. نەميروۆسكييدىڭ «حاننا، حۋرري – حانيگالباات ي كاسسيتسكايا ۆاۆيلونيا ۆ XVI دو ن. ە. (ك يستوريي «تەمنوگو ۆەكا» دريەۆنەي مەسوپوتاميي)» دەگەن تاماشا ماقالاسى م. ءماعاۋيننىڭ ايتقان ءسوزىن بەكىتە تۇسەدى.

فرانسۋز ءداستۇرشىل-تراديسيوناليسى الەكساندر دە داننان ساكرالدىك تەكستەر مەن ەزوتەريكالىق ماتەريالداردى زەرتتەي وتىرىپ تۋرا وسىنداي قورىتىندىلارعا كەلەدى. ول ءتۇرلى داستۇرلەردە كەزدەسەتىن، جولدان تايعان، اقىرسوڭىندا ادام تايپاسىنىڭ ۇرعاشىلارىمەن نەكەلەسكەن، ولارعا ماگيا، استرولوگيا، قارۋ-جاراق جاراتۋ، زەرگەرلىك ونەردى جانە ... كوسمەتيكا جاساۋدى ۇيرەتكەن پەرىشتەلەر جايىنداعى (ەنوحتىڭ كىتابى) تەكستەرگە سۇيەنگەن. وسىلاردىڭ قاتارىندا، الەكساندر دە داننان، اسسير-ۆاۆيلوندىق ءدىني اۋلەتتەن شىققان، سەكسۋالدىق كۋلتتەرمەن اينالىساتىن ابىز ايەلدەر كوللەگياسىن اتاپ كەتەدى. سونداي-اق، ول پلۋتارحتىڭ ەڭبەگىنەن مىسىرداعى قۇپيا سەكسۋالدىق كۋلتتەر جايىندا سيتاتا كەلتىرەدى. زەرتتەۋشىنىڭ پىكىرىنشە وسىنداي ىرىمدار مەن كۋلتتەردىڭ ناتيجەسىندە كونترينيسياسيالىق ورتالىقتار پايدا بولعان. بۇل ديناستيالار ماگيا جانە قارجى سپەكۋلياسياسى ارقىلى، پارا مەن قان توگۋ ارقىلى قاجىماي تالماي، جۇيەلى تۇردە الەمدىك بيلىككە ۇمتىلعان، ادامزاتتى ازدىرىپ ونى جاراتۋشىعا قارسى قويعان.

ماقالانىڭ اۆتورلارى، بۇل كۇندە بۇكىل الەمدىك موداعا اينالعان كونسپيرولوگياعا اۋەستەنبەيتىن ادامدار. ءبىراق قازاق زەرتتەۋشىسى مەن فرانسۋز زەرتتەۋشىسىنىڭ – ءتۇرلى ماتەريالمەن، جانە ءتۇرلى مەتودولوگيامەن جۇمىس ىستەگەن، ءتۇرلى دۇنيەتانىم وكىلدەرىنىڭ بىردەي قورىتىندىعا كەلۋى – ارينە، ادامدى قايران قالدىرادى.

 

جىبەك جولى: ەكى فينانس جۇيەسىنىڭ قۇپيا كۇرەسى

ءبىز كەت-بۇعانىڭ، تامپليەرلەر مەن مامليۋكتەردىڭ تاريحىنان ءسال قيىس كەتىپ قالدىق. ءبىراق، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، جوعارىدا كەلتىرىلگەن مالىمەت، اين دجالۋدتا بولعان قانتوگىستىڭ، اسىلىق ايتتى دەمەڭىز، بۇكىل الەمنىڭ تاريحىن مۇلدەم باسقا ارناعا بۇرعان تراگەديانىڭ ءمانىن ايقىنداۋ ءۇشىن كەرەك.

ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا ءتۇرلى ەلدەردىڭ كوپەستەرى ساۋدا جاسادى، مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ، جۇڭگو، ۆەنەسيا، گەنۋيانىڭ، ۇيعىر نەستورياندارىنىڭ كوپەستىك كاپيتالدارى باسەكەگە ءتۇستى. ءبىراق جىبەك جولىن ەجەلدەن 2-3 ساۋدا ءۇيى عانا قاداعالاپ وتىردى. ب.د. ءى-شى مىڭجىلدىعىنىڭ اياعىنا قاراي پورتۋگاليادا نەمەسە مىسىردا وسى ساۋدا ۇيلەرىنىڭ بىرىنە اقشانى وتكىزىپ، قولعا اككرەديتيۆ الىپ، بۇكىل قۇرلىقتى كەسىپ ءوتىپ قىتايدا سول چەكتى قايتادان اقشاعا اينالدىرۋعا بولاتىن ەدى. ايىرباسشىلار  سول كەزدەگى انگليادا ەمىن-ەركىن جۇرگەن بولسا، مۇسىلمان ەلدەرىندەگى قۇقىعى ودان دا زور ەدى. قۇران ءوسىمقورلىققا قاتاڭ تىيىم سالعانىمەن، يسلام مەملەكەتتەرى ءدىن بوستاندىعىن ۇستاندى.

ناتيجەسىندە يسلام مەملەكەتتەرىندە ياحۋديلەر جانە سولاردىڭ دىنىنە كىرگەندەردىڭ ءداۋىرى ءجۇردى، ولار حالىقتىڭ ەڭ اۋقاتتى بولىگىنە اينالدى. يسپان حاليفاتىندا ولار قارجى جۇيەسىن بيلەپ، ءتىپتى، مينيسترلىك قىزمەتتەرگە وتىردى. انالوگيا بويىنشا باسقا يسلام مەملەكەتتەرىندە دە وسىلاي بولدى دەپ جورامالداۋعا بولادى. مىسالعا، مىسىردى الايىق: نەگىزگى حالىق – حريستيان دىنىندەگى فەللاحتار مەن كوھتتار، بازاردا اراب كوپەستەرى ساۋدا جاسايدى، مايدانعا بارىپ سوعىساتىندار – قىپشاق پەن شەركەستەن الىنعان مەملەكەتتىك قۇلدار، التىن سارايدا كۇردتىڭ ايۋپ ديناستياسىنان شىققان امىرلەر بيلىك قۇرىپ وتىر. اقىرcوڭىندا قىپشاقتار مەملەكەتتىك بيلىكتى ءوز قولدارىنا الدى.

«مىسىر ەتنيكالىق حيمەراعا – بىر-بىرىمەن قيىسپايتىن ەلەمەنتتەردىڭ جيىنتىعىنا اينالۋى كەرەك ەدى، ءبىراق بۇلاي بولمادى. بۇل ەلەمەنتتەر بىر-بىرىنەن بولەك، سيمبيوزدا ءومىر ءسۇردى، سول سەبەپتى الەۋمەتتىك جۇيە بۇزىلماي ساقتالدى»، – دەپ جازادى ل.گۋميليەۆ. ءبىراق ءبىر ۇلتتان، ءبىر دىننەن عانا تۇراتىن (سول كەزدەگى مىسىرمەن سالىستىرعاندا) جانە ءدىن بوستاندىعىن ۇستانباعان انگليادا كەلىمسەك ايىرباسشىلار (مەنيالى) كاتوليك شىركەۋىنىڭ زاڭدارىن، ينكۆيزيسيانى اينالىپ ءوتىپ، بۇكىل مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسىن باعدارلاپ وتىرعاندا، فينانس جايلى شامالى عانا تۇسىنىگى بار كەلىمسەك  قۇلدار بيلەگەن، كوپناسىلدى، كوپدىندى ەلدىڭ ءحالى نەشىك دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. سول سۇلتاندار مەن امىرلەردىڭ اقشاعا دەگەن زارۋلىگى ەۋروپالىق مونارحتاردان ەش كەم ەمەس ەدى، سەبەبى سوعىسقا جارامدى جاس، الەۋەتتى قۇلدار وتە قىمبات تۇراتىن. مىسىردىڭ تاريحي جولىنىڭ ەرەكشەلىگىن، ول جەردەگى تابىنۋ (كۋلت) ورىندارىنىڭ، قۇپيا سەكتالاردىڭ، ماگيالىق پراكتيكالاردىڭ كوپتىگىن ەسكەرەتىن بولساق، وندا، وسىنىڭ بارلىعىن كىم باعدارلاپ وتىردى دەگەن ساۋال باس كوتەرەدى.

