كەڭەس قۇدايبەرگەنوۆ[/caption]
«ۇلتتىق عىلىمي-تەحنيكالىق اقپارات ورتالىعى» اق جاس عالىمداردىڭ جۇمىسىن كوپشىلىككە تانىستىرۋدا. بۇل جولى مۇنايمەن لاستانعان سۋ كوزىن تازارتاتىن سوربەنت ويلاپ تاپقان ءقازۇۋ-دىڭ حيميا فاكۋلتەتى، حيميالىق فيزيكا جانە ماتەريالتانۋ كافەدراسىنىڭ PhD دوكتورى كەڭەس قۇدايبەرگەنوۆپەن سۇحباتتاستىق.
– كەڭەس، سۋعا توگىلگەن مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرىنەن تازارتاتىن سوربەنتتى قالاي ويلاپ تاپتىڭىز؟ اڭگىمەنى وسىدان باستاساق.
– بۇل ىسپەن دوكتورانتۋرادا وقىپ جۇرگەندە شىنداپ اينالىستىم. ارينە، تاقىر جەردە ەشتەڭەنىڭ پايدا بولمايدى. جالپى سوربەنتپمەن جۇمىس ىستەۋدى ستۋدەنت كەزىمنەن باستاعام.
سوربەنتتەر ادەتتە ءار ءتۇرلى جانە سۇيىق نەمەسە گاز ءتارىزدى زاتتاردى ءوز بويىنا ءسىڭىرىپ الادى. ءقازىر ءبىز ءۇشىن سۋعا توگىلگەن مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرىن تازارتۋ ماڭىزدى ماسەلە. سۋدى تازارتاتىن جەڭىل جانە ارزان ءونىمدى شىعارۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەنىن ءتۇسىنىپ، جاڭا سوربەنتتى ويلاپ تابۋمەن 2009 جىلدان بەرى اينالىسا باستادىم. قازاقستان مۇناي وندىرەتىن نەگىزگى ەلدەردىڭ ءبىرى. قارا التىندى ءوندىرۋ، تاسىمالداۋ بارىسىندا قورشاعان ورتاعا ءبىرشاما زالال كەلەدى. كەيدە مۇناي كوپ كولەمدە سۋعا، جەرگە توگىلەدى. مۇندايدا قورشاعان ورتانى سوربەنتپەن تازارتۋدىڭ ءمانى زور.
قورشاعان ورتاعا جايىلعان مۇنايدى جويۋدىڭ بىرنەشە ءتاسىلى بار. كاسىبي ماماندار ونى تەرميالىق، مەحانيكالىق، بيولوگيالىق، فيزيكا-حيميالىق ءادىس دەپ بىرنەشە تۇرگە بولەدى. مەنىڭ باعىتىم فيزيكا-حيميالىق، ونىڭ ىشىندە ادسوربسيا دەپ اتالادى.
وتاندىق مۇناي كومپانيالارى ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە باعىتتالعان عىلىمي جوبالارعا كوڭىل بولمەيدى. ولاردى مۇنايدى مۇمكىندىگىنشە كوپ وندىرۋگە باعىتتالعان عىلىمي جوبالار قىزىقتىرادى.
– سۋعا توگىلگەن مۇنايدى كۇرىش قاۋىزىنان جاسالىنعان سوربەنت ارقىلى تازارتقانىڭىزدى ەستىدىك...
[caption id="attachment_8794" align="alignleft" width="477"]
ادەتتە سۋ مەن مۇنايدى ارالاستىرعاندا ءوزارا ارالاسپايتىنىن بايقايمىز. نەلىكتەن؟ ويتكەنى، مۇناي مەن سۋدىڭ تىعىزدىعى جانە پوليارلىق قاسيەتى ءار ءتۇرلى.[/caption]
– ءيا. سوربەنتتى كۇرىش قاۋىزىنان، ياعني، اۋىلشارۋاشىلىعى داقىلىنىڭ قالدىعىنان دايىندايمىز. ادەتتە مۇنايعا ارنالعان سوربەنتتەردى دايىنداۋدا عالىمدار ءونىمدى ازىرلەيتىن شيكىزات قورىنىڭ مول، ارزان بولۋىنا جانە مۇنايدى بويىنا سىڭىرەتىن قاسيەتىنىڭ جوعارى بولۋىنا ءمان بەرەدى.
