سوناۋ سەگىزىنشى عاسىردا قازاق دالاسىنا ىزگىلىكتىڭ ءدانى ەگىلدى. بۇل – اللانىڭ باعا جەتپەس ۇلى نىعمەتى مەن شەكسىز سىيى. يسلام وركەنيەتى مەن مادەنيەتىنەن، قاسيەتتى قۇران قۇندىلىقتارىنان سۋسىنداعان دالانىڭ دانا ءھام دارا تۇلعالارى جاقسىلىقتىڭ جارشىسىنا اينالدى. ساناعا ساۋلە سىڭىرۋگە تىرىستى. «قاراڭعى قازاق كوگىنە، ورمەلەپ شىعىپ، كۇن بولۋعا» (سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ) بەل بۋدى. ۇلتتى يمانعا ۇيىستىرىپ، كىسىلىك كەيپىن ساقتاۋعا، انا ءسۇتىن اقتاۋعا ۇندەدى. اتانىڭ ەمەس، ادامنىڭ بالاسى بولۋعا (اباي قۇنانباي ۇلى) شاقىردى. تىلەكتىڭ تورەسىن تەكتى بابالارىمىز كورسەتىپ كەتتى:
«ءبىرىنشى تىلەك تىلەڭىز،
ءبىر اللاعا جازباسقا» (بۇقار جىراۋ). «اۋەلى ايات، حاديس – ءسوزدىڭ باسى» (اباي)، – دەگەن وسيەتتى ولەڭدەر:
«اۋەلى «ءبيسميللا» دەپ ءسوز باستالىق،
اللانىڭ حاق جولىنان اداسپالىق...» نەمەسە:
«اعۋزى» مەنەن «ءبيسميللا» –
ءاربىر ءسوزدىڭ باستاۋى...» (ابۋباكىر كەردەرى) – دەگەن جىرلار بىر-بىرىمەن ۇندەسىپ جاتتى. وسىلايشا حاق سەنىمگە ۇيىعان ۇلتتىڭ ۇپايى ارتتى. قازاق حالقى قۇدايسىز قاۋىم قالىپتاستىرعىسى كەلگەن قوعامدا ءومىر سۇرسە دە اۋزىنان اللاسىن تاستاماي، جۇرەگىنەن يمانىن جوعالتپادى. سەنىمىنە سەلكەۋ تۇسىرمەدى، ءدىنىن دە ساتپادى. ارعى-بەرگى اقىن-جازۋشىلاردى ايتپاعاندا، كەشەگى كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ «قۇداي جوق» دەگەن تاربيەسىن كورگەن، «اتاڭ – مايمىل، شەشەڭ – شيمپانزە» دەپ، ۇلتىمىزدىڭ ۇنجىرعاسىن تۇسىرگەن اتەيستىك قوعامدا ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى مۇقاعالي ماقاتايەۆ تا قاسقايىپ تۇرىپ:
«ساتپايمىن، ساتقان ەمەن ءدىنىمدى مەن،
ولمەيتىن، وشپەيتۇعىن كۇنىم بىلەم.
تاپپايتىن كۇندە تىنىم، تۇندە تىنىم،
مۇسىلمان مۇحاممەدتىڭ ۇمبەتىمىن»، – دەپ جۇرەگىنەن جىر توكتى.
اقيقاتتى اڭساۋ
بايىپپەن باعامداڭىز، جاراتۋشىنىڭ ۇلى سىيى – سانامەن سارالاڭىز، ادامعا قاشان دا ءدىن كەرەك ەكەن. ءدىن بولعاندا دا – حاقتىڭ ءدىنى. بابالار سەنىمگە سەلقوس قارامادى. مۇسىلمانشىلىققا مىعىم بولدى. عيبراتتى عۇمىر كەشتى. مۇسىلمان قازاقتى ءدىنى مەن تىلىنەن ايىرۋ مۇمكىن بولمادى. ءدىن مەن ءتىل جاناشىرى اياۋلى احاڭ (احمەت بايتۇرسىن ۇلى) مۇنى كەسىپ ايتقان: «قازاقتى دىننەن ايىرۋعا بولماسا، جازۋىنان دا ايىرۋعا بولمايتىن جۇمىس. دىنمەن بايلانىسقان جازۋ – ءدىن جوعالماي جوعالمايدى» («اسىل ءدىن جانە ۇلت زيالىلارى» جيناعى، 4-بەت).