وسىنى مەسوپوتاميا ءوڭىرى تۋرالى دا ايتۋعا بولار ەدى. «مىڭ ءبىر ءتۇن» ەرتەگىلەرىن ايتاتىن قازاقتىڭ اڭگىمەشىل قاريالارى، اسىرەسە عاجامنان شىققان كىتابي دۋاحاندار، جادىگويلەرگە باسا نازار اۋداراتىن. باعداتتىڭ قۇپيا پوليسياسى – قۋلار جايىنداعى ەرتەگىلەردە ياحۋدي ازرانىڭ سيقىرمەن ءوز جاۋلارىن ەسەككە اينالدىرىپ، جۇمىس ىستەتىپ قويعانىن سۋرەتتەيتىن ەپيزود بار. قاريالار ازرانىڭ جويىت ەمەس ەكەنىن ەرەكشە اتاپ كەتەتىن بولعان، سەبەبى، ياحۋديلەر دەپ وسى دىنگە كىرىپ، ونىڭ بارلىق يگىلىگىن پايدالانعان ادامداردى دا اتايدى ەكەن.

ەندى تامپليەرلەرگە كەلەتىن بولساق، ولار حريستياننىڭ ەڭ باي وردەنى، جانە فرانسۋز قازىناسان ساقتاۋشى عانا ەمەس ەدى.

ر.گەنوننىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، بۇل اسكەري-رۋحاني وردەن حريستياندىق ەۋروپاداعى اقشانىڭ قوزعالىسىن قاداعالاپ وتىرعان. كورىكتى فيليپپ ءوزىنىڭ بانكيرلەرى – تامپليەرلەرگە جاي عانا قارىز ەمەس ەدى. ءوزىنىڭ بيلىگىن كۇشەيتپەك ماقساتتا ول فەودال-سەنورلارمەن ۇنەمى جاۋلىق ۇستىندە بولدى، سونداي-اق، فلاماندتىقتارمەن جانە اعىلشىندارمەن ۇزدىكسىز سوعىس جۇرگىزىپ وتىردى.  ايىرباسشىلاردىڭ مۇنداي جاعدايدا اسا داۋىرلەيتىنىن جوعارىدا ايتىپ كەتتىك. تىعىرىقتان شىعۋ ءۇشىن كورول، ەۆرەيلەردىڭ بۇكىل مۇلكىن تاركىلەپ، وزدەرىن ەلدەن قۋىپ جىبەردى. سودان سوڭ ول باعاسى تومەن، قۇنسىز اقشا شىعارا باستادى. تامپليەرلەر وعان وتىرىك اقشا شىعاردى دەپ ايىپ تاقتى. فيليپپ، وردەننىڭ باسشىلىعىنا ءوزىنىڭ ۇلدارىنىڭ ءبىرىن تاعايىنداپ، امال تاپپاق بولدى. بۇل ارەكەتى ىسكە اسپاعان ول ەڭ سوڭعى امالعا كوشتى، ينكۆيزيسيانىڭ كومەگىمەن ايىپتاۋشىلاردىڭ ءوزىن جويىپ، بۇكىل قازىناسىن قولىنا الدى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، – وسى قاندى قىرعىننىڭ باسى-قاسىندا بولعان فينانس ءمينيسترى نوگارەنىڭ ءوزى ينكۆيزيسيانىڭ قولىنان قازا تاپقان  كاتار اۇلەتىنەن شىققان دىنبۇزار-ەرەتيكتىڭ نەمەرەسى ەدى. شاماسى، ول كاتوليك ءدىنىنىڭ ءبىر تىرەگىن جويعاندا اتاسىنىڭ كەگىن قۋعان.

الايدا تامپليەرلەردىڭ ءوزىن پەرىشتە دەپ ايتۋ قيىن ەدى. ابىرويى بيىك، ىقپالدى، باي وردەنگە اركىم-اق مۇشە بولعىسى كەلگەن، بۇل جەردە تالاي پىسىق، اۆانتيۋريست-الاياققا جول اشىق ەدى. وردەن ءشىرىپ قۇلاۋعا شاق تۇرعان. حريستيان وركەنيەتىنىڭ ساكرالدىق نەگىزدەرىنىڭ، فينانس جۇيەسىنىڭ ساقشىسى تامپليەرلەر سەنورلارعا وسىمگە (پروسەنتكە) اقشا بەرگەنى، ياعني، وزدەرى كۇرەسۋگە، توقتاتۋعا ءتيىس ىسپەن وزدەرى اينالىسقانى بەلگىلى. رىسارلار وردەنگە مۇشەلىككە الىنعاندا ءمۇمين، فاقىر بولامىز، ناپسىدەن اۋلاق بولامىز دەپ انت بەرگەنىمەن، شىنتۋايتىنا كەلگەندە بايلىققا، كۇنا مەن زيناعا بەلشەسىنەن باتقان، وزدەرىن زاڭنان جانە حريستيان امىرشىلەرىنەن بيىك ساناعان.

ءبىراق ەڭ قىزىعى سوت پروسەسى كەزىندە تامپليەرلەرگە «ۆاۆيلون سۇلتانىمەن» اندا-وداقتاس بولدىڭدار، بۇكىل حريستيان جۇرتىن سونىڭ تابانىنىڭ استىنا سالىپ بەرەم دەپ انت بەردىڭدەر دەگەن ايىپ تاعىلعان. ارينە، بۇنداي ايىپ – اقىلعا سىيمايتىن ابسۋرد. الايدا، تامپليەرلەردىڭ مۇسىلمان امىرلەرىمەن كۇندە قاتىناسىپ تۇرعانىن، ينكۆيزيسيا تاياۋ شىعىستىڭ ساياسي كارتاسىن جاقسى بىلگەندىگىن، جانە داڭقتى وردەندى تۇبەگەيلى جويۋ ءۇشىن اقىلعا الدەقايدا قونىمدى ايىپ تاعۋعا (مىسالى، يسمايليت-اسساسيندەرمەن ياكي باسقا تەرروريستىك ۇيىمدارمەن ءتىل تابىستىڭدار دەپ نەگە ايىپتاماسقا) مۇددەلى ەكەنىن ەسكەرەتىن بولساق، وندا ينكۆيزيسيانىڭ بۇل ايىپتاۋ جۇيەسىنىڭ باسقا ءبىر استارى اشىلاتىنداي.

ءبىز ءۇشىن اقىلعا سىيمايتىن ايىپتىڭ ول كەزدە الدەبىر، ءبىز ۇمىتقان سيمۆولدىق ماعىناسى بولعانى انىق. ونىڭ ۇستىنە، تامپليەرلەر موڭعولداردى حريستيان ساناماعان كۇننىڭ وزىندە، ەڭ قاراپايىم ادامدىق مۇددەگە ساي، ولار موڭعول مەن مامليۋك سوعىسىندا بەيتاراپ ساياسات ۇستانۋ كەرەك ەدى، سەبەبى ولار موڭعولداردىڭ دا، مامليۋكتەردىڭ دە بارىنشا قانسىراعانىنا مۇددەلى بولاتىن، سوندىقتان بۇل قانتوگىستە كىم جەڭسە دە ولاردىڭ ۇپايى تۇگەل بولار ەدى. ءدال سول ساتتە كۇشى ءسال عانا ارتىقتاۋ مامليۋكتەردى قولداعان تامپليەرلەر ءوز اجالىنا جول اشتى. بۇل – وردەننىڭ جاي عانا ازعاندىعىنىڭ بەلگىسى ەمەس، بۇل ونىڭ الدەبىر ەشكىم بىلمەيتىن ءۇشىنشى جاقتىڭ قولىنداعى مىلقاۋ قارۋ بولعاندىعىن ايعاقتايتىن دالەل.

