مەن ءۇشىن ءبىرىنشى انىق: بىلىكتى مامان بولۋ، تاربيەلەۋ!
ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى ايىپتاۋدان چەمپيون ەلگە اينالدىق. بيلىك باسىنداعىلار قاراپايىم حالىقتى تۇك تۇسىنبەيتىن توبىر سانايدى، قاراپايىم ادامدار جوعارى جاقتاعىلاردى «جەمقورلار» دەپ ايىپتايدى. اتا-انالار ۇستازداردى، مۇعالىمدەر وقۋشىلاردى، ەمدەلۋشىلەر دارىگەرلەردى، دارىگەرلەر ايلىقتى، وپپوزيسيونەرلەر ساياسي جۇيەنى، ت.ب… بارشامىز باسقالارعا كىنا تاعۋمەن ءومىرىمىزدى وتكىزىپ جاتىرمىز. ال، ءوز ىشىمىزگە ۇڭىلەمىز بە؟ ءسىز ءوز ماماندىعىڭىزدى جاقسى كورەسىز بە؟ جۇمىسىڭىزدى ءسۇيىپ ىستەيسىز بە؟ تۇسىنەمىن. مىنا زاماندا جۇرەگىڭ قالاعان جۇمىستى تابۋ، ورنالاسۋ قيىن. ءبىراق، تۇڭىلگەننەن نە ۇتامىز… بالا-شاعانىڭ ءناپاقاسىن تاۋىپ جۇرگەن قىزمەتىڭدى بارىڭدى سالىپ، ادال اتقار! جيعان-تەرگەنىڭدى جاس مامانعا ۇيرەت.
مەنىڭ «قازاقتىڭ دارىگەرى الەمدەگى ەڭ بىلىكتى، ءمۇعالىمى ەڭ ءبىلىمدى، اكىمى ەڭ ءادىل، باسشىسى ەڭ كورەگەن!» – دەپ ماقتانعىم كەلەدى! ءار قازاق ءوز ءىسىنىڭ حاس شەبەرى بولۋى كەرەك. باسىلا بەرمەي بالاڭىزدىڭ بولاشاعىن قامتاماسىز ەتۋگە ۇمتىلىڭىز. ءسىز كۇش سالساڭىز عانا ول جاقسى ماماندىق تاڭداپ، وقىپ، يگەرە الادى. ال، «توبەدەن قايىر بولمادى» دەپ ءسىز ەزىلسەڭىز ۇرپاعىڭىز جاسىق بولادى! قانداي قيىندىق كورسەڭىز دە قازاق دەگەن قارا ورماننىڭ ورتاسىندا ەكەنىڭىزدى ۇمىتپاڭىز. ۇگىلىپ بارا جاتقاندارعا ۇلگى بولىڭىز! مەن ءوز جەتى اتامنان بولەك، جۇمىستا وزىمە باعدار بەرەتىن، الەمدى مويىنداتقان «جەتى اتامدى» دا انىقتاپ العانمىن، جاستارعا ۇنەمى ايتىپ وتىرامىن. سونىمەن مەنىڭ جۇمىستاعى «جەتى اتام»:
باۋىرجان مومىش ۇلى: باتىلدىق پەن شىندىق!
قورىقساڭ – ىستەمەۋ، ىستەسەڭ – قورىقپاۋ. ءوزىڭدى دە وزگەنى دە الداماۋ.
دىنمۇحامەد قونايەۆ: ءىلتيپات پەن قۇرمەت!
ارىپتەستەرىڭدى، جۇمىس بارىسىندا كەزدەسكەن ادامداردى، كورەرمەندەردى سىيلاۋ.
توماس ەديسون: قۇشتارلىق پەن تاباندىلىق!
جۇمىستى قۇلشىنىپ ىستەۋ. ساتسىزدىكتەردەن ساباق الا وتىرىپ، تاباندىلىق تانىتۋ.