«تۇرادى ۇيات تۇرعان جەردە يمان،
ادەبى پايعامباردىڭ بۇعان يلان.
ءار ءتۇرلى بۇزىقتىقتان ادامزاتتى،
تەك جالعىز بۇ دۇنيەدە ۇيات تيعان» («ون عاسىر جىرلايدى» جيناعى، 350-بەت)، – دەپ ۇياتتى ۇستىن ەتكەن كورنەكتى ويشىل، اعارتۋشى، اقىن عۇمار قاراشتىڭ 1910 جىلى جارىق كورگەن «ويعا كەلگەن پىكىرلەرىم» دەيتىن قۇندى ەڭبەگىن ەسكەرمەي كەتۋگە بولماس. سول كىتاپتا اعارتۋشى «ادامدار ءدىندى ساقتاي ما، ياكي ءدىن ادامداردى ساقتاي ما؟» دەگەن تاراۋىندا پاراساتتى پىكىر بىلدىرەدى.
وقىمىستى بىلاي دەيدى: «كوپتەگەن كىسىلەردىڭ پىكىرىنشە، ءدىن ادامزاتقا ءتان نارسە ەمەس، ءوز الدىنا جەكە پايدا بولعان نارسە دەلىنەدى. بۇلاردىڭ ويىنشا، ءدىن مۋمين دەلىنگەن نارسە، عىلىمي تۇردە (ايتقاندا) سەنۋ، يلانۋ دەپ قارايدى... ولار ايتقانداي بولسا، ءدىن كىسىنى ساقتاي المايدى، كەرىسىنشە ءدىننىڭ ءوزىن كىسىلەر ساقتاۋ كەرەك بولادى. مۇنداي ءدىن اقيقات عىلىم، بىلىممەن بىرگە جاساي المايدى. بىرەۋلەر حالىق كوزى نەعۇرلىم اشىلا تۇسسە، ءدىننىڭ دە تىنىسى تارىلا تۇسەدى دەيدى. الايدا، قۇران كارىمنىڭ ايتۋىنشا، ءدىن جالعان نارسە ەمەس، اعايىنداردىڭ شىن تابيعي سەنىمى. بۇعان قاراعاندا ەشقانداي ادام ءدىنسىز ءومىر سۇرە المايدى. ...ءدىن ادامدارعا ءمۇدۋار ەمەس، ادام دىنگە مۇقتاج، ادامداردى ءدىن عانا دۇنيەگە ءمالىم ەتەدى.
يسلام قاۋىمىنداعى ءبىرقاتار ادامدار ناقتى، اقيقات ءدىن جولىن تۇتپاي، ءدىندى تەرىس ۇعۋشىلار پىكىرىن مالدانىپ، قاراڭعىلىققا، ناداندىققا قاراي بەت الدى. ...ءبىزدىڭ حالقىمىز اقيقات ءدىندى ۇستاسا، ءبىز نادان، جالقاۋ بوپ قاراڭعىلىقتا قالماعان بولار ەدىك. ۇرلىق، قيانات، اراق ءىشۋ، كارتا ويناۋ سياقتى حالىقتى بۇزاتىن قىلىقتان ادا بولار ەدىك. دەمەك، شىن ءدىندى تۇتساق، الەم الدىندا ماسقارا بولمايمىز. اقيقات ءدىن جولىمەن تاپقان يگىلىكتەرىمىز ادال بولادى دا، وزگە جولمەن تاپقان نارسەلەرىمىز ارام بولادى.
قايداعى ءبىر ەسكى ىرىم-جىرىمعا سىيىنىپ ءدىن جاساۋ لايىقسىز. ...اقيقات ءدىن ەش ادامنىڭ جەلەپ-جەبەۋىنە مۇقتاج ەمەس» («زامانا» جيناعى، 175-بەت).