وسىدان 700 جىل بۇرىن بولعان تامپليەرلەردىڭ سوت پروسەسى جايىندا باتىستا ءالى كۇنگە دەيىن داۋ-داماي ءجۇرىپ جاتىر، بۇل تاقىرىپقا قانشاما كىتاپ جازىلدى. ەۋروپا مەن تاياۋ شىعىستاعى اقشا اينالىمى مەن قارجى جۇيەسىن قاداعالاپ وتىرۋعا مىندەتتى وردەننىڭ قۇلاۋىن تاريحشىلار ەۋروپانىڭ، جانە ودان كەيىن بۇكىل الەمنىڭ ءداستۇرلى وركەنيەتىنىڭ كۇيرەۋىنە جول اشقان بەتبۇرىس وقيعا دەپ ەسەپتەيدى. وردەننىڭ ازىپ-توزۋى ونىڭ تالايسىز اجالىنان بۇرىن باستالعان. حرام وردەنى ەۋروپانىڭ بۇكىل ساكرالدىق وركەنيەتى سياقتى ىشتەن ءىرىدى. تامپليەرلەردىڭ وداقتاس موڭعولدارعا ىستەگەن ساتقىندىعى، فرانسۋز كورولى مەن ريم پاپاسىنىڭ ىستەگەن ىستەرى – وسىنىڭ اينىماس ايعاعى. ايىرباسشىلار (مەنيالى) بارلىق ىقپالدى ادامداردى ءوز قاراماعىنا الدى، ال قالعان تاريح – وسىنىڭ سالدارى عانا. ساكرالدىك (كيەلى)  فينانس جۇيەسى مەن ءداستۇرلى وركەنيەتكە قارسى كۇشتەردىڭ قالىپتاستىرعان فينانس جۇيەسىنىڭ اراسىندا مىڭداعان جىلدارعا سوزىلعان كۇرەس سوڭعىسىنىڭ جەڭىسىمەن اياقتالدى. جانە كونترينيسياسيالىق كۇشتەر بۇل كۇرەستە ماگيانى ەمەس – ادامنىڭ پەندەلىگى مەن السىزدىگىن شەبەر پايدالاندى. بۇل جۇيە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ وتىر.

 

كەت-بۇعانىڭ قۇپيا ميسسياسى

وسى وقيعاداعى كەت-بۇعانىڭ ورنى قانداي ەدى؟ ول شىنىندى دا، ل.گۋميليەۆ ايتقانداي جاراتۋشىنىڭ تابىتىن قۇتقارۋعا بارا جاتقان سوڭعى حريستيان ءباھادۇرى مە ەدى؟ «سارى كرەست جورىعى» («جەلتىي كرەستوۆىي پوحود»)، موڭعول يدەاليزمىنىڭ، قۇپيا كۇشتەردىڭ جۇرگىزگەن لاس فينانس ويىندارىنا جولىققان سەبەپتى جەڭىلىسكە ۇشىراعانى ما؟ ياحۋدي-حريستيان الەمىنىڭ السىرەپ بارا جاتقان ساكرالدىك وركەنيەتى جانە الەمدىك بيلىككە تالماي ۇمتىلىپ كەلە جاتقان ايىرباسشىلارمەن ەكى اراداعى كۇرەسى قالاي اياقتالۋى كەرەك ەدى؟ كىم ءبىلىپتى. ءبىراق ءبىز بۇدان ءتيىستى ساباق الۋىمىز كەرەك، قازاق ۇلتى الەمدە بولىپ جاتقان وقيعالاردى رياسىز، سانالى تۇردە قابىلداپ، ادەمى يدەيالاردىڭ تاساسىنداعى قۇپيا سەبەپتەر مەن ءتۇرلى مۇددەلەردىڭ تارتىسىن اجىراتىپ ۇيرەنۋى كەرەك.

كەت-بۇعا مەن ونىڭ جاۋىنگەرلەرى بوگدە بىرەۋلەردىڭ جۇرگىزگەن ويىنىنداعى مىلقاۋ قارۋ ەمەس ەدى. بۇلاي دەۋگە ۇلكەن نەگىز بار. ارينە، ول نەستورياندىق ەدى، ءبىراق ول ەڭ اۋەلى قۇلاعۋ حاننىڭ قولباسشىسى بولاتىن، ساحارانىڭ پەرزەنتى بولاتىن. كەزىندە ۆ.رۋبرۋك حان ورداسىنا كەلگەندە، باتۋ حاننىڭ ۇلى سارتاقتىڭ حريستيان ەكەنىن بىلە تۇرا ول قانداي دىندە ەدى دەپ سۇرايدى. سوندا سارتاقتىڭ حاتشىسى: «ول حريستيان ەمەس، ول موڭعول» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ەۋروپالىق ساياحاتشى، موڭعولدار ەتنوس پەن ءدىننىڭ اراسىن اجىراتپايدى دەپ بۇلقان-تالقان بولادى. ل.گۋميليەۆتىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، اڭگىمە مۇلدەم باسقا نارسەدە – بايىرعى موڭعول ءدىنى جايىندا ەدى. «ءبىز، موڭعولدار ءبىر جاراتۋشىعا عانا سەنەمىز، ال ونىڭ ءامىرىن ءوز ساۋەگەيلەرىمىز ارقىلى بىلەمىز» دەيدى ەكەن موڭعولدار. سارتاققا بايلانىستى ايتىلعانداردىڭ كەت-بۇعاعا دا قاتىسى بار.

كوشپەلىلەر ءۇشىن حريستياندىق – جاپسارلاس باسقا دىندەر، مىسالى، يسلام سياقتى ىلكى، ءبىرتۇتاس ءدىننىڭ ءبىر كەبى، تاريحي فورماسى عانا. كەزىندە وسى ماقالانىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى جولى ءتۇسىپ ل. گۋميليەۆتىڭ ۇيىندە قوناق بولدى. اڭگىمە ونىڭ ءوزى جاقسى كورەتىن وتكەن زامان قاھارماندارىنىڭ ءبىرى – كەت-بۇعا نويان جايلى بولدى. ليەۆ نيكولايەۆيچ، كەت-بۇعانىڭ قولباسشى عانا ەمەس، داۋلەسكەر كۇيشى بولعانىن، ونىڭ شىعارمالارىنىڭ قازاق دالاسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ورىندالىپ كەلگەنىن ەستىپ قايران قالعان. از-كەم ۇنسىزدىكتەن كەيىن ول بىلاي دەگەن ەدى: «ءيا، ارينە، كەت-بۇعا ساحارانىڭ پەرزەنتى عوي، ياعني، جاۋىنگەر دە، اقىن دا بولعان. ول زاماندا ءومىر مەن ونەر، ەپوس پەن مايدان دالاسىنداعى ەرلىك ءبىر-اق نارسە ەدى عوي».