– ءبىراق كۇرىش قاۋىزى بىردەن سوربەنتكە اينالمايدى عوي؟
– كۇرىش قاۋىزىن زەرتحانالىق جاعدايدا تەرميالىق جانە حيميالىق وڭدەۋدەن وتكىزگەننەن كەيىن عانا قاجەتتى سوربەنتكە قول جەتكىزەمىز. بۇدان سوڭ كۇرىش قاۋىزى عىلىم تىلىندە كومىرتەكتەنگەن سوربەنت دەگەن اتاۋعا يە بولادى. سۋ بەتىندە قالقىعان مۇنايعا زەرتحانالىق جولمەن الىنعان سوربەنتتى سەۋىپ، سۋدى مۇنايدان تازارتۋعا بولادى. بىزدەر كۇرىش قاۋىزىنان جاسالعان سوربەنتتى سىناقتان وتكىزگەندە 1 گرامم سوربەنت 15-18 گرامم مۇنايدى بويىنا ءسىڭىرىپ، سۋدى جاقسى تازارتاتىنىنا كوز جەتكىزدىك. سوربەنت ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتتى. شيكىزاتتى وڭدەمەگەن جاعدايدا، ياعني، تازا كۇرىش قاۋىزىنىڭ 1 گراممى سۋ بەتىندەگى مۇنايدىڭ 1-2 گرامىن عانا بويىنا سىڭىرەتىنىن بايقادىق. كۇرىش قاۋىزى شەمىشكەنىڭ سىرتقى قابىعى سياقتى قاتتى. ال ونى تەرميالىق وڭدەۋدەن وتكىزگەننەن كەيىن شيكىزات كريستالدىق فازادان امورفتى فازاعا اۋىسىپ، سوربسيالىق قاسيەتى جوعارى سوربەنتكە اينالادى. ونىڭ سوربسيالىق قاسيەتىنىڭ جوعارىلاۋى كۇرىش قاۋىزىندا كۇردەلى وڭدەۋدەن كەيىن كوپ مولشەردە ماكروكەۋەكتەردىڭ پايدا بولۋىمەن تۇسىندىرىلەدى. وسى ماكروكەۋەكتەردىڭ كومەگىمەن سۋعا توگىلگەن مۇنايدى بويىنا ءسىڭىرىپ، لاستانعان سۋلاردى تازارتۋدا جوعارى تيىمدىلىك كورسەتەدى. ال شيكىزاتتا مۇنداي كەۋەكتەر بولمايدى.
– سۋ دا، مۇناي دا سۇيىق زات. سوندا كۇرىش قاۋىزىنان جاسالىنعان سوربەنت مۇنايدى سىڭىرەتىن قاسيەتكە قالاي يە بولادى؟
– ويىڭىز ورىندى. ادەتتە سۋ مەن مۇنايدى ارالاستىرعاندا ءوزارا ارالاسپايتىنىن بايقايمىز. نەلىكتەن؟ ويتكەنى، مۇناي مەن سۋدىڭ تىعىزدىعى جانە پوليارلىق قاسيەتى ءار ءتۇرلى. سول سەبەپتى ەكى سۇيىقتىق بىر-بىرىمەن ارالاسپايدى. كۇرىش قاۋىزىن تەرميالىق وڭدەۋدەن كەيىن، ونى گيدروفوبتاۋعا تۋرا كەلەدى. مۇنداي وڭدەۋدەن كەيىن سوربەنت بويىنا تەك قانا مۇنايدى سىڭىرەتىن قاسيەتكە يە بولادى. سۋعا توگىلگەن مۇنايدى تازارتاتىن سوربەنتتەرگە قويىلاتىن تاعى ءبىر تالاپ، ولار سۋعا باتپاي بەتىندە قالقىپ ءجۇرۋى شارت. وسى تۇرعىدان كۇرىش قاۋىزىنان جاسالعان سوربەنت ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن تانىتتى.
ءقازىر وزگە ەلدەردە جاسالعان كەيبىر سوربەنتتەر بويىنا مۇنايدى جاقسى سىڭىرگەنىمەن سۋ تۇبىنە باتىپ، ءبىرقاتار قيىندىقتار تۋعىزۋدا. ال وتاندىق سوربەنت سۋعا باتپايدى. ويتكەنى كۇرىش قاۋىزى وتە جەڭىل.
– مۇنايدى بويىنا سىڭىرگەن سوربەنتتەردى جيناپ الىپ، كادەگە اسىرۋعا بولا ما؟
– ولاردان قارا التىندى ءبولىپ الۋ ماڭىزدى ماسەلە. وسى تۇرعىدان العاندا ءبىزدىڭ جوبا ءبىرشاما جەتىلدىرۋدى قاجەتسىنەدى. كۇرىش قاۋىزىنان جاسالعان سوربەنتتى مەحانيكالىق جولمەن سىعىپ، بويىنداعى مۇنايدى ايىرىپ الۋعا بولادى. ءبىراق مۇندايدا سوربەنتتى بىرنەشە رەت پايدالانۋ قاسيەتى تومەندەيدى. ادەتتە سوربەنتتى ءبىر رەت ەمەس، بىرنەشە رەت پايدالانادى. ءازىر ءبىز كۇرىش قاۋىزىنان جاسالعان سوربەنتتى ءۇش-تورت رەت پايدالانۋدىڭ مۇمكىندىگىن قاراستىرىپ جاتىرمىز. ماسەلە وڭ شەشىمىن تاپسا، مۇنداي سوربەنتتى وندىرىستىك دەڭگەيدە ءوندىرۋ مۇمكىندىگىنە جول اشىلادى.