ءيا، كەيبىر ادامداردىڭ دىنگە مويىنسۇنباۋ كەسىرىنەن قوعامدا ناداندىق بەلەڭ الدى. ەلدە دىنسىزدىك جايلاعان كەزدە قازاقتىڭ قامىن ويلاپ قارتايعان قارت دانىشپان اباي:
«...ەل بۇزىلسا، قۇرادى شايتان ورمەك،
پەرىشتە تومەنشىكتەپ، قايعى جەمەك.
ءوزىمنىڭ يتتىگىمنەن بولدى دەمەي،
جەڭدى عوي دەپ شايتانعا بولار كومەك» («ون عاسىر جىرلايدى» جيناعى، 241-بەت)، – دەپ تولعانسا كەرەك. مۇقاعاليدىڭ دا:
«قۇبىلاعا بەت الىپ قول قۋسىرىپ،
ساجدەگە باس قوياتىن قايدا كۇنىم؟» – دەۋى دە اقيقاتتى اڭساۋدان، ءومىردىڭ بولماشى قىزىقتارىنا الدانباۋدان تۋعان دۇنيە ەدى. وسىدان كەيىن اقىن-جىراۋلارىمىز مۇسىلمانشىلىقتى ۇستانبادى دەپ قالاي ايتا الامىز؟.. ولاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگى يمانعا ورنىققان، قانعا سىڭگەن، داستۇرگە ۇيلەسكەن، اسىل دىنمەن استاسىپ جاتتى. ءيا، سالتپەن ساباقتاسقان يسلام قۇندىلىقتارىن قۇلاتپادى. قۇندىلىق قۇلاسا، بىلاي ايتقاندا، ءدىن بولماسا دىم بولمايتىنىن بىلگەن ەدى.
ماتەلدىڭ ءمانى
ءبىز ءسوز ءقادىرىن بىلگەن حالىقپىز.
«ايتار ءسوزدى سايلاپ العىن اقىلمەن،
جاۋابىڭ ءدوپ، قاتار ءتۇسسىن ناقىلمەن»، – دەيدى ءجۇسىپ بالاساعۇني بابامىز. قازاق تۋرا سوزبەن تورەلىك ايتىپ، دانالىقپەن داۋ شەشكەن.
يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن مۇسىلمان قازاقتىڭ رۋحاني، مادەني ومىرىندە جاڭا بەتبۇرىستار بولدى. يسلام قۇندىلىقتارى حالقىمىزدىڭ ءتىلى مەن تىرشىلىگىندە كورىنىس تاۋىپ، سالتپەن ساباقتاسىپ، ادەمى ۇيلەسىپ جاتتى. پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) ىس-ارەكەتتەرى مەن تاعىلىمدى تاربيەسى ۇلتىمىزدىڭ بولمىسىنا، ءون بويىنا ءسىڭىسىپ كەتكەن.
حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ وي سالار وزىق سالاسى – ماقال-ماتەلدەردە كوتەرىلگەن تاقىرىپ، ايتىلار وي، توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى پايعامبارىمىز مۇحاممەدتىڭ (س.ع.س.) دانالىعىمەن ۇندەسۋى سونىڭ دالەلى دەر ەدىك. ماقال – حالىقتىڭ مورالدىق كودەكسى، ءتالىمى مول تاربيە قاعيداسى. كۇندەلىكتى ايتىپ جۇرگەن ناقىل سوزدەردى اللا ەلشىسىنىڭ (س.ع.س.) حاديسىنەن تابامىز. ءبىر قىزىعى، ماقال-ماتەلدەردىڭ كەيبىرەۋى ءارى تىلدىك، ءارى ماعىنا جاعىنان دا حاديس ماتىندەرىمەن بىردەي.
ارداقتى پايعامبارىمىز (س.ع.س.) تەك ءدىن ماسەلەسىندە ەمەس، ءومىردىڭ ءار سالاسىندا ۇمبەتىنە ۇلگى-ونەگە بولعان. مىسالى، الەۋمەتتىك سالاعا قاتىستى حاق ەلشىسى (س.ع.س.) ءبىر وسيەتىندە بىلاي دەيدى: «ۇيدەن بۇرىن كورشى تاپ، جولعا شىقپاي تۇرىپ جولداس تاپ» (كاشفۋل-حافا، ءىى ت.، 276-بەت). حالقىمىز وسى ءحاديستى ناقىلعا اينالدىرىپ: «ساپارعا شىقپاس بۇرىن سەرىگىڭدى سايلا، ءۇي الماس بۇرىن كورشىڭدى ويلا»، – دەگەن.