ۇلى عالىمنىڭ بۇل سوزىنەن دالانىڭ ۇلدارى – كوشپەلىلەرگە دەگەن اسقاق، ىزگى ماحابباتى تانىلادى. ءبىراق بۇل مالىمەتتى اياعىنا دەيىن پايىمداي الماعانى بايقالادى. قوبىزشى كەت-بۇعا ءتاڭىرىنىڭ كۇبىرىن ەستي الاتىن، ءتاڭىرى دىنىندەگى ادام. ۇلى جىراۋ، ۇلى كۇيشى بولۋ – كوشپەلى وركەنيەتتىڭ ەزوتەريكالىق داستۇرىنە تەلىنۋ، قانىق بولۋ دەگەن ءسوز. شىڭعىس حاندى العا جەتەلەگەن كوشپەلىنىڭ كونە تۇيسىگى، كونە ميسسياسى، كەت-بۇعانى دا جەتەلەگەن. ول، ءوزى دۇنيەگە كەلەردەن مىڭداعان جىل بۇرىن سالىنعان جولمەن ءجۇردى. عاجام مەن مىسىر، جەتكەن جەتىستىكتەرىنەن مەيماناسى تاسىپ، اقىرسوڭىندا ءبىر جاراتۋشىعا قارسى شىققان اتلانتيدادان تامىر تارتاتىن كونترينيسياسيانىڭ، كىتابي سيقىرشىلىقتىڭ، دۋاحاندىقتىڭ، قۇدايدىڭ زاڭىن تەرىسكە شىعاراتىن تومەن الحيميانىڭ ەجەلگى قۇپيا ورتالىقتارى بولىپ سانالادى (وقىرمان بۇل ءسوزدى دۇرىس ءتۇسىنۋ ءۇشىن، جوعارىدا ايتىلعان يراننىڭ ەكى ءتۇرلى بەينەسى جايىنداعى پىكىرىمىزدى ەسىنە سالامىز. بۇل پىكىردىڭ مىسىرعا دا قاتىسى بار).

«جابايى» كوشپەلىلەر ىزگىلىك تۇرعىسىنان العاندا ءوزىنىڭ «مادەنيەتتى» دۇشپاندارىنان الدەقايدا بيىك ەدى. سەميت پايعامبارلارىنىڭ ايانىندا ايتىلعان، وتىرىقشى حالىقتار كۇندەلىكتى بۇزىپ وتىراتىن كىسىلىك سالتتارى، كوشپەلىلەر ءۇشىن ايتۋدى، تالقىلاۋدى، نەگىزدەۋدى، ءفالسافانىڭ تاقىرىبىنا اينالدىرۋدى كەرەك ەتپەيتىن تابيعي، ءوز وزىنەن بولۋعا ءتيىستى نارسە سانالادى. كوشپەلىلىكتىڭ داۋىرلەگەن كەزىندە ادالدىق پەن نامىس ارحەتيپىنە نەگىزدەلەتىن اسكەري مورال وسىنداي بولاتىن. مىسالى، كوشپەلىلەر گوموسەكسۋاليزمدى تابيعات زاڭىنا، جاراتۋشىعا قارسى ءىس، قيانات دەپ ساناعان. XX عاسىردىڭ وزىندە قازاقتار وسىنداي قىلىق ۇستىندە بايقالىپ قالعان ءتورت تۇلىك مالدى دا، جابايى اڭدى دا ايامايتىن بولعان. ولاردىڭ ەتىن ءتىپتى، يتكە دە جەگىزبەگەن، ورتەپ جىبەرەتىن بولعان. موڭعولداردىڭ، جاۋلاعان قالالاردا ەڭ اۋەلى، قۇران مەن بيبليانىڭ تىيىم سالعانىنا قاراماستان شىعىس پەن باتىستا قاپتاپ كەتكەن گوموسەكسۋاليستەردىڭ بىلاپىتحانالارىنقيراتقاندارى بەلگىلى.

مەتا-تاريحي دەڭگەيدەن الىپ قاراعاندا كەت-بۇعانىڭ جورىعى بولماي قويمايتىن نارسە ەدى. بۇل، جاراتۋشىنىڭ وسيەتتەرىنەن بارعان سايىن الشاقتاپ بارا جاتقان «كىتابي ءناسىلدى» جونگە سالۋدى عانا ەمەس، بۇل ەڭ اۋەلى ايىرباسشىلاردىڭ بيلىگىن تەجەپ، دۇنيەنى ازىپ-توزۋدان، كۇيرەۋدەن ساقتاۋدى كوزدەگەن جورىق بولاتىن.

بۇل جورامالىمىزدىڭ نەگىزى نەدە؟

دۇنيەدەگى ىلكى ءتارتىپ پەن جاراسىمدى ساقتاپ وتىرۋعا جاراتىلعان، ءتاڭىرىنىڭ ءوز اسكەرى اتانعان كوشپەلىلەر، كونترينيسياسيالىق ورتالىقتاردىڭ ەۆرازيالىق ءداستۇرلى وركەنيەتتەردى كۇيرەتۋگە باعىتتالعان وسىنشاما كەڭ كولەمدى، جۇيەلى ارەكەتىنە جاۋاپ قايتارماۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.

«جىلان قايىس» اسكەري ينيسياسيالىق ىرىمىنىڭ فورماسى ونىڭ بىرەگەيلىگى مەن كونەلىگى جايىندا حابار بەرەدى. كوشپەلى جاۋىنگەرگە قارۋ-جاراقپەن بىرگە تاپسىرىلاتىن ميسسيانى، كونە تەكستەر «جولدان تايعان پەرىشتەلەر» اتاندىرعانداردىڭ قۇدايعا قارسى، انتيساكرالدىك ميسسياسىمەن سالعاستىرماۋ مۇمكىن ەمەس (بۇلاردىڭ، كونترينيسياسيالىق ناسىلدەرگە ماگيانى، تەمىرشىلىكتى، قارۋ-جاراق جاساۋدى ۇيرەتكەنى بەلگىلى). مادەنيەتتانۋشىلار اتاپ كەتىپ وتىراتىن، ءتۇرلى حالىقتاردىڭ ميفولوگياسىنداعى ۇستالىق، تەمىرشىلىك ونەرگە دەگەن امبيۆالەنتتى (ەكى ءتۇرلى) قاتىناسى، وسى ونەردىڭ ءتۇرلى قولداردان الىنعاندىعىمەن، دالىرەك ايتقاندا، ءتۇرلى ءناسىلدىڭ ونەردەن ءتۇرلى مۇرات ىزدەيتىندىگىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ماتەريالدىق يگىلىكتەر مەن اقشانىڭ اينالىسىن قاداعالاۋ اسكەري اۋلەتتىڭ ەرەكشە ءبىر توبىنىڭ فۋنكسياسى بولىپ سانالادى، دەمەك، كونتينەنتالدىك ماسشتابتا بۇل  تۇرىك-موڭعول كوشپەلىلەرىنىڭ مىندەتى بولىپ تابىلادى دەپ جورامالداۋعا بولادى. كوشپەلىلەردىڭ ۇنەمى جىبەك جولى – ەۆرازيانىڭ بار قازىنا يگىلىگىنىڭ  جىلجيتىن جولىنىڭ بيلىگىنە ۇمتىلىپ وتىرۋىن وسىلايشا عانا تۇسىندىرۋگە بولادى.

ارينە، بىزدە قولمەن قويعانداي دەرەك جوق، جانە دە بولا قويار ما ەكەن. ءبىراق جازبا مالىمەتتەن كەندە ەمەس ەۋروپالىق وركەنيەتتىڭ وزىندە، اقشا سالاسىنا رۋحاني كونترول جاساپ وتىرعان تامپليەرلەردىڭ ءرولى جاناما دەرەكتەر ارقىلى عانا تۇسىندىرىلەدى. جورامالىمىزعا دالەل رەتىندە، ساحارانىڭ كوشپەلى وركەنيەتىنىڭ جالپىلىق سيپاتى مەن اقشانىڭ ساكرالدىك تابيعاتىنا، التىنعا دەگەن قاتىناسىن اتاپ كەتكىمىز كەلەدى. ورتالىق ازيانىڭ كوشپەلىلەرى جاي عانا كشاترييلەر ەمەس ەدى، ولاردىڭ مىنەزىندە ابىزدارعا (براحماندارعا) ءتان بولمىس سىرىنا شومۋشىلىق، كۇيكىلىكتەن، بايلىقتان، جالپى فانيلىك كەرەكتەن بيىك قاسيەتتەر بار ەدى، ياعني، كوشپەلىلەر اسكەري- رۋحاني وردەننىڭ سيپاتتارىنا يە بولاتىن. كونە تاريحشىلاردىڭ وزدەرى كوشپەلىلەردىڭ التىنعا دەگەن سالعىرتتىعىن، سەلقوستىعىن بايقاپ، اتاپ كەتكەن.

