«تۇران الەم بانكىنىڭ» بۇرىنعى قوجاسى، ماسكەۋ ينجەنەرلىك-فيزيكالىق ينستيتۋتىن ۇزدىك ءبىتىرىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا جەكە بيزنەسىن باستاعان كاسىپكەر، ق ر ەنەرگەتيكا، يندۋستريا جانە ساۋدا ءمينيسترى بولىپ قىزمەت اتقارعان، جۋىردا عانا فرانسيا سوتى رەسەيگە ەكستراداسيالاۋعا شەشىم شىعارعان تۇتقىنداعى مۇحتار ءابليازوۆتى بىلەتىندەر، ونىڭ بالالىق شاعىنان باستاپ ءار ىستە العا قويعان ماقساتىنا جەتپەي قويمايتىن بىربەتكەي بولعانىن ايتادى. سوناۋ جاستىق شاعىندا، ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەن كەزىندە-اق ول ءوزىنىڭ گرۋپپالاستارىنىڭ ورتاسىندا وتە بەدەلدى بولعان دەسەدى. ويتكەنى، ونىڭ وقۋدا وزات بولۋى، العاباسارلىعى، شىنشىلدىعى مەن تۋراشىلدىعى تۇرعىلاستارىن ءتانتى ەتپەي تۇرمايدى ەكەن. سونداي-اق، جۇقالتاڭ، تاپالداۋ كەلگەن ازيات جىگىتتىڭ باستاماشىلدىعى، كەيدە ءبىر توعا، ەندى بىردە وتە اشىق اقتارىلاتىن مىنەزى دە وزگەلەردى وزىنە قاراتۋعا سەپتەسىپ تۇراتىن قاسيەتىنىڭ ءبىرى بولعانعا ۇقسايدى.
مۇحتار ماسكەۋدە ءجۇرىپ-اق وزىق ويلى جاستاردىڭ قاتارىنا ەنگەن دەسەدى. ال ول كەزگى ماسكەۋ تاكاپپار ەدى. ورىس ۇلتىنان وزگەنى ءبىر ءپاس تومەن كورەتىن.
«كومپيۋتەر باستى» ءابليازوۆ
ول 2005 جىلى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆقا حات جازىپ، ءوزىنىڭ قاتەلەسكەنىن ايتىپ، كەشىرىم سۇراۋ ارقىلى تۇرمەدەن بوساپ شىقتى. بۇدان ءدال 3 جىل بۇرىن ول قازاقستان دەموكراتيالىق تاڭداۋ قوزعالىسىن قۇرۋشى ءارى قارجىلاندىرۋشى رەتىندە ساياسي الاڭعا شىعىپ، «مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا ءقاۋىپ توندىرگەنى» ءۇشىن ارىپتەسى، پاۆلودار وبلىسىنىڭ سول كەزدەگى اكىمى جاقيانوۆپەن بىرگە سوتتالعان ەدى. ءابليازوۆ «جازدىم، جاڭىلدىم» دەدى. جاقيانوۆ ولاي ەتپەدى. جازاسىن تولىق وتەپ شىقتى. ونىڭ بۇل قادامىن سىناۋشىلار دا، قوشتاۋشىلار دا كوپ بولدى. تۇرمەدەن شىعا سالىسىمەن كوپ وتپەي سول كەزدەرى اتى شەتەل تۇگىل ەلىمىزگە تانىمال ەمەس «بتا بانكىنىڭ» باسشىلىعىنا كەلدى. بار-جوعى ەكى-ۇش جىلدىڭ ىشىندە بانك تمد ەلدەرىندە ەڭ ۇزدىك ءارى سەنىمدى بانكتەردىڭ ساپىنا قوسىلىپ شىعا كەلدى. ەگەر سول كەزدەرى قازاقستانداعى بانك جۇيەسىنە زەر سالعان بولساڭىز، ەلدىڭ سەنىمى تەك وسى بانككە ايرىقشا اۋعانىن بىلەسىز. دەپوزيتتىك سالىمدار كۇن ساناپ، اي ساناپ ءوسىپ، ەل اۋماعىنان سىرت تمد، ءتىپتى ودان وزگە ەلدەردە دە بانكتىڭ جۇمىس جوسپارى قۇرىلدى. تەك 2009 جىلى «قارجىلىق الاياقتىققا» بايلانىستى ءىس قوزعالىپ، مۇحتار ءابليازوۆ شەتەلگە باس ساۋعالادى. سول كەزدە ەل اراسىندا مۇحتار قابىل ۇلى باستاعان توپ بانكتىڭ ميللياردتاعان اقشاسىن شەتەلگە زاڭسىز اكەتىپتى دەگەن ءسوز جەلدەي ەستى. بۇعان كەرەعار پىكىر دە بار. وسى كۇنگە دەيىن «بتا بانكىنە» اقشا قۇيىپ، تاقىرعا وتىردىم دەگەن بىردە-بىر شاعىمدانۋشى جوق.
