كەز كەلگەن ەلدە الەۋمەتتىك ساياسات شەشۋشى ءرول اتقارادى – مەملەكەتتىڭ، وبلىستىڭ، قالانىڭ تابىستى دامۋى قوعام مەن بيلىك اراسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلعا، قولداۋعا، تۇسىنىستىككە بايلانىستى. بۇل ەرەجەنى حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ جوعارى دەڭگەيدە دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنەن بايقاۋعا بولادى. قازاقستان – الەۋمەتتىك باعدارلانعان مەملەكەت، ونىڭ باستى مىندەتى – قوعامنىڭ بارلىق قاباتتارىن الەۋمەتتىك قورعاۋعا جۇمىلدىرۋ. زاڭنامالىق جانە ءىس جۇزىندە ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا ءتيىمدى الەۋمەتتىك ساياسات پەن مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسىنىڭ ستراتەگياسىن ازىرلەۋگە ۇمتىلۋدا.
وتكەن جىلدىڭ 1 شىلدەسىندە قازاقستاندا بۇرىن قولدانىستا بولعان الەۋمەتتىك سالاداعى ون زاڭدى ءبىر جۇيەگە بىرىكتىرگەن الەۋمەتتىك كودەكس كۇشىنە ەندى. سودان كەيىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ تۋرالى» جانە «مىندەتتى الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋ تۋرالى» زاڭدار كۇشىن جويدى. بۇل بىرىكتىرۋ جانە جاڭا ەرەجەلەردى ەنگىزۋ ازاماتتارعا نەعۇرلىم ءتيىمدى جانە ماقساتتى مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتۋدى كوزدەيدى.
ونىڭ قابىلدانۋىمەن مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك ساياساتى بەلسەندى فورماتقا ءوتىپ، ازاماتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى جاقسارادى دەگەن ۇلكەن ءۇمىت بار. ويتكەنى، شىن مانىندە، الەۋمەتتىك كودەكس – قازاقستان ازاماتتارىنىڭ تۋعاننان باستاپ كارىلىككە دەيىنگى نەگىزگى الەۋمەتتىك قۇقىقتارىن ايقىندايتىن ماڭىزدى قۇجاتتاردىڭ ءبىرى.
وندا بىرنەشە باعىتتى ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى. ماڭىزدى باعىتتاردىڭ قاتارىندا حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋدى رەتتەۋ جانە جوعارى بىلىكتى، ءونىمدى ەڭبەكتى ىنتالاندىرۋ، سونىڭ ناتيجەسىندە ۇلتتىق تابىستى ارتتىرۋ، قوعامدا ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ادامدارعا دەگەن قۇرمەت پەن ءىلتيپاتتى قالىپتاستىرۋ، بالا كۇتىمى بويىنشا تولەمدەر مەرزىمىن ءبىر جىلدان ءبىر جارىم جىلعا دەيىن ۇلعايتۋ، زەينەتكەرلىك جاستاعى ميلليونداعان ازاماتتاردى زەينەتاقىمەن قامتاماسىز ەتۋدى ارتتىرۋ جانە باسقا ماسەلەلەر بار.
مىسالى، الەۋمەتتىك كودەكسكە سايكەس، ءجۇرىپ-تۇرۋى قيىن ءبىرىنشى توپتاعى مۇگەدەككە قولداۋ كورسەتەتىن 30 مىڭعا جۋىق جەكە كومەكشى مىندەتتى الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋعا جاتادى. ياعني، جەكە كومەكشى قاجەت بولعان جاعدايدا الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋ قورىنان تولەمدەر الۋعا قۇقىلى بولادى، الەۋمەتتىك مەديسينالىق ساقتاندىرۋ قورىنىڭ شەڭبەرىندە مەديسينالىق كومەكپەن قامتاماسىز ەتىلەدى جانە زەينەتكەرلىك جاسقا جەتكەندە ەڭبەك ءوتىلى بولادى. ايتالىق، اقمولا وبلىسىندا بارلىعى 29 مىڭنان استام مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جان تۇرادى.
جاۋاپتى مامانداردىڭ سوزىنشە، وندا جىل سايىن وڭالتۋ قۇرالدارىمەن قامتاماسىز ەتۋگە بيۋدجەتتەن بولىنەتىن قاراجات كوبەيىپ كەلەدى. سوڭعى بەس جىلدا قارجىلاندىرۋ ەكى ەسەگە ۇلعايىپ، 1،5 ميلليارد تەڭگەگە دەيىن وسكەن.
راسىندا، ەلىمىزدە كەدەرگىسىز قولجەتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلۋدا. بۇگىنگى كۇنى سول اقمولا وبلىسىندا 343 الەۋمەتتىك ماڭىزى بار نىسان بەيىمدەلگەن. الداعى ءۇش جىل ىشىندە تاعى 1300-گە جۋىعىن بەيىمدەۋ جوسپارلانۋدا. «شەكاراسىز كومپيۋتەر» جوباسىن جۇزەگە اسىرۋعا، الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق جانە پسيحولوگيالىق كومەك كورسەتۋ كابينەتىن قۇرۋعا جانە تىرەك-قيمىل اپپاراتى زاقىمدانعان ادامداردىڭ دەمالىس ورتالىعىن ۇيىمداستىرۋعا باعىتتالعان شارالار دا كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ جاتىر.
ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار بالالاردىڭ لايىقتى ورتا ءبىلىم الىپ، مۇمكىندىگىنشە وقۋىن كوللەدجدەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا جالعاستىرۋى ءۇشىن ءتيىستى جاعداي جاساۋ قاجەت. بۇل ورايلا، كوكشەتاۋدا سويلەۋ قابىلەتى بۇزىلعان بالالار مەن ءجۇرىپ-تۇرۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندارعا ارنالعان ەكى بالاباقشا سالىنىپ جاتىر. «قامقورلىق» باستاماسى اياسىندا ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار 600 بالا كومەك الادى. سونداي-اق، جىل باسىنان بەرى 300-گە جۋىق مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جان جۇمىسقا ورنالاستى. جۇمىسپەن قامتۋعا «ون قوعام» ورتالىعى كومەكتەسۋدە. 1700-دەن استام مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جان سپورتپەن شۇعىلدانادى.
ەلىمىزدەگى ۇلكەن الەۋمەتتىك ماسەلە – مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاننىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋى. قازىرگى ءوندىرىس تاپشىلىعى جاعدايىندا بۇل وتە قيىن. قازاقستاندا 700 مىڭعا جۋىق مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ادام تۇرادى، ونىڭ ىشىندە 400 مىڭنان استامى ەڭبەككە قابىلەتتى جاستاعى ادامدار (60 پايىزى) جانە ولاردىڭ 30 پايىزدان اسپايتىنى ەڭبەك نارىعىنا قاتىسادى.
جالپى قوعام، اسىرەسە كاسىپورىن باسشىلارى مۇگەدەكتەردىڭ ماسەلەلەرى، ولاردىڭ جۇمىس ىزدەۋ جانە تاڭداۋ كەزىندەگى ەرەكشەلىكتەرى مەن مۇمكىندىكتەرى تۋرالى، بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋعا، وندىرىستىك تاجىريبەگە، وقۋعا نەمەسە اۋىستىرۋعا كومەكتەسۋ تۋرالى كوپ بىلە بەرمەيدى. جۇمىسپەن قامتۋ زاڭناماسىنىڭ جەتىلدىرىلمەگەن تۇستارى دا بار، كوپتەگەن مەملەكەتتىك باعدارلامالاردا مۇگەدەكتەردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋ قاجەتتىلىكتەرى مەن مۇمكىندىكتەرى ەسكەرىلمەيدى، مۇگەدەكتەردىڭ جۇمىسىن ساقتاپ قالۋعا كومەكتەسپەيدى.
وسى سەبەپتى اقمولا وبلىسىندا بىلتىر ىسكە قوسىلعان مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جانداردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋعا باعىتتالعان پيلوتتىق جوبا وزگە وڭىرلەرگە ۇلگى بولارلىق. بۇل، نەگىزى ەۋروپالىق تاجىريبە – ەۋروپادا جۇمىسقا ورنالاستىرۋدىڭ قاتاڭ نورمالارى مەن ەرەجەلەرى بار، مۇگەدەكتەردىڭ ماسەلەلەرى مۇگەدەكتەردىڭ مۇددەلەرىن قورعايتىن ۇەۇ ارقىلى شەشىلەدى. بۇل كاسىپكەرلەرگە مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ادامدى جۇمىسقا الىپ، وعان كومەكتەسىپ، سودان كەيىن ءوز بەتىمەن العا جىلجۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن وتە جاقسى ۇلگى. ونىڭ قاتىسۋشىلارى مۇگەدەكتەرگە وقۋ پروسەسىندە عانا ەمەس، جۇمىسقا ورنالاسۋ مۇمكىندىكتەرىن دە قاراستىرادى. وسى ماقساتتا پيلوتتىق جوبا اياسىندا الداعى ۋاقىتتا نىسانالى ماسەلەلەردى، ۇسىنىستاردى جانە نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەرگە تۇزەتۋلەردى تالقىلاۋ ءۇشىن كاسىپورىندار مەن كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىمەن كەزدەسۋلەر وتكىزۋ جوسپارلانۋدا.
مەملەكەتتىڭ مىندەتى – الەۋمەتتىك كومەككە مۇقتاج جانداردى انىقتاۋ. بۇل رەتتە ساراپشىلار اتاۋلى الەۋمەتتىك قولداۋدىڭ ناقتى مەملەكەتتىك كومەككە مۇقتاج حالىقتىڭ ساناتتارى ءۇشىن قاجەت ەكەنىن ايتادى. وسىنداي اتاۋلى شارالاردىڭ ءبىرى – اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك. سونداي-اق ارنايى تولەمدەر مەن جاردەماقىلار ەسەبىنەن ءومىر سۇرگىسى كەلەتىندەردى انىقتاۋ ءۇشىن – مەملەكەت ولارمەن ءبىراز جۇمىس ىستەۋى كەرەك. ويتكەنى، بەلگىلى ەرەجە بار - ادامدار مەملەكەتكە سيرەك جۇگىنۋى، وزدەرى جۇمىس ىزدەۋى، «بالىق اۋلايتىن قارماق» بولۋى ءۇشىن ءوز ءىسىن اشۋعا جاعداي جاساۋ، جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ، جاڭا وندىرىستەر اشۋ، سونىڭ ارقاسىندا ادامدار اقشا تابۋعا، ءومىر ءسۇرۋ جاعدايلارىن جاقسارتۋعا مۇمكىندىك الادى. ءتيىمدى ەكونوميكاسى بار ەلدە جاردەماقىعا وتىرعاننان گورى جۇمىس ىستەگەن پايدالىراق.
