– مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەندە وسى دومبىراعا اڭسارىم اۋدى. قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى ۇكىلى دومبىراسىن قۇشاقتاپ ساحناعا شىققانىن كورگەندە وتە ادەمى ءبىر جاراسىمدىلىق ەسىپ تۇراتىن. مەندە سولارداي بولسام عوي، دەپ ارماندايتىنمىن.
ءتىپتى، تۇسىمدە دومبىرا ۇستاپ، وزىمە تۇسىنىكسىز الدەبىر كۇيلەردى شەرتۋشى ەدىم. ول كەزدە مەكتەپتە بي توبىنا قاتىسىپ جۇرگەم. انار دەگەن وتە كىشىپەيىل، جان قۇربىم مەنىڭ ويىمدى ءتۇسىنىپ، «وندا سەن دە بىزبەن بىرگە دومبىرا ۇيرەن» دەدى. ۇيدەگىلەر دە دومبىرا ۇيرەنۋىمدى قۇپتادى.
سەرىك ءابىلحان ۇلى العاشقى ۇستازىم. سول كىسىدەن جاتپاي-تۇرماي ۇيرەندىم. دومبىرا ۇيىرمەسىندە ول كىسىنىڭ ايتقاندارىن ۇيگە كەلگەن سوڭ قايتالايتىنمىن. ۇيدەگىلەر باستابىندا دومبىرانىڭ اۋەزىنە ونشا ءمان بەرمەيتىن.
بىرتە-بىرتە مەن ءتۇرلى كۇيلەردى بابىنا كەلتىرە ورىنداي باستاعان سوڭ، كۇيدىڭ قۇدىرەتىنە ولار دا قۇلاق تۇرە باستادى. نەگىزى، مۋزىكا ۇلتتىڭ جانى عوي. ءبىر ۇلتتى تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە ونىڭ مۋزىكاسىن زەرتتەۋ كەرەك.
– سوزىڭىزگە قاراعاندا، قازاقتىڭ ءبولمىس-بىتىمىن ءجىتى باقىلاعان سىڭايلىسىز؟
– ارينە. ەگەر قازاقتى تولىق تۇسىنەمىن دەسە، ونىن كۇيلەرىن ءبىلۋى كەرەك. كۇي حالىقتىڭ رۋحاني تاريحى. وندا وتكەننىڭ ءاربىر ءساتى ساقتاۋلى.
قازاقتا كۇي كوپ. ءار كۇيدىڭ ءوز كەزەڭىنە جاۋاپ بەرەر تاريحى، مۇڭى، قايعىسى، كۋانىش-شاتتىعى سول نوتالاردا جازۋلى.
ەگەر قازاقتىڭ كۇيىن شىنداپ تانىتا الساق، ءبىزدىڭ رۋحاني بايلىعىمىزدىڭ تىم تەرەندىگىن ايتقىزباي-اق تۇسىنەر ەدى.
بىزدە ءقازىر وزگە ۇلتتار قازاق ءتىلىن بىلمەيدى دەپ بايبالام سالامىز عوي. ەگەر ءتىلدى ۇيرەتكىڭىز كەلسە، الدىمەن كۇي ۇيرەنىڭىز. «قازاق ناعىز قازاق ەمەس، ناعىز قازاق –دومبىرا» دەگەن اقىن سوزىمەن تولىق كەلىسەمىن. مەنىڭ جانىم كۇي بولىپ كۇمبىرلەمەسە، قازاكق ءتىلىن ۇيرەنۋىم قيىن ەدى.
– ءوزىڭىز قاي ءوڭىردىڭ تۋماسىسىز؟
– باتىس قازاقستان وبلىسىنا قاراستى شولوحوۆ اۋىلىندا ءوستىم. ءبىزدىڭ اۋىلدا ورىس وتباسىلارى از بولاتىن. قازاقتار كوپ ەدى. كىشكەنتايىمىزدان ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي تەل وستىك اۋىل بالالارىمەن.