بۇعان قوسارىمىز: ساحارا قۇيما التىنعا قاشاندا باي بولعان، كوشپەلىلەر التىندى باعالاعان، ودان قانشاما باعالى مۇلىكتەر دايىندايتىن بولعان (ساكرالدىك سيمۆوليكامەن بەزەندىرىلگەن بۇل التىن «سكيف التىنى» دەپ اتالادى). حح عاسىرعا دەيىن قازاقتار ساحارانىڭ التىن تامىرلى وزەندەرى جايىندا جاقسى حاباردار بولعان. ولار التىندى تومەندەگىدەي امالمەن وندىرگەن: جازدىڭ باسىندا وزەننىڭ تابانىنا كەپتىرىلگەن، ءجۇنى قالىڭ قوي تەرىسىن توسەپ اۋىر تاستارمەن باستىرىپ كەتەدى. ءبىراز ۋاقىت ءوتىپ، سۋدىڭ بەتى كوپىرشي باستاعاندا جيدىگەن تەرىنى سۋدان الىپ قايىرا كەپتىرەدى. سودان سوڭ تەرىنىڭ ءجۇنىن قىرقىپ الىپ وتقا جاعادى. وسى وپەراسيالاردىڭ ناتيجەسىندە ءبىر تەرىدەن كەيدە بالانىڭ جۇدىرىعىنداي، كەيدە ءبىر تايتۇياق التىن تۇسەدى ەكەن. ارينە، بۇل قوسپاسى بار التىن، كەيىننەن ۇستاعا، زەرگەرگە بەرىلەدى، ساف التىنعا اينالدىرىلادى. ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا، قازاقتار كەرەك بولعاندا مۇنداي التىندى ورىستىڭ التىن پرييسكتەرىنە وتكىزىپ، ورنىنا اقشا الاتىن بولعان.

التىن جايىندا ەلدىڭ ءبارى بىلگەن دەسەك وتىرىك ايتقاندىق بولماس. ءبىراق ول بەلگىلى ءبىر جاعدايدا عانا (قىز ۇزاتىپ، جاساۋىنا التىن- كۇمىس بىلەزىك سوعۋ، تويداعى سايىسشىلارعا جامبى قۇيۋ كەرەك بولعاندا) وندىرىلەتىن بولعان. وسىنداي وڭايعا تۇسەتىن التىن جايى باسقا ەلدە، نەمەسە قازىرگى قازاقستاندا بەلگىلى بولسا، قانداي «التىن بەزگەگىنىڭ» («زولوتايا ليحورادكا») ءورشيتىنىن ەلەستەتۋ قيىن ەمەس. كوشپەلىلەردىڭ التىنعا «نەمقۇرايدى» بولۋى، شىنتۋايتىندا ولاردىڭ التىندى ساكرالدىك مەتالل دەپ باعالاۋىن، جانە ولاردىڭ بويىندا، ءالسىز ادامنىڭ بويىندا بولاتىن تومەن ينستينكتتەردىڭ جوقتىعىن كورسەتەدى.

ال، التىن جينايتىن تەرى – بۇل سول باياعى، ايداھارلار كۇزەتەتىن، ياسون باستاعان ارگوناۆتتار باسىن بايگەگە تىگىپ، سوناۋ ەللادادان كولحيداعا، كاۆكازعا ىزدەپ كەلەتىن «التىن تەرى» («زولوتوە رۋنو»)، ميفولوگيادا بيىك رۋحاني اياننىڭ، قاتەرلى، اۋىر رۋحاني ەرلىكتىڭ سيمۆولى بولعان التىن تەرى. كونە گرەك تاريحشىلارىنىڭ التايداعى «التىن كۇزەتكەن قۇزعىندار» («گريفونى ستەرەگۋششيە زولوتو») جايلى ايتقان اڭىزدارى ءوزىنىڭ ارنايى زەرتتەۋشىسىن كۇتىپ تۇر.

اڭگىمە ميفولوگيا جايىنا اۋىسقان ەكەن، بۇل جەردە ساۋدانى، جولعا شىققان جولاۋشىنى جەلەپ-جەبەيتىن ءپىر، وليمپتەگى قۇدايلار مەن جەردەگى ادامداردىڭ اراسىنا دانەكەر بولاتىن مەركۋرييدىڭ قولىنداعى اساسى – كادۋسەي جايلى ايتپاي كەتۋگە بولماس. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءادىل ساۋدا مەن ايىرباستىڭ، داۋ-دامايدىڭ بەيبىت شەشىمىنىڭ سيمۆولى بولىپ ساقتالعان بۇل اسا ءاۋباستا گيپەربورەيلىك كۇن قۇدايى اپوللوننىڭ مال باعاتىن اعاش تاياعى بولعان، بۇل تاياقتىڭ گرەكشە اتى «كەريۋكەي». قازاقتار جىلقىشىنىڭ تاياعىن قۇرىق دەيتىنى بەلگىلى.

تۇرىك-مونعول كوشپەلىلەرى تاستى باسقا بولمىستان بۇرىن جاراتىلعان، ءتاڭىرىنىڭ جەردەگى ءبىر كەبى دەپ، ادام مەن بولمىستىڭ بيىك باستاۋىنىڭ سيمۆولى، كەلىسىم مەن انتتىڭ كيەسى دەپ ۇققان. تاسقا بۇلايشا تابىنۋ، زامانىندا، بۇكىل ادامزاتقا ورتاق ءداستۇر بولعان. بۇنى زورواستر دىنىندەگىلەردىڭ جايىلىم يەسى ميتراعا، ريمدىكتەردىڭ ەترۋسكتەردەن مۇرالانعان ءداستۇرى، يەلىكتەردىڭ اراسىنداعى مەجە تاس («تەرمين»)، جانە مۇسىلمانداردىڭ قارا تاس قاعباعا تابىنۋىنان كورۋگە بولادى. ياعني، جاۋىنگەر كوشپەلى ءۇشىن كەلىسىمدى ادال ساقتاۋ، جانە ساۋدا مەن ايىرباستىڭ ادالدىعى ساكرالدىك قاتارداعى قۇندىلىقتار سانالعان.

قازاقتىڭ ءداستۇرلى مەتاللۋرگياسىنىڭ تەحنولوگياسى مەن تەرمينولوگياسىنا زەر سالا وتىرىپ، كوشپەلىلەردە الحيميانىڭ بولعانىن شامالاۋ قيىن ەمەس. ماگيا ماعىناسىنداعى، قۇدايعا قارسى امالمەن بايۋدى كوزدەيتىن الحيميا ەمەس، ءولىمنىڭ سىنىنان وتكىزۋ ارقىلى ادامنىڭ جانە زاتتاردىڭ تۇپكى تابيعاتىن اشاتىن ساكرالدىك رۋحاني پراكتيكا ماعىناسىنداعى الحيميا. كوشپەلىلەردىڭ اسكەري سەرىكتەستىكتەرىندەگى ينيسياسيانىڭ شەبەرى – وسى الحيميانى مەڭگەرگەن ۇستا، دارحان بولىپ تابىلادى، ياعني، كيەلى قارۋ مەن اقشا جاسالاتىن، اشەكەي سوعىلاتىن مەتالدىڭ ءسيمۆوليزمى ورتالىق ازياداعى كوشپەلىلەردىڭ اسكەري وداقتارىنا جات ەمەس ەدى. ەسىكتەن تابىلعان التىن ادام – وسىنىڭ ايعاعى. سونداي- اق شىعىس پەن باتىستا بىردەي جۇرگەن تيىننىڭ «دينار» اتالۋى دا تەگىن ەمەس (بۇل ءسوزدىڭ ساكرالدىك ەتيمولوگياسىن جوعارىدا ءسوز ەتكەنبىز).

