وتكەن اپتادا قازاقستان پارلامەنتى جاڭا الىم ءتۇرىن قىزۋ تالقىلاي باستادى. بۇل جولى ءموبيلدى تەلەفوندار سالاسىنداعى تولەمدەر پايدا بولىپ وتىر. دەپۋتاتتاردىڭ ايتۋىنشا، ۇسىنىلىپ وتىرعان جۇيە بويىنشا ءاربىر اكەلىنگەن قۇرىلعى ءۇشىن جەكە مەنشىك كومپانيا 4 مىڭ تەڭگە الماق.
حالىق قالاۋلىلارىنىڭ نارازىلىعى ورىندى. سەبەبى ەكولوگيالىق الىم سىلتاۋىمەن مونوپوليا قۇرۋ ادەتى ءالى دە جويىلماعان. بۇل جالعىز مىسال ەمەس. سونىمەن قاتار تۋريزم جانە سپورت مينيسترلىگى "بۋكمەكەرلىك ستاۆكالاردى ەسەپكە الۋدىڭ ءبىرىڭعاي جۇيەسى" اتتى جوبانى ىلگەرىلەتىپ جاتىر. بۇل جوبا دا جەكە مەنشىك كومپانياعا بەرىلمەك. جۇيەنىڭ ماقساتى - بۋكمەكەرلىك بيزنەستى تولىق باقىلاۋعا الۋ. الايدا، شىن مانىندە بۇل جوبانىڭ ارتىندا بىرنەشە اي بۇرىن عانا تىركەلگەن، شتاتى دا، ينفراقۇرىلىمى دا جوق بەلگىسىز فيرما تۇرعانى انىقتالدى.
رەفورما دەگەن جەلەۋمەن ەسكى سحەمالار قايتا ۇسىنىلا باستادى
قازاقستان بانكتەرىنە "جاڭا" جۇيە تۋرالى ۇسىنىسپەن بەيتانىس ءبىر كومپانيا كەلىپ، ولاردان رەزەرۆ سۇراۋدا. بۇل ۇسىنىس وتاندىق قارجى سەكتورى وكىلدەرىن تاڭعالدىردى. سەبەبى، بۋكمەكەرلىك ستاۆكالارعا قاتىستى تولەمدەرگە باقىلاۋ رەسەيلىك تامىرى بار قۇرىلىمعا بەرىلمەك. وسىلايشا، "ءبىرىڭعاي ەسەپ جۇيەسى" (بەج) دەگەن اتاۋمەن بۇرىنعى "سۋپيس" قايتا ورالعانى بەلگىلى بولدى. بۇل جولى ول تەك وتاندىق برەند تۇرىندە ۇسىنىلعان.
ەڭ تاڭعالارلىعى، بۇل جۇيەنى كەزىندە "ەسكى قازاقستاننىڭ ءارحايزمى" دەپ سىناعان سول دەپۋتاتتار ەندى ونى قىزۋ قولداپ وتىر. رەسمي يدەياسى دۇرىس، مەملەكەت بۋكمەكەرلىك بيزنەستىڭ كولەڭكەلى اينالىمىن اشىق قىلىپ، كىرىستىڭ ءبىر بولىگىن سپورتقا باعىتتاعىسى كەلەدى. قاعاز جۇزىندە ءبارى قيسىندى كورىنەدى. ءبىراق ار جاعى باسقا. بەج مەملەكەت پەن بۋكمەكەرلەر اراسىنداعى تەحنيكالىق دەلدالدى قايتا ەنگىزۋ ارەكەتى ەكەنى داۋسىز.
2020 جىلى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى بۋكمەكەرلىك كەڭسەلەر مەن توتاليزاتورلاردىڭ اينالىمىنان 4% ۇستايتىن جەكە "ستاۆكالاردى ەسەپكە الۋ ورتالىعىن" ەنگىزبەك بولدى. بۇل دەلدال كومپانيا تەك "اقپاراتتىق شليۋز" ءرولىن اتقاردى، ەشقانداي ناقتى قىزمەت كورسەتپەي ميللياردتاعان تەڭگە جينادى. اياعى جانجالمەن اياقتالعان ەدى. سۋپيس باسشىسى سپورت ۆيسە-مينيسترىنە قۇنى ميلليونداعان تەڭگە تۇراتىن سومكە سىيلاعان. ەكەۋىنە دە ايىپپۇل سالىنىپ، كومپانيا جابىلىپ تىندى. ارتىنان «قاڭتار وقيعاسى» باستالىپ، ءبارى ۇمىتىلىپ كەتتى.
ءبىراق ءبىر جىلدان سوڭ بۇل يدەيا قايتا تىرىلگەن سياقتى. ءقازىر جۇيەنى مەملەكەتتىك قۇرىلىم باسقارىپ وتىرعانداي كورىنەدى، ال كوميسسيا 1%-عا تومەندەتىلگەن. الايدا، بۇل جاعدايدا دا كىرىس جىلىنا 13–15 ملرد تەڭگەنى قۇرايدى. ەڭ باستى ماسەلە ميلليارداعان اقشانى بيۋدجەتتەن تىس جەكە جينايتىن دەلدالدا.
بۇل جۇيە - تەك ەسەپ ەمەس، بۋكمەكەرلىك ستاۆكالاردان تۇسەتىن بارلىق قارجى اعىندارىن ورتالىقتاندىرۋ قۇرالى. جاڭا مونوپوليانى لۋدومانيامەن كۇرەس دەگەن سىلتاۋمەن زاڭداستىرىپ، باسقارۋدى رەسەيلىك IT-شەشىمگە نەگىزدەلگەن سىرتقى وپەراتورعا بەرىپ وتىر. بۇل تەك ەكونوميكا ماسەلەسى ەمەس. بۇل قازاقستاننىڭ سيفرلىق ەگەمەندىگىنە تونگەن ناقتى ءقاۋىپ.
بىزگە تانىس سحەما قولدانىلعان. سەنىمدى تۇلعالار تىركەگەن ج ش س قۇرىلىپ، وعان مىندەتتى تولەمدەردى جيناۋ قۇقىعى بەرىلەدى. مۇنداي كومپانيالار جوعارعى اۋديتورلىق پالاتانىڭ تەكسەرىسىنە ىلىنبەيدى جانە بيۋدجەت زاڭناماسىنان تىس ءومىر سۇرەدى. ال حالىق پەن بيزنەس تولەپ جاتقان جاڭا الىمداردىڭ قايدا كەتىپ جاتقانىنا ەشكىم باس قاتىرمايدى.
وكىنىشكە وراي، مۇنداي سحەمالار ەل ەكونوميكاسىنا كەمىندە ەكى باعىت بويىنشا زيان كەلتىرەدى. بىرىنشىدەن، مۇنداي الىمدار تاۋار مەن قىزمەت قۇنىنا قوسىلادى. سونىڭ كەسىرىنەن تەلەفون، ساقتاندىرۋ، اۆتوكولىك، ستاۆكالار ءبارى بىردەن قىمباتتايدى. ەكىنشىدەن، باعانىڭ بۇرمالانۋىنا بايلانىستى مەملەكەت ينفلياسيامەن ءتيىمدى كۇرەسە المايدى. باعا وسكەندىكتەن، ۇلتتىق بانك بازالىق مولشەرلەمەنى تۇسىرە المايدى. سونىڭ سالدارىنان نەسيەلەر قىمباتتاپ، حالىق قارىزعا باتا بەرەدى. ناتيجەسىندە مۇنداي سحەمالاردىڭ ارتىندا تۇرعان دوكەيلەر جاقسى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن بۇكىل حالىق قينالاتىن بولادى.