ۋيلفرەد پارەتو: 20/80 ءپرينسيپى.
كەز-كەلگەن ىستە نەنىڭ ماڭىزدى ەكەنىن انىقتاۋ. الدىمەن سولاردى قولعا الۋ.
ۋولت ديسنەي: شىعارماشىلىق پەن جاڭاشىلدىق!
ىزدەنۋ، ىزدەنۋ جانە ىزدەنۋ.
يممانۋيل كانت: ناقتىلىق پەن مۇقياتتىلىق!
ۋاقىتپەن ساناسۋ. ۇساق-تۇيەككە دە ۇقىپتى بولۋ.
روۋەن-گارسيا: جاۋاپكەرشىلىك پەن ناتيجە!
ءوز جۇمىسىڭا تولىق جاۋاپتى بولۋ. ناتيجەگە قالاي دا جەتۋ!
پرينسيپكە سۇيەنىپ جۇمىس ىستەۋ كەي ادامعا بىرتۇرلىلەۋ كورىنەر. ءبىراق، باۋكەڭنىڭ «تارتىپكە باعىنعان قۇل بولمايدىسىن» ەستەن شىعارمايىق. «جەتى اتامنىڭ» ۇستانىمى مەنى جەرگە قاراتقان ەمەس.
ال، ەكىنشى انىق نارسە: باقىتتى وتباسىن قۇرۋ!
قازاق دالاسىندا كوتەرىلگەن ءاربىر ءۇشىنشى شاڭىراق شايقالىپ، ورتاسىنا ءتۇسىپ جاتىر. شىن جەتىمدى ساناماعاندا، تۇل جەتىمدەردىڭ سانى ءجۇز مىڭنان اسىپ كەتتى… ەسىڭىزدە مە، «وتباسى – شاعىن مەملەكەت» دەگەن ۇران ءجيى ايتىلۋشى ەدى عوي؟ شاعىن مەملەكەتتىڭ شاڭىراعىنىڭ شايقالۋى ۇلكەن مەملەكەت ۋىعىنىڭ بەرىك ەمەستىگىن بايقاتادى. ونداي ەلدىڭ بولاشاعى قانداي بولماق؟ اجىراسۋدىڭ تۇپكى سەبەبى جوقشىلىق، پسيحولوگيالىق فاكتور. قولىنان ءىس كەلمەيتىن، ساۋدا كوزىنە اينالعان بىلىمنەن سۋسىنداعان نەمەسە قابىلەتى بولا تۇرا جۇمىس تاپپاعان وتاعاسى بالا-شاعاسىن اسىراماق تۇرماق، ءوز باسىن الىپ جۇرە المايدى. كەتەۋى كەتكەن ومىردە ەرلى-زايىپتىلار ەكى بولەك جول تاڭدايدى. ال زارداپ شەگەتىن – بەيكۇنا بۇلدىرشىندەر.