حاديستە: «اسىقپاۋ – راحماننان (اللادان)، اسىعۋ – شايتاننان»، – دەلىنسە، حالىق اراسىندا: «اسىققان شايتاننىڭ ءىسى»، – دەگەن ناقىل كەڭ تاراعان.
تاعى ءبىر مىسال. پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) كۇللى ادام بالاسىنا: «كەڭەس قىلعان ەل ازباس»، – دەپ وسيەت ەتسە، وسى ءحاديستى حالقىمىز دا ءومىرىنىڭ وزەگىنە اينالدىرىپ، بەرتىن كەلە ماقال رەتىندە ايتىلىپ، ءتىپتى قاسىنا ۇيقاسىن كەلتىرىپ بىلاي دەگەن: «كەڭەس قىلعان ەل ازباس، كەڭىنەن پىشكەن تون توزباس» (قاراڭىز: «حاديس – عۇرپىمىز، سۇننەت – سالتىمىز»، 230-بەت).
بۇل – ەل اراسىندا كوپ ايتىلاتىن ناقىلعا قاتىستى ءبىز كەلتىرگەن حاديستەردىڭ ءبىر پاراسى عانا. ءحاديستىڭ نەگىزىندە، ماعىناسىندا تۋىنداعان ماقال-ماتەلدەر دە جەتەرلىك. وسىدان كەيىن قازاق اسىل ءدىن – يسلامنان الىس بولدى دەپ قالاي ايتا الامىز؟..
ەستىلەردىڭ ەسىمى
دىنسىزدىكتى، كاپىر بولۋدى اتا جاۋ ساناعان بابالارىمىز ۇلدى ۇلىقتى، قىزدى قىلىقتى ەتىپ تاربيەلەۋدى بالاعا ات قويۋدان باستاعان. ولار وسى تۇرعىدا پايعامبار ءحاديسىن باسشىلىققا العان. اللا ەلشىسى (س.ع.س.): «بالالارىڭا كوركەم ەسىم بەرىڭدەر، اللانىڭ الدىندا ەڭ كوركەم ەسىمدەر ابدۋللا، ابدۋراحمان دەگەن اتتار، سودان سوڭ پايعامبارلاردىڭ اتتارىن قويىڭدار»، – دەگەن. ال قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن تۇلعالارىنىڭ ەسىمدەرى پايعامبارلار مەن ساحابالاردىڭ اتىنا سايكەس قويىلعان. ۇلىق ساپار – قاجىلىققا اتتانار الدىندا: «وت باسىندا نەمەرەگە، اس باسىندا كەلىنگە، مال باسىندا مالشىعا «ءاي، ءوي» دەپ وتىرىپ ولەتىن باي شال بوپ وتسەم، مەن سەندەرگە لايىق اكە، لايىق اعا-باۋىر بولعانىم قانى؟ تىرلىك تابىسپەن عانا ءتاتتى مە؟ تابىسقا جەتپەي تۇرعانداعى تالاپ پەن مۇرات ودان دا ءتاتتى دەپ بىلەم. ەندەشە، بۇل ساپار مەنىڭ ەندىگى قالعان تىرلىگىمنىڭ مۇراتى...» (اباي جولى، ەكىنشى كىتاپ، 9-10-بەتتەر) – دەگەن قۇنانباي قاجىنىڭ قازاقتىڭ باس اقىنى اباي اتالىپ كەتكەن ۇلىنا يبراھيم دەپ ەسىم بەرۋىن قالايشا سايكەستىك دەيمىز؟ الاش ارىستارى – احمەت بايتۇرسىن ۇلى مەن مۇستافا شوقاي – پايعامبارىمىزدىڭ كوركەم ەسىمدەرىنىڭ ءبىرى. ءاليحان – حازىرەتى ءاليدىڭ، ءمىرجاقىپ پەن جاقىپ اقپايەۆتار – جاقىپ، جۇسىپبەك – ءجۇسىپ پايعامباردىڭ اتى. شوقاننىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى – مۇحاممەدقاناپيا، مۇقاعاليدىكى – مۇحامەتقالي. ءدىندار اقساقال احمەت تە ءوز بالاسىنا پايعامبارىمىزدىڭ قۇرمەتى ءۇشىن دىنمۇحامەد دەپ ەسىم بەرگەن.