قۇربىلارىممەن قازاقشا دا، ورىسشا دا سويلەسەتىنبىز. اۋىلدا جالعىز مەكتەپ بولدى. ارالاس مەكتەپتە ورىس توبىندا وقىساق تا، سەن قازاقسىڭ، مەن باسقامىن دەگەن ءبولىنىس بولعان ەمەس.
كەيدە بالا كەزدەن بىرگە وسكەن قۇربىلارىمدى قاتتى ساعىنامىن. ەگەر ولار بولماسا، مەن دومبىرا ۇيرەنبەك تۇگىلى، قازاق تىلىنەن دە ماقۇرىم بولار ەدىم. – العاش ۇيرەنگەن كۇيىڭىزدى ۇمىتپاعان شىعارسىز؟
– قالاي عانا ۇمىتايىن. حالىق كۇيى «كەڭەستى» ۇيرەنگەن ەدىم. بۇل كۇيدىڭ فيلوسوفيالىق ۇجىمى تەرەڭ عوي. قانداي جاعدايدا بولسا دا كەڭەسىپ، اقساقالداردىڭ اقىلىمەن شەشكەن iس ولقى بولمايدى، جۇرت بوپ جۇمىلىپ، وسى ءىستىڭ شەشىمىن تابالىق دەپ تۇرعان سىڭايلى.
العاش ۇيرەنگەن ءساتىم، ءار پەرنەنى باسۋدى، قاعۋدى، كۇلاق كۇيىن كەلتىرۋدى ۇيرەنگەن كەزىم وسى كۇيدى تىڭداعان سايىن ەسىمە تۇسە كەتەدى.
– قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلتتىق كونسەرۆاتوريانى ءبىتىرىپسىز. مۇنداعى ۇستازىڭىز كىم بولدى؟
– بۇل ءوزى مەن ءۇشىن ەڭ كيەلى مەكەن. وسى كونسەرۆاتوريادا وقىپ ءجۇرىپ كوپ دۇنيەنى ۇيرەندىم. ۇستازىم ەلگە بەلگىلى ۇستاز، دومبىراشى ءبىلال ىسقاقوۆ.
ول كىسى ءار كۇيدىن تاريحىن تەرەڭ زەرتتەگەن كىسى. ءبىر كۇيدى ۇيرەتپەس بۇرىن، ونىڭ تاريحىمەن، اڭىزىمەن اسىقپاي تانىستىرادى.
ونىڭ ىشكى الەمىنە كىرمەيىنشە، دومبىرالارىنناڭ كۇي ەمەس، قۇرعاك اۋەن شىعادى دەپ ەسكەرتەتىن.
سول كىسىنىڭ ايتۋىمەن تالاي كۇيدى بويعا سىڭىردىك. «كۇي – رۋحتىڭ ءتىلى. رۋحاني تۇرعىدان دايىندالماساڭىز، دومبىرانى سابالاعاننان تۇك شىقپايدى. ورىنداۋشى بولۋ ءبىر باسقا دا، ءوز مانەرىندە ورىنداۋ ءبىر باسقا» دەپ ۇنەمى ايتىپ وتىراتىن.
– شەرتپە مەن توكپەنىڭ قايسىسىنا جاقىنسىز؟
– باتىستا وسكەندىكتەن، توكپە سارىنىنا دايىندىعىم جوعارى بولدى. ءبىراق شەرتپەنىڭ وزىندىك جان ەزىلتەر سارىنى دا بار. ەكەۋىن دە قاتار الىپ ءجۇرمىن. مەن ءۇشىن قازاق كۇي ءداستۇرىنىڭ ءارقايسىسى دا ىستىق. بىرىنەن ءبىرىن بولە قارامايمىن.
– جارىڭىز مارات ساعىندىقوۆ تا مۋزىكا سالاسىنىڭ مامانى ەكەن. قالاي تانىستىڭىزدار؟
– سول كونسەرۆاتوريادا ءجۇرىپ تانىستىق. مەنىڭ دومبىرا كلاسىندا وقيتىنىمدى بىلگەسىن، تانىسۋعا كەلىپتى. باسىندا جاي ارالاسىپ جۇردىك. بىرتە-بىرتە ماحاببات ۇشقىنى وياندى.