اكەسىز وسكەن ۇل، شەشە تاربيەسىن كورمەگەن قىز… جاراتقان وزگە جانى باردان ايىرماسى بولسىن دەپ بىزگە سانا بەرمەپ پە ەدى… ال، ءبىز سانانى تۇرمىسقا بيلەتەمىز؟! وتباسىڭنان بەزىنگەندە باقىتتى بولىپ كەتە المايسىڭ. پەرزەنتتەرىڭنىڭ كول بولعان كوز جاسى كۇندىز كۇلكىڭدى، تۇندە ۇيقىڭدى ۇرلايدى. ەڭ دۇرىس جولى تالماي كۇرەسىپ، اۋىرتپاشىلىقتى جەڭۋ كەرەك. ءبىز ۇيلەنەتىن كەزىمىزدە وتباسىنىڭ 7 قاعيداسىن جاساپ ەدىك:
1) سىيلاستىق ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرۋ كەرەك. «ۇيلەنگەن كۇننەن باستاپ مەنى «ءسىز» دەيسىڭ» دەدىم. باستاپقىدا «ءسىز» دەگەنى قۇلاققا تۇرپىدەي ەستىلىپ، كۇلكىگە كومىلىپ قالعام. ون بەس جىلدان بەرى «ءسىز» دەگەن ءسوز وتباسىمىزدىڭ تاتۋلىعىنىڭ تىرەگىنە اينالدى. دوستارىمنىڭ ايەلدەرى بىرەۋى 5 جىلدان سوڭ، بىرەۋى 8 جىلدان سوڭ، بىرەۋى 10 جىلدان كەيىن كۇيەۋلەرىن «ءسىز» دەي باستادى. اناسى اكەسىن «ءسىز» دەپ سىيلاپ تۇرسا، بالا دا اكەسىن قۇرمەتتەيتىنىن ءتۇسىندى؛
2) سەنىڭ اتا-اناڭ – مەنىڭ اتا-انام، مەنىڭ اتا-انام – سەنىڭ اتا-اناڭ. بالدىزىما اقىل ايتسام، تۋعان قارىنداسىما ايتقانداي ايتام، كەلىنشەگىم قاينىسىنا ۇرىسسا، تۋعان ىنىسىنە ۇرىسقانداي ۇرىسادى؛
3) قانداي سىيلى قوناق كەلسە دە ۇيىمىزگە ىشىمدىك كىرگىزبەيمىز؛
4) بالالارىمىزدى مەكتەپكە دەيىن حان سياقتى سىيلايمىز، مەكتەپ كەزىندە شاكىرت سياقتى تاربيەلەيمىز، مەكتەپتەن سوڭ دوس سياقتى سىرلاس بولامىز، ءبىراق اقىل ايتپايمىز؛
5) رەنجىسىپ قالساق 5 مينۋتتان سوڭ سويلەسەمىز. «جاقسى ادامنىڭ اشۋى ءشايى ورامال كەپكەنشە، جامان ادامنىڭ اشۋى باسى جەرگە جەتكەنشە». بىرەۋىمىز قىلت ەتسەك، ەكىنشىمىز ۋاقىت ساناپ وتىرامىز؛
6) ءبىزدىڭ ۇيدە ەر-ازامات ەسەپ بەرمەيدى، تەلەفون سوعىپ: «قايدا ءجۇرسىڭ؟ قاشان كەلەسىڭ؟» – دەگەن سۇراق قويىلمايدى. كەيبىر دوستارىمنىڭ ايەلدەرى تەلەفونمەن: «قايدا ءجۇرسىڭ قاڭعىرىپ؟» – دەپ جاتقانىن ەستىگەندە، «تەلەفونى بولماعان ءبىزدىڭ اتا-بابالار» نە دەگەن باقىتتى دەپ ويلايمىن؛
7) ەشقاشان اجىراسپايمىز. ماعان ايەل، وعان كۇيەۋ تابىلار، ال بالالارعا بوتەن بىرەۋ اكە-شەشە بولا المايدى.
بۇل كەلىسىم بۇزىلعان ەمەس. سىيلاستىق پەن تۇسىنىستىك ۇستەمدىك قۇرعان وتباسىنى جوقشىلىق جۇندەي تۇتە المايدى. وعان كوزىم انىق جەتتى. شاڭىراقتىڭ قوس تىرەگى-اكە مەن انا بىرلەسە كۇرەسسە عانا كەز كەلگەن قيىندىقتى جەڭەدى!
ەندى ءۇشىنشى انىققا كەلەيىك: ءبىز ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەنگەن دەنى ساۋ، دارىندى ۇرپاق ءوسىرۋ كەرەكپىز!