ەلدىڭ ءبارى بىلەتىن بۇل وقيعانى قايتالاي ەسكە تۇسىرۋدەگى سەبەبىمىز، ءابليازوۆتىڭ ەكونوميكالىق ساۋاتتىلىعىنا، مەنەدجەرلىگىنە، بانكتىڭ جۇمىسىن ۇيلەستىرۋدەگى تاپقىرلىعى مەن الەمدىك ەكونوميكانىڭ دامۋ باعىتىن ءدال بولجاپ، سوعان ساي شەشىم قابىلداۋ ارەكەتتەرىنە سۇيسىنەتىندەر وتە كوپ. ونى ءوز ورتاسى وسى قاسيەتتەرى ءۇشىن سىيلايتىن ءارى ودان قورقاتىن دا... ونىڭ جۇمىس ىستەۋ ءتارتىبىن «كومپيۋتەر جادىسى» بار جاندار دا عانا بولاتىن ەرەكشەلىك دەپ تۇسىندىرۋگە بولادى. بىرەۋلەر «ول اۋادان اقشا جاسايتىن ايلاكەر» دەسە، ەندى بىرەۋلەر «ءوزىنىڭ الداعى ءۇش جىلدىق پايداسىن ءبىر جىلدا تابۋدى مەڭگەرگەن سۋپەربيزنەسمەن» دەپ باعاسىن وسىرەدى.
قازاقستان ونى پايدالانا الدى ما؟
«ول بيلىككە قاس بولعان جوق، دوس بولۋدى كوزدەدى» دەيدى جاقتاستارى. ەگەر ول بيلىكپەن ارالاسپاي، تەك بيزنەس سالاسىندا عانا ەڭبەك ەتكەن كۇننىڭ وزىندە ەلىمىزدەگى ەڭ اۋقاتتى ادامداردىڭ قاتارىنا قوسىلۋى مۇمكىن ەدى. ويتكەنى، ول ءاۋ باستا ءوز كاسىبىن باستاپ، ءوندىرىسى كۇن ساناپ كۇيرەي باستاعان تمد كەڭىستىگىندە اتى ءمالىم بولا باستاعان ءوندىرىس قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. ونى بيلىككە اكەلگەن بيلىكتىڭ ءوزى. نارىقتىق جۇيەگە ەندى وتە باستاعان ەل ءۇشىن جاس تا العىر، بىلىكتى ماماندار كەرەك بولدى. ابليازوۆكە تاڭداۋ سول شاقتا ءتۇستى. ال ونىڭ وپپوزيسيا ساپىنا قوسىلۋىنا تۇرتكى بولعان راحات الييەۆتىڭ قىسىمى دەسەدى جۇرت. راحات ولاردان، ءوزى تۇرعىلاس بيلىكتەگى مامانداردان بولاشاقتا ماعان قارسى تۇرۋى ىقتيمال الپاۋىت توپتىڭ وكىلدەرى دەپ سەسكەنگەن بولسا كەرەك. راحاتتىڭ بولاشاق جوسپارى وسى ەلدى بيلەپ-توستەۋ بولعان-مىس. ونىمەن تەكە-تىرەستە قارسى تاراپ جەڭىلدى. سول جىلدارى راحاتتىڭ ۇستىنەن دە قىلمىستىق ءىس قوزعالا جازداپ، ءىرى تۇلعالاردىڭ ءارى وتباسىلىق قۇرىلىمنىڭ ارالاسۋىمەن امان قالعانىن، ونىڭ دا كەشىرىم سۇراپ، انت-سۋ ىشكەنىن اقپاراتتار لەگى ايتادى.
مۇحتاردى قازاقستان تولىق پايدالانا المادى دەيتىندەر دە كوپ. وعان «بتا بانكىن» ەمەس، مەملەكەتتىك ەكونوميكانى دامىتۋ باعىتىنداعى قىزمەتتى بەرىپ، بيلىككە جاقىن ۇستاسا، ەل ءۇشىن دە، بيلىك ءۇشىن دە، ءتىپتى ءوزى ءۇشىن دە پايدالى بولار ەدى دەگەن كوزقاراس تا بار. شىنىمەن دە، ءبىزدىڭ ەلدە ءدال وسى مۇحتارداي الىمدى ءارى تەز بەدەل مەن بايلىققا يە بولعان ادامدار تىم از. ونىڭ شەتەلگە اكەتكەن اقشاسى 10 ميلليارد دوللاردىڭ ۇستىندە. ءبىراق بۇل اقشانىڭ ءبارى بانكتىڭ ۇتىمدى جۇمىسى ارقىلى قولعا تيگەنىن ايتۋشىلار دا كوپ.