– قازاق وتباسىنا كەلىن بولۋ قيىندىق تۋدىرمادى ما؟ ۇلتىمىزدا كەلىنگە قويىلار تالاپ پەن عۇرىپ-سالت كوپ قوي...
– جوق. جوعارىدا ايتقانىمداي، كىشكەنتاي كەزىمنەن قازاقتىڭ سالت-ساناسىنا، ادەت-عۇرپىنا قانىق بوپ وسكەندىكتەن، تۇسىنبەستىك بولمادى.
بالا كۇنىمدە كورشىلەرىمىز تۇگەل قازاق بولاتىن. ولاردىڭ ۇيىنە ەركىن كىرىپ، قۇربىلارىممەن بىرگە اسىر سالىپ جۇرەتىنبىز. سوندىكتان بولار، ماعان قازاقىلىق ەرتەدەن دارىعان.
ونىڭ ۇستىنە، دومبىراشى بولىپ ءوستىم عوي. كۇي ءتىلى – ۇلتتىڭ جانى دەپ ايتقانىم سول، مەنىڭ جانىم دا قازاقى. كۇيەۋىم دە مۋزىكانت بولعاسىن، ەكەۋارا تۇسىنىسپەۋشىلىك مۇلدەم بولعان جوق.
ال اتا-ەنە، قايىنجۇرتىم وتە كىشىپەيىل، اقجارقىن جاندار. ولار ۇنەمى – ماعان اق تىلەگى مەن باتاسىن بەرەدى. سىرتقا تەۋىپ، سىر جاسىرمايدى.
– وتباسىندا قاي تىلدە سويلەسەسىزدەر؟
– ەكى تىلدە دە بىردەي سويلەيمىز. ءۇش قىزىمىز بار، اللا بەرگەن. ولار قازاقشاعا دا، ورىسشاعا دا جەتىك. كەنجە قىزىمىز قازاق بالاباكشاسىنا باردى. ۇلكەن ەكەۋى ورىس مەكتەبىندە وقىعانىمەن، انا تىلدەرىن جورگەكتەن ۇيرەنگەن.
– بالا تاربيەسىندە وتباسىنىڭ ماڭىزى زور عوي. كوپ كوڭىل بولەتىن شىعارسىز؟
– ەكەۋىمىز دە ەرەكشە ءمان بەرەمىز. كىشكەنتاي ءسابيىمىز جىلاسا، مەن قولىما دومبىرا الىپ، «بالبىراۋىندى» بولماسا باسقا ءبىر كۇيدى شەرتەمىن. جىلاعانى ساپ تيىلىپ، ءتاتتى اۋەنگە ماۋجىراپ، ۇيىقتاپ كەتەدى. كۇيمەن ەرجەتكىزدىك دەسەم دە بولادى.
– ءوزىڭىز بۇگىنگى تاڭداعى قازاق كۇيشىلەرىنەن كىمدەردى جوعارى باعالايسىز؟
– بىزدە داۋلەسكەر كۇيشىلەر كوپ. ۇستازىم ءبىلال ىسقاقوۆتىڭ الار ورنى ەرەكشە. ول كىسى ءاربىر قاعىسقا وزىنشە جان ءبىتىرىپ وتىرادى.
قارشىعا احمەدياروۆ اعامىزدىڭ الدىن كوردىك. ءوزىنىڭ كۇيلەرىن دە ورىندادىق. تولەگەن مومبەكوۆ، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، جانگالي جۇزبايەۆ، سەكەن تۇرىسبەكوۆ، رىمحان ءالىمحانوۆ سەكىلدى اعالارىمىزدىڭ ءارقايسىسى ءبىر-بىر مەكتەپ. قازاق قوعامى وسى كىسىلەرگە كارىزدار دەپ بىلەم ءوز باسىم. ولار تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان، قوسىپ تا جۇرگەن كىسىلەر.