قوعامداعى بۇراتارتپا سۇرلەۋلەردەن ۇرپاعىڭىزدى تەك ءسىز ساقتاي الاسىز! «وزگەدەن كەم بولماسىن» دەپ جالاڭ ۇرانعا سالىپ، قالاعانىن قولىنا ۇستاتىپ، بەتىنەن قاقپاعاندا ۇتارىمىز كانە؟! باياعىدا اتالارىمىزدىڭ تىم شولجاڭ بالا كورسە «تەكتى بىلمەيتىن – تەكسىز» دەپ قاباق شىتاتىنىن ۇمىتتىق. ءقازىر قازاق بالاسىنا كەرەگى «كولا»، «سپرايت»، «باربي» مە؟ مەنىڭ بىلۋىمشە، وعان كەرەگى – بەسىك جىرى، قازاقى تاربيە، اكەنىڭ جىلۋى، انانىڭ مەيىرى. الەم عالىمدارى بەسىك جىرىن تىڭداپ وسكەن بۇلدىرشىندەردىڭ وزگە قاتارلاستارىنا قاراعاندا اناعۇرلىم العىر، زەرەك بولاتىنىن زەرتتەپ، دالەلدەپ بەردى.
ءبارىڭىز «سۇلتان سۇلەيمەندى» كورەتىن شىعارسىزدار؟ تۇرىك رەجيسسەرى وسى سەريالدا سۇلتاننىڭ ايەلى حيۋررەمنىڭ جات تىلدە بەسىك جىرىن ايتىپ وتىرعانىن ءجيى كورسەتەدى. سەبەبى، تۇرىك قانىنان جارالىپ، جاتتىڭ بەسىك جىرىن تىڭداعان ۇرپاق ۇلى وسمان يمپەرياسىن قۇلاتىپ تىنعان. مىنە، انا ءالديىنىڭ قۇدىرەتى قانداي. سوندىقتان بالا تاربيەسى قازاق ءۇشىن نەگىزگى تاعانداردىڭ ءبىرى. بەسىك جىرىن ايتىڭىز، ەس بىلە كەلە بالاڭىز «سپانچ بوب» كورە باستاسا جانىنا جايعاسىپ، قۇلاعىنا «ەر توستىك» تۋرالى ەرتەگى سىبىرلاڭىز… «شرەكتى» ايتسا قازاقتىڭ الپامىسى تالاي شرەكتى شىرەنە تەپكەنى تۋرالى ەرتەگى ويلاپ تابىڭىز. جانتالاسىڭىز! رۋحاني ازىققا اشقاراق بالا وزگەنىڭ جەتەگىندە كەتسە، وڭبايمىز. مەملەكەت مويىن بۇرمادى ەكەن دەپ ءوز ۇرپاعىمىزدان تەرىس اينالمايىق. ءسىز بەن ءبىز وسىلاي ارەكەت ەتسەك قانا بالاباقشادا، مەكتەپتە، قوعامدا قالىپتاسقان، بالانىڭ باسىن تۇقىرتاتىن جايتتاردان قۇتىلامىز. ۇستازدار دا بالانىڭ قابىلەتىن اكەسىنىڭ قالتاسىمەن ولشەگەندى قويىپ، ونىڭ قۇداي بەرگەن دارىنىن اشا تۇسۋگە ۇمتىلادى. شاكىرتتەرگە قوراداعى اقتىلى قوي سىندى قاراماي، ەركىن ويلاي بىلەتىن، پىكىرىن اشىق جەتكىزەتىن ازامات قالىپتاستىرۋعا جانىن سالادى. ۇستاز دەگەن ۇلى اتاۋدىڭ ەڭ باستى ماقساتى وسى ەمەس پە…
ىرگەتاسى مىقتى ءۇي ەشقاشان قۇلامايدى!
مەنىڭ ۇستانىمىم وسى. بۇلارعا قول جەتكىزسەك ۇرپاعى ساۋ، قوعامى وياۋ، رۋحى مىقتى ەلگە اينالامىز دەپ ويلايمىن. قالعانىنىڭ ءبارى بوس ءسوز. ۇلت تاعدىرى ءبىزدىڭ قولىمىزدا…
بەيسەن قۇرانبەك
دەرەككوز: /elana.kz/