ءوز ميسسياسىن ورىنداۋ بارىسىندا، كوشپەلىلەر تەك ساكرالدىك مالىمەتكە عانا ەمەس، كۇندەلىكتى ءومىردىڭ تاجىريبەسىنە دە سۇيەنگەن، سەبەبى ولار جىبەك جولىنىڭ تىرشىلىگىنە قاتىسىپ وتىرعان. موڭعولداردىڭ وداقتاستارى، ينفورماتورلارى مەن تىڭشىلارى ۇيعىر جانە مۇسىلمان كوپەستەرى بولعانى بەلگىلى (بۇل ىسكە باتىستىق جانە جۇڭگو ارىپتەستەردىڭ دە قاتىسۋى عاجاپ ەمەس). كوپتەگەن اۆتورلار، موڭعولداردىڭ اسكەري وپەراسيالارعا ۇزاق دايىندالاتىنىن، بولاشاقتا جاۋلاماق ەلدەردىڭ جولدارىن، كليماتىن، ساياسي جانە ەكونوميكالىق احۋالىن قاپىسىز زەرتتەيتىنىن ايتادى.

كوشپەلىلەر ەجەلدەن دالالىق بارلاۋدىڭ (پوليەۆايا رازۆەدكا) عانا ەمەس، ينتەللەكتۋالدىق بارلاۋدىڭ دا (ينتەللەكتۋالنايا رازۆەدكا) تاسىلدەرىن مەڭگەرگەن. جۇڭگو رىنوگىنىڭ كونيۋنكتۋراسىن بايىپتاي وتىرىپ، كوشپەلىلەر، جۇڭگو ارمياسىنىڭ قاشان جانە قاي تاراپقا اتتاناتىنىن، جورىققا قانشا ادام قاتىساتىنىن شامامەن ەسەپتەپ شىعاراتىن بولعان. ارينە، بۇل جەردە كوشپەلىلەردىڭ وزدەرىنە عانا ءتان ءتىل الۋدىڭ امالدارىن دا (مىسالى، ساۋەگەي باقسىلاردىڭ كومەگىمەن) ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

ەرەندجەن حارا-داۆان ءوزىنىڭ «چينگيس-حان كاك پولكوۆودەس ي گوسۋدارستۆەننىي دەياتەل» اتتى كىتابىندا مىنانداي دەرەك كەلتىرەدى: وڭتۇستىك قىتايمەن اراداعى سوعىستا ءسۇبۇتاي ءباحادۇردىڭ ۇلى ۋريانح قادانعا 100 مىڭ اسكەردى باستاپ، قىتايدى تۋ سىرتىنان اينالىپ ءوتىپ، سولتۇستىكتەگى نەگىزگى مونعول ارمياسىمەن بىرگە وڭتۇستىكتەن شابۋىلعا شىعۋ تاپسىرىلادى. اينالما مانيەۆرگە 5 جىل ۋاقىت كەتىپتى. موڭعول ارمياسى ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي، قيىر شىعىس پەن شىعىس تيبەت ارقىلى ءجۇرىپ، جولشىباي تونكين مەن اننام كورولدىكتەرىن باعىندىرىپ ءۇندى-قىتايعا وتەدى. ۇرىستاردا جانە تروپيكالىق اۋرۋلاردان 80 مىڭ جاۋىنگەر ءولىپتى. ولاردىڭ ورنىن ءۇندى- قىتايدىڭ جەرگىلىكتى حالقىنان جاساقتالعان جاياۋ اسكەر تولتىرادى.

ۋريانح-قاداننىڭ شەرىگى مىڭداعان كيلومەتر سولتۇستىكتە جاتقان موڭعولدىڭ باس اسكەرىمەن بىرگە شابۋىلعا شىعادى. بۇل قالاي مۇمكىن بولعان؟ قىتايدىڭ قۇپيا پوليسياسىنىڭ دامىعاندىعى سونداي، بىردە ءبىر جانسىز، يا تىڭشى يمپەريانىڭ جەرىن كەسىپ وتە الماس ەدى. كوگەرشىن پوشتاسىن پايدالانۋ دا مۇمكىن ەمەس: قىتايدىڭ بۇكىل تەرريتورياسى شارشىلارعا بولىنگەن، ءار شارشىنى ارنايى دايىندىقتان وتكەن قارشىعالار قاداعالاپ وتىرار ەدى. سوندىقتان، كوشپەلىلەردىڭ مالىمەت الۋ تاسىلدەرىن باسقا تاراپتان زەردەلەگەن ءجون.

كەت-بۇعانىڭ سوڭعى جورىققا اتتانعاندا ناقتى قانداي تاپسىرما العانىن ءبىلۋ، ارينە، مۇمكىن ەمەس، ءبىراق ءبىز، شىڭعىس حان وياتقان نامىس پەن اسپانداعى بيىك يەگە دەگەن ادالدىقتىڭ ارقاسىندا وزىنەن الدەنەشە ەسە كوپ جاۋدى قيراتا جەڭگەن، ءبىر عاسىرعا تولمايتىن ۋاقىتتىڭ ىشىندە كونتينەنتتىڭ ەتنيكالىق جانە ساياسي كارتاسىن قايتادان سىزىپ شىققان، الەمدىك تاريحتىڭ كەڭىستىگىن قايتادان جاراتقان ەر بابالارىمىزدىڭ اتىنا از دا بولسا لايىق بولعىمىز كەلسە، وندا ءبىز وزىمىزگە تەلىنگەن جابايى، پريميتيۆ ستەرەوتيپتەردەن ارىلۋىمىز كەرەك.

كەت-بۇعا ءوزىنىڭ اسىل ارمانىنا جەتە الماعانىمەن، ايتسەدە جىبەك جولىنىڭ كوپ بولىگى شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ قولىنا كوشتى. ولاردىڭ قۇپيا جاۋلارى وزدەرىنىڭ جوسپارلارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن باسقا جول ىزدەۋگە ءماجبۇر بولدى. وسىلايشا تەڭىزشىلىك دامىدى. ۇلى گەوگرافيالىق «جاڭالىقتار» مەن جەر شارىن اينالعان ۇلى ساياحاتتار زامانى باستالدى. رەسمي «تاريحشىلار» بۇنى ءوزىنىڭ ينتۋسياسىنا جانە جەردىڭ دوڭگەلەك ەكەنىنە سەنگەن جەكەلەگەن ادامداردىڭ كوزسىز ەرلىگى دەپ تۇسىندىرەدى. ءبىراق امەريكا قۇرلىعى مەن ەسكى دۇنيە (ستارىي سۆەت) اراسىندا ەجەلدەن بەرى ۇزدىكسىز قاتىناس بولعاندىعىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر جەتكىلىكتى. ءوزىنىڭ ايگىلى ساياحاتىنا اتتانىپ بارا جاتقان كولۋمبتىڭ قولىندا اتلانتيكا مەن امەريكانىڭ اتلانتيكالىق جاعالاۋىنىڭ (گرەنلانديادان باستاپ، انتاركتيداعا دەيىنگى ارالىق) ەگجەي-تەگجەيلى كارتاسى بولعان. بۇل مالىمەتتەر سان عاسىر جاسىرۋلى جاتقان، اقىرىندا بەلگىلى ءبىر ادامدار كوشپەلىلەردىڭ قارىمى جەتپەيتىن جاڭا جولدار، جاڭا جەرلەر اشۋ كەرەك دەپ شەشكەندە، تىعۋلى جاتقان جەرىنەن جارىققا شىعارىلعان. جاڭا دۇنيەنىڭ (نوۆىي سۆەت) «اشىلۋى» الەمنىڭ قۇپيا بيلەۋشىلەرىنىڭ ءامىرىن كۇشەيتتى، بايلىعىن كوبەيتتى. ءبىراق جاڭا دۇنيەنىڭ بايىرعى تۇرعىندارى ءۇشىن گەنوسيد، قورلىق پەن قۇلدىق، توناۋ مەن تالاۋدىڭ زامانى كەلدى.