سالتپەن ساباقتاستىرساق...
ءقازىر قوعامدا بىرەۋ تۇشكىرىپ قويسا دا مۇسىلماننان كورەتىن كوزقاراس بار. يدەولوگيانىڭ مىقتى قۇرالى سانالعان باتىستىق اقپارات اعىنى دا وسىلاي كورسەتۋگە تىرىسىپ-باعۋدا. ءدىندى «رەفورمالاۋ» كەرەك دەيتىندەر دە جوق ەمەس. دىننەن ءقاۋىپ كۇتەتىن، كەڭەس زامانىن اڭسايتىن اقساقالداردى دا اراكىدىك كەزدەستىردىك. وكىنىشتى-اق. ولاردىڭ ويى: ءدىندارلىق – ءقاۋىپتى، دىنسىزدىك – قالىپتى. راسىندا دا سولاي ما؟ جوق. «ءدىن – ءقاۋىپتى» دەپ جۇرگەندەردىڭ ءوزى ءقاۋىپتى. باسى اشىق نارسە: يسلام – ىزگىلىك، ادامگەرشىلىك ءدىنى. ۇلى تالىمگەر – پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) دا تاربيەسى وسىنداي. «شىن مۇسىلمان – ءتىلى مەن قولىنان ەشكىمگە زيانى تيمەيتىن ادام» («جۇما مىنبەرى»، 264-بەت)، – دەپتى. وسىدان ارتىق نە ايتۋعا بولادى. ال اناسىنا «كاپىرسىڭ» دەپ ءتىل تيگىزىپ، اسىن ىشپەي، كەلىنگە سالەم سالدىرماي سالت پەن سۇننەتتى «سوعىستىرىپ» جۇرگەن كەيبىر جاستار بولسا، بۇل ولاردىڭ ءدىني بىلىمسىزدىگىنەن دەپ بىلەمىز. ونىڭ كوزقاراسىنا بولا يسلامعا ۇركە قاراۋ دۇرىس ەمەس. ول ءدىننىڭ كەمشىلىگى ەمەس. ءدىندى دۇرىس تۇسىنە بىلمەگەن، ونى دانالىقپەن ومىرىنە ەندىرە الماعان ادامنىڭ كىناسى. ءدىن مەن ءداستۇردى حيكمەتپەن قابىستىرا الماۋىندا. ايتپەسە، كەمەلدىك – اللاعا، كەمشىلىك – ادامعا ءتان ەمەس پە؟
سەنىمدى سەزۋ
ءبارى سەنىمنىڭ كەرەك ەكەنىن سەزەدى. تازالىقتىڭ قاجەتىن بىلەدى. بارلىق جاقسىلىقتىڭ باستاۋىندا يسلام تۇر. تاعى دا قايتالاۋعا تۋرا كەلەدى: دەمەك، ءدىن بولماسا دىم بولمايدى.
ءقازىر ءدىندى تەك توپىراقتى ولىمدە عانا ەسكە الاتىن ەسكى ادەت قالدى. «جەلكەمىزدە اجال تۇرعانىن» ءسات سايىن سەزىنەمىز. ءبىر قۇدايدىڭ بارىن مويىندايمىز. ەندەشە، قۇدايعا قۇل، ادامعا ۇل بولۋ عانا قالدى. اللانىڭ ءامىرى دە وسى عوي: «جىن مەن ادامزاتتى وزىمە قۇلشىلىق قىلسىن دەپ جاراتتىم» («زاريات» سۇرەسى، 56-ايات، قۇران كارىم قازاقشا ماعىناسى جانە تۇسىنىگى، 524-بەت، اۋدارعاندار: عازەز اقىت ۇلى، ماقاش اقىت ۇلى).
اعابەك قونارباي ۇلى،
قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ باسپا ءسوز حاتشىسى