رەسەي نەگە مۇددەلى؟
«مۇحتار رەسەيدى دە سان سوقتىرا جازداعان»، «ەندى بىرەر جىل تىنىش وتەر بولسا، ءابليازوۆ رەسەي مەن قازاقستان ەكونوميكاسىن تۇبەگەيلى تۇرالاتۋى مۇمكىن ەدى». وسىنداي اقپاراتتىڭ كوپتىگى سونشا، ءابليازوۆ ماگياسى بار ايرىقشا تالانت يەسى مە دەپ قالاسىز. جوق، ول ەشقانداي ماگيامەن اينالىسپاپتى. ماسكەۋدىڭ ىرگەسىنەن ءىرى قالاشىق تۇرعىزۋدى كوزدەگەن. ەگەر 2008 جىلعى داعدارىس كيلىكپەگەندە ول قالاشىق تا بوي كوتەرەر ەدى. سوندا ول رەسەي ەكونوميكاسىنا قانداي ءقاۋىپ ءتوندىردى؟ مۇنىڭ ءبارى – شاحماتتىڭ تاقتاسى سەكىلدى كۇردەلى دۇنيە. ءابليازوۆ كەك الۋدى ويلاعان. تۇرمەگە جازىقسىز وتىردىم دەپ ەسەپتەيتىن ونىڭ كەشىرىم سۇراعانىمەن، ءىشى جىلىماعان. ءوزىن قورلانعان جانمىن دەپ بىلگەن. ول ەكونوميكانى حاوسقا اينالدىرۋ وڭاي دەپ ۇققان، سوعان ارەكەت ەتكەن-مىس. قازاقستاندى تۇقىرتۋ ءۇشىن، اۋەلى رەسەيدىڭ ەكونوميكاسىن دا كۇيرەتپەك كەرەك. بۇل ەكى نارىقتىق جۇيە بىر-بىرىنە شىرما-شاتۋ بايلانىستا. ءبىرىنىڭ ءجىبىن تارتساڭ، ەكىنشىسىنىڭ تىگىسى سوگىلەدى. ەگەر رەسەي ەكونوميكاسى السىرەي باستاسا، ونىڭ سالدارى قازاقستانعا دا تيمەك. قارجىسى ازايعان ەلدەردىڭ بەرەكەسى دە كەتەدى. اسىرەسە، دەموكراتيانى بۇعاۋلاپ، شىنجىرلاپ، تەك شيكىزاتقا ارقا سۇيەگەن ەلدەردىڭ قارجىسى ەلەكتروندى اپپاراتتار مەن كومپيۋتەرلىك سان-ساناقتاردىڭ قۇبىلمالى كورسەتكىشتەرىنە عانا تاۋەلدى. بۇگىن بارىنان ەرتەڭ ايرىلۋى بەك مۇمكىن. ءيا، ءابليازوۆتىڭ ول بولجامى ءدال كەلدى. رەسەي ەكونوميكاسى شاتقاياقتاپ، ءرۋبلى قۇنسىزدانىپ ەدى، تەڭگەنىڭ ەكى اياعى اسپاندى كورسەتۋدىڭ الدىندا تۇر... رەسەيگە تيگەن «ۋدارلار» بىزگە دە اسەر ەتەدى.
رەسەي ءابليازوۆقا نەگە سونشا جابىستى؟ ۋكراينا شە؟ كەك الۋ ما؟ مۇمكىن. مۇمكىن بولاتىنى، ولار قازاقستان تاراپىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ وتىر. ۋكراينا، بالكىم، باسى ىستەيتىن بانكيردى پايدالانۋدى كوزدەيدى.
جوق. ەكىنشى ءبىر بولجام بويىنشا، رەسەي دە بانكيردىڭ «باسىن پايدالانۋعا» ىنتىق. ونى وزىنە جۇمىس ىستەتكىزۋگە مۇددەلى. مۇمكىن بە؟.. مۇمكىن...
راحات الييەۆتىڭ كەبىن كيمەي مە؟
2013 جىلى تۇتقىندالعان ءابليازوۆتى قازاقستان، رەسەي، ۋكراينا وزىنە ەكستراداسيالاۋدى سۇراۋمەن كەلەدى. فرانسيا سوتى پرەمەر-مينيسترىنىڭ قول قويۋىمەن رەسەيگە بەرۋدى قۇپتاپتى. ءابليازوۆ اۋەل باستان ەكستراداسيالاۋعا قارسى. اسىرەسە، رەسەيگە بەرۋدەن قاۋىپتەنەدى. باس اماندىعىنان قورقادى. رەسەي ونسىز دا تۇرمەلىك پسيحولوگيانىڭ ەلى. ونىڭ راحات الييەۆتىڭ كەبىن كيۋى ابدەن مۇمكىن دەگەن بولجام ەل اراسىندا كەزىپ ءجۇر. سەبەبى، كەكتىڭ سوڭى – وكىنىش...