 

ءداۋىر سوڭىنداعى كوشپەلى رۋح.

كەت-بۇعانىڭ جالعىز بالاسى باتىل ەسىمدى وعلان، اكەسى پالەستينا جورىعىندا جۇرگەن كەزدە، جۇمباق ولىممەن ولگەن. ۇلىنىڭ ولگەنىن ەستىگەن كەت-بۇعا «سىنعان بۇعى» دەگەن قايعىلى كۇي شىعارىپتى. ءبىز ءۇشىن بۇل تراگەديانىڭ اۋىزەكى داستۇردە قالاي ينتەرپرەتاسيالانعاندىعى قىزعىلىقتى. «سىنعان بۇعى» كۇيىنىڭ اڭىزى تومەندەگىدەي: ساحاراعا الدەبىر ەلدەن ساۋدا كەرۋەنى كەلەدى. كەرۋەندە ايداي سۇلۋ ءبىر قىز بار ەكەن. باتىل سونى كورىپ قۇمارلانادى. قىز، كەشكە وزەننىڭ بويىنداعى قامىس ىشىندە كەزدەسەيىك دەيدى. بۇل قىز سۋ ەلى پاتشاسىنىڭ قىزى ەكەن، جىگىتتى سۋ استىنا سۇيرەپ كەتپەك بولادى. ءبىراق جىگىت قاتتى قارسىلىق قىلادى، اقىرىندا قىز ونى قاپيادا ساداقپەن اتىپ ولتىرەدى. قايعىلى حاباردى كەت-بۇعا مىسىر ءامىرىنىڭ سارايىندا ماساتتانىپ وتىرعاندا ەستىپتى.

اڭىز وسىدان 7 عاسىر بۇرىن بولعان وقيعانى قالاي تالداعانىمەن قىزىقتى. بۇعى – گيپەربورەيلىك، سوليارلىك سيمۆول، «سىنعان بۇعى» - ساتقىندىقتىڭ سالدارىنان سۋ ەلى اتلانتيدانىڭ ساۋداگەرلەرىنەن جەڭىلگەن كوشپەلى وركەنيەت. اڭىز بويىنشا شىڭعىس حان مىسىردا جۇرگەن قولباسشىسىنا قارالى حابار جىبەرەدى. شىڭعىس حاننىڭ جانىندا جۇرگەن جىراۋ – باسقا كەت-بۇعا. ءبىراق اڭىزدىق سيمۆولدىڭ ماعىناسى شىن ءومىردىڭ ۇساق-تۇيەك دەرەكتەرىنەن ۇستەم تۇر. اڭىز كوشپەلى وركەنيەتتىڭ كۇيرەگەنىن، قاھارمان عاسىردىڭ كۇنىنىڭ باتقانىن، ساكرالدىك قۇندىلىقتاردىڭ ەندىگى جەردە بولاشاعى جوق ەكەنىن بايان ەتەدى. الايدا، اڭىزدىڭ اياعىندا ادىلەتتەن ءۇمىت پايدا بولادى: شىڭعىس حان سۋ ەلىنىڭ ساۋداگەرلەرىنە قىزدى الىپ كەلۋدى جارلىق قىلادى دا، باسىن شابادى.

«وسىدان كەيىن دەگەنىمىز، وسىنىڭ سالدارىنان دەگەن ءسوز ەمەس» دەيتىن لوگيكالىق قاعيدا بار، ياعني، ۋاقىت اياسىنداعى بىرىزدىلىك ءالى سەبەپ-سالدارلىق بايلانىس ەمەس. كوپتەگەن مۇسىلمان اۆتورلار ورتاعاسىرلىق يسلام وركەنيەتىنىڭ ءوشۋىن موڭعول شاپقىنشىلىعىنىڭ سالدارى دەپ ەسەپتەيدى. ولاي بولسا ونداعان جىلدارعا سوزىلعان كۇيزەلىستەن كەيىن، يسلام مەملەكەتتەرى نەگە تازارىپ، جاسارىپ-جاڭعىرىپ دۇنيەگە قايتا كەلمەدى، يسلام وركەنيەتى اياسىنداعى ساۋدا مەن  ينتەللەكتۋالدىق ايىرباس نەگە توقتاپ قالدى دەگەن ساۋال تۋادى. كوشپەلىلەر تاراپىنان بولاتىن قاۋىپتەن بوي تارتقان سەبەپتى، جىبەك جولىنىڭ قۇپيا امىرشىلەرى – بانكيرلەر، بۇل جولدىڭ ەندى بولاشاعى جوق دەپ شەشكەندىكتەن وسىلاي بولعان جوق پا ەكەن؟ بانكيرلەر، بۇل تەرريتوريانى الەمدىك اينالىستان شىعارىپ تاستاۋ كەرەك دەپ شەشتى.

يسلام الەمى ەليتاسىنىڭ، اسىرەسە، حورەزم بيلەۋشىلەرىنىڭ كۇناسى موڭعولداردان ەشبىر كەم ەمەس، سەبەبى ولار پايعامباردىڭ ايتىپ كەتكەن وسيەتىن بۇزدى، كوشپەلى حالىقتاردىڭ ارى مەن وجدانىن تاپتاماق بولدى. كىم بىلەدى، بۇل وسيەت اياعىنا دەيىن ورىندالعاندا يسلام دۇنيەسى مەن كوشپەلىلەر بىر-بىرىمەن ۇعىنىسۋعا مۇمكىندىك الار ما ەدى، ورتاق جاۋعا بىرگە تىزە قوسىپ شابار ما ەدى. ءبىر كەزدە كوشپەلىلەر جايىندا «قىساس ءافسانانى» ويلاپ شىعارعاندار، ەندى سول ءۇردىستى پايدالانىپ يسلام تەرروريزمى مەن فۋندامەنتاليزمىنىڭ قۇبىجىق بەينەسىن سومداپ جاتىر.

بولعان تاريحتىڭ ساكرالدىك سەبەپتەرىن انىقتاۋعا ورەسى جەتپەگەندىكتەن ماسەلەنى ءبىرجاقتى عانا قوياتىن كەلەڭسىز ديسكۋسسيالار اقىرسوڭىندا ۇلتتى رۋلىق-تايپالىق جىككە ءبولىپ تىنادى. ارينە، وتىراردىڭ بيىك مادەنيەتىنە، ونى قورعاعانداردىڭ ەرلىگىنە باس يمەۋ مۇمكىن ەمەس، ءبىراق الەمدە ەشكىم تەڭ كەلمەگەن موڭعولداردى توقتاتقان بيبارىس مامليۋكتەرىنىڭ ەرلىگى ودان دا اسقان. ولار كوشپەلىگە كوشپەلى عانا تەڭ كەلەتىنىن دالەلدەدى. قىپشاق مامليۋكتەرى وزدەرىن، وزدەرىنىڭ جاڭا وتانىن جانە بۇكىل مۇسىلمان وركەنيەتىن موڭعولداردان دا، ەۋروپالىق كرەستشىلەردەن دە قورعادى. تاريح شارتتى رايدا جازىلمايدى، ءبىراق، ءبىزدىڭ بابالارىمىز، ساحارانىڭ ارىس ۇلدارى بىر-بىرىمەن تىزە قوسىپ ورتاق مۇددە ءۇشىن كۇرەسسە قالاي بولار ەدى دەگەن وي ساناعا ەرىكسىز ۇيالايدى...