– ءوزىڭىز قانداي كۇيلەردى جان-دۇنيەڭىزبەن ءسۇيىپ ورىندايسىز؟
– وتە كوپ. دومبىرا كۇيلەرىنىڭ قايسىسىن بولسا دا ءسۇيىپ ورىندايمىن. قۇرمانعازىنىڭ «ادايى» مەن «سارىارقاسى» كۇي ونەرىنىڭ اسقارالى شىڭى عوي.
سۇگىردىڭ «بوزىنگەنى» مەن. «جەزكيىگىن» تىڭداعان جان دومبىراعا باس يمەسە، وندا جۇرەك ورنىندا تاس جاتقان بولار. تاتتىمبەتتىڭ «سارىجايلاۋىن» قاپەرگە الىپ، سونداعى يىرىمگە بويلاڭىزشى، مىنا جالعاننىڭ جالعان ەكەنىن ۇمىتىپ، وزگە الەمدە شارىقتاعانداي بولاسىز.
تولەگەن مومبەكوۆتىڭ «سالتاناتىن» ەگىلمەي ورىنداۋ مۇمكىن ەمەس. مۇندا ءار دىبىس پەرنەدەن قۇس بولىپ ۇشقان سەكىلدى، وزگەشە مانەرمەن توگىلەدى.
سەكەن تۇرىسبەكوۆ اعامىزدىڭ ءار كۇيى بولەك سيمفونيا. «كوڭىل تولقىنى» مەن «اق جاۋىن»، سوڭعى جازعان «جازعى قار» تۋىندىلارى تۇتاس تاريحىمىزدىڭ قوينى-قونىشىن ورنەكتەگەن، ارعى داۋىردەگى رۋحتى بۇگىنگە جالعاعان سونى دۇنيەلەر. ءقايسىبىرىن ايتايىن، ءار كۇيدىڭ وزىندىك الەمى بار. تاعدىرى بار. ال ول ءار ورىنداۋشىدا جاڭا دەڭگەيگە، وزگەشە الەمگە اينالادى.
– ۇلتتىق مۋزىكانىڭ ۇلىقتالۋىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– مەن ءبىر نارسەنى تۇسىنبەيمىن، وسىنشا مول رۋحاني بايلىعى بار بولا تۇرا، ولاردى شاڭعا كەمىپ، وزگەنىڭ بىلدىر-باتپاعىنا نەگە اۋەس ءبىزدىن حالىق؟
يا، وزگەنى ۇيرەنۋ كەرەك، ءبىلۋ كەرەك. ءبىراق سونشالىقتى كوزسىز ەلىكتەۋگە بولا ما؟
اسىرەسە، تەلەارنالاردا تاڭنىڭ اتىسىنان كۇننىن باتىسىنا دەيىن ەفيردى ارزان دۇنيەگە تولتىرىپ، وزگەنىڭ كور-جەرىن تىقپالاپ وتىرادى. بۇل كىمگە كەرەك ءوزى؟ بۇل كىمگە كەرەك ءوزى؟
مادەنيەت مينيسترلىگى «قازاقتىڭ 1000 ءانى» مەن «قازاقتىڭ 1000 كۇيىن» ديسكى كىلىپ شىعاردى. بۇل – وتە اۋقىمدى جۇمىس. ەندى سونى ىسكە جاراتۋ كەرەك قوي. نەگە ۇلتتىق مۋزىكانى دارىپتەيتىن راديو، تەلەارنا اشپاسقا؟ «مادەنيەت» ارناسى شىنداپ كىرىسce، قولعا الاتىن شارۋا كوپ. ەستراداشىل جەلىكتەن كورەرمەن دە جالىعىپ بولدى.
بۇرىنعى كىسىلەر، ەجەلگى داۋىرلەردەگى قازاقتار كۇي تىلىندە سويلەسكەن دەسەدى. كۇيدى كادىمگى ءسوز سەكىلدى ءتۇسىنىپتى. ال بۇگىن شە؟ كەيدە جۇرتشىلىققا: «كۇي تىلىندە سويلەسەلىكشى» دەگىم كەلەدى.
اڭگىمەلەسكەن ەرجان قامالبەكوۆ