ءقازىر قورشاعان ورتانى قورعاۋ سالاسىندا سينتەتيكالىق سوربەنتتەر قولدانىلىپ ءجۇر. ولاردى سىعىپ، بويىنداعى مۇنايدى ءبولىپ العاننان كەيىن سينتەتيكالىق سوربەنتتەر بىردەن ءوز قالپىنا كەلەدى. ءبىراق بۇلار وتە قىمبات. ال ءبىزدىڭ سوربەنتتى سىققاندا ونىڭ قۇرىلىمى وزگەرىپ، مۇناي ءسىڭىرۋ دەڭگەيى تومەندەپ كەتەدى.
قازاقستان مۇناي وندىرەتىن نەگىزگى ەلدەردىڭ ءبىرى. قارا التىندى ءوندىرۋ، تاسىمالداۋ بارىسىندا قورشاعان ورتاعا ءبىرشاما زالال كەلەدى. كەيدە مۇناي كوپ كولەمدە سۋعا، جەرگە توگىلەدى. مۇندايدا قورشاعان ورتانى سوربەنتپەن تازارتۋدىڭ ءمانى زور.
– بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولدارى بار ما؟
– بار. ايتالىق، ورگانيكالىق ەرىتىندىلەردى قولدانىپ، سوربەنتكە زيان كەلتىرمەي، ونىڭ بويىنداعى مۇنايدى ءبولىپ الۋعا بولادى. بولماسا تەرميالىق ءادىستى قولدانىپ، جوعارى تەمپەراتۋرادا مۇنايدى قىزدىرىپ، ودان سوربەنتتى ءبولىپ الۋدىڭ جولدارى بار. دوكتورلىق جۇمىسىمدا دايىنداعان سۋ بەتىندەگى مۇنايدىڭ قالىڭدىعىن، سۋدىڭ تەمپەراتۋراسىن نەگىزگە الىپ، سوربەنتتەردى قانداي كولەمدە دايىنداۋ قاجەتتىگىن ەسەپتەدىم. سوربەنتتەرگە قاتىستى مۇنداي ولشەمدەردە سۋدى تازارتۋ ماڭىزدى رولدە.
– مۇناي كومپانيالارى جوباعا قىزىعۋشىلىق تانىتتى ما؟
– وتاندىق مۇناي كومپانيالارى ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە باعىتتالعان عىلىمي جوبالارعا كوڭىل بولمەيدى. ولاردى مۇنايدى مۇمكىندىگىنشە كوپ وندىرۋگە باعىتتالعان عىلىمي جوبالار قىزىقتىرادى. سوندىقتان ءبىزدىڭ جوباعا قىزىعۋشىلىق تانىتقان كومپانيا بولعان جوق.
– ءقازىر الەم عالىمدارى قانداي زاتتاردان سوربەنت جاساپ جاتىر؟
– دۇنيەجۇزى عالىمدارى مۇنايمەن لاستانعان سۋدى تابيعي قالدىقتارمەن، ياعني، جاڭعاق قابىعى، اعاش پەن بانان قابىعى، بيداي ساباعىنان دايىنداعان. ورىس عالىمدارىنىڭ گرافيتتەن جاساعان سوربەنتتەرى بويىنا كوپ مولشەردە مۇنايدى سىڭىرەتىن قاسيەتىمەن ەرەكشەلەنۋدە. و باستا گرافيتتەن جاسالعان 1 گرامم سوربەنت 40 گرامم مۇنايدى بويىنا سىڭىرەتىنىن ەستىگەندە تاڭقالعانمىن. كەيىن ونىڭ راستىعىنا كوزىم جەتتى. سوندىقتان قازىرگى تاڭدا سۋ بەتىنە مۇناي توگىلگەندە، كوپتەگەن مۇناي كومپانيالارى گرافيتتەن جاسالعان سوربەنتپەن سۋدى تازارتىپ ءجۇر. گرافيتتەن دايىندالاتىن سوربەنتتىڭ كەمشىن تۇستارى دا بار. ول جەڭىل. سوندىقتان لاستانعان ايماققا تىكۇشاقپەن سەپكەندە جەلدىڭ اسەرىنەن ايدالاعا شاشىلىپ كەتەدى.ەكىنشىدەن قۇنى قىمبات.
– سوربەنت تەرميالىق جاعدايدا وڭدەلەتىنىن بىلدىك. بۇل شيكىزاتتى جوعارى تەمپەراتۋرادا قىزدىرۋ دەگەن ءسوز. مۇنداي جاعدايدا شيكىزات كۇلگە اينالىپ كەتپەي ما؟
– تەرميالىق وڭدەۋ بارىسىندا ارنايى پەشتەر مەن رەاكتورلار قولدانىلادى. شيكىزات اتموسفەرالىق جاعدايدا قىزدىرىلمايتىندىقتان ول كۇل بولماي كومىرتەكتى ماتەريالعا اينالادى. بۇدان سىرت شيكىزاتتى ورتەۋ بارىسىندا ءتۇرلى گازدار پايدالانامىز. سونىڭ ارقاسىندا قۇرىلىمى كومىرتەگى اتومدارىنان قۇرالعان كەۋەكتەنگەن ءونىم الىنادى. ونىڭ كەۋەكتەرىن تەك ەلەكتروندى ميكروسكوپتىڭ كومەگىمەن كورۋگە بولادى.
اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان نۇرلان جۇماحان.
...