پايعامباردىڭ اسكەرىن القاعان، كوشپەلى ءماجۇسي ارابتاردى از ۋاقىتتا جارتى دۇنيەنىڭ بيلىگىنە جەتكىزگەن رۋح موڭعول تۇمەندەرىنەن دە القاعان. بۇنى مويىنداماعان ادام گەنوتەيزمگە نەمەسە دۋاليزمگە ۇرىنار ەدى (قازاقتىڭ ءبىر فيلوسوفى قيالداپ وتىرىپ، «اللا – ارابتاردىڭ ەگرەگورى، ال ءتاڭىرى – تۇرىكەردىڭ ەگرەگورى» دەگەن «تۇجىرىمعا» دا جەتىپتى عوي).

تاريح جايىندا تولعانعاندا، ءبىز بابالارىمىزدىڭ باسقا دۇنيەدە ءومىر سۇرگەنىن، جانە بىزدەن ايىرىمى كوپ، باسقا ادامدار بولعاندىعىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. جاۋىنگەر جولىمەن جۇرگەن ادام ءۇشىن ءومىر مەن ءولىمنىڭ ماعىناسى مۇلدەم باسقا ەدى. ول ەر بولىپ كەزدەسكەن جاۋدى قۇرمەتتەگەن، سەبەبى، ءوزى تەڭدەس ەرمەن بەلدەسكەن جاۋىنگەر رۋحاني ورگە شىعار ەدى، ءوز وزىنەن اسار ەدى. حح عاسىرداعى تەڭدەسى جوق نومادولوگ ل.گۋميليەۆتىڭ ءوزى، جامۇكە مەن تەمىرشەنىڭ (بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ) جاۋلىق-دوستىعىن تۇسىنبەگەن كۇيى كەتتى. جامۇكە ۇنەمى ءوزىنىڭ انداسىنا قارسى باسقا تايپالاردىڭ كۇرەسىن ۇيىمداستىرىپ، ونى ءوزى باسقارىپ وتىرعان. ءبىراق جەڭىسكە، بيلىككە ءبىر قادام قالعان شەشۋشى ساتتە ول تەمىرشەنى  بوساتىپ قويا بەرەتىن بولعان، ءتىپتى ونىڭ بيلىگىنىڭ كۇشەيۋىنە ىقپال ەتىپ وتىرعان. اقىرسوڭىندا ۇلى حان دەپ تانىلعان شىڭعىس ءوزىنىڭ انداسىن ولىمگە كەستى.

كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر بۇل حيكايانى پايىمداماق ارەكەتىندە، جامۇكە تەمىرشەنىڭ جاۋ اراسىندا جۇرگەن قۇپيا جانسىزى، ۋاقىتى كەلگەندە راحمەتى جوق قاتىگەز شىڭعىس حان ءوزىنىڭ انداسىن ولتىرۋگە بۇيىردى، سەبەبى ونى ەندىگى جەردە جانسىز ەتىپ ۇستاۋدىڭ ءمانى جوق، ال وردادا كەڭەسشى بولىپ وتىرسا جەڭىمپاز امىرشىگە كولەڭكەسى تۇسە بەرەر ەدى دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن. بۇل ينتەرپرەتاسيا، وتكەن زامان قاھارماندارىنىڭ ىس-ارەكەتىن بۇگىنگى ولشەممەن ولشەگەندە قالاي وڭاي قاتەلەسۋگە بولاتىنىن كورسەتەدى. كوشپەلىلەر ەر بولعان جاۋدى جاي عانا قۇرمەتتەمەگەن، ولار ەر بولىپ كەزدەسكەن دۇشپاننىڭ قولىنان ولگەن جاۋىنگەر دۇنيەگە قايىرا كەلگەندە، العاشىندا قىرشىن كەتكەن رۋح بۇرىنعىدان دا بيىك ورگە شىعادى دەپ ەسەپتەگەن. سوندىقتان، كوشپەلى ەتيكانىڭ ەزورەتيكالىق دەڭگەيدەگى يمپەراتيۆى «جاۋىڭنىڭ ەر بولعانىن تىلە، جاۋىڭدى ەر قىلىپ تاربيەلە، ولسەڭ ەر قولىنان ءول، ەر قولىنان ولگەن – ەڭ بيىك ابىروي» دەگەندى ۋاعىزدايدى. مىنە جامۇكەنىڭ ارەكەتى – وسىنىڭ ايعاعى. ول، موڭعول شەجىرەسى جەتكىزگەندەي، شىڭعىس حاننىڭ قولىنان ءولىم تىلەگەندە – شىن جۇرەكتەن تىلەگەن.

جاۋىنگەردىڭ كەۋدەسىندە اقىنجۇرەك تۋلاي سوققان ۋاقىت، سايىن ساحارانىڭ ءدۇبىرلى داۋرەنى ىقىلىم عاسىردا، كوز جەتپەيتىن الىستا، باسقا دۇنيەدە قالدى.

سايگۇلىك پەن نايزانىڭ ورنىن بانك ەسەپشوتى مەن وت قارۋ باساتىن زاماننىڭ كەلە جاتقانىڭ تۇيسىنگەن قازاقتىڭ ۇلتتىق ەليتاسى، «ياسانىڭ» وسيەتىنە كەرەعار، وتىرىقشىلىق ءومىر سالتىنا، جەر وڭدەۋگە كوشۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇيسىندى. قازاقتىڭ سوڭعى ۇلى حانى ءابىلمانسۇر – ابىلاي – ءابىل – اۆەلدىڭ بۇل، جاڭا دۇنيە، جاڭا ءتارتىپتىڭ تالابىنان تۋىنداعان پراگماتيكالىق جوسپارلاردى ورىنداي الماي ارماندا كەتۋىندە سيمۆولىق ماعىنا بار. اعىنى قاتتى تاريح قازاقتىڭ جولىن كەستى، حان ارمانى ورىندالمادى. قازاق جەرىندەگى جاڭا قالا، جاڭا مادەنيەت مۇلدەم باسقا سەبەپتەردەن ورىستەدى...

كوشپەلى رۋح تىم نازىك سۋبستانسيا، ونى تاس قابىرعادا ۇستاپ وتىرۋ مۇمكىن ەمەس. ارتقا، وتكەن زامانعا، ءوز بولمىسىمىزدىڭ باستاۋىنا كوز تىككەن ءبىز، ءوزىمىز تۇسىنە المايتىن ۇلىلىقتى، دانالىق پەن قاسيەت-قيەنى ەمىس-ەمىس قانا سەزگەندەي بولامىز.

سوڭعى جىراۋلاردىڭ ولەڭ جولدارى كوڭىلىمىزدە، جۇرەگىمىزدە، ۇلى دۇنيەمەن، بىزگە جات بولىپ كەلمەسكە كەتكەن دۇنيەمەن قوشتاسۋىمىزدىڭ قامرىقتى، قاسىرەتتى كۇيىندەي بولىپ شەرتىلەدى. جاساندى دۇنيەنىڭ جاساندى نۇرىنىڭ استىندا كۇن كەشىپ جاتقان بىزگە تەك ءتوزىم مەن سەنىم عانا بۇيىرىپتى.

دەرەككوز: www.otuken.kz