بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى 8 اقپاننان باستاپ رەسەي مەن بەلارۋسپەن بىرلەسكەن ورتاق ەنەرگەتيكالىق جۇيەدەن (برەلل) ءوز جەلىلەرىن تولىقتاي اجىراتىپ، ونى ەۋروپالىق وداقتاعىعا قوسۋعا رەسمي تۇردە كىرىستى. لاتۆيا، ليتۆا جانە ەستونيا پرەزيدەنتتەرى بۇل وقيعانى "تاريحي ءسات" دەپ مالىمدەدى، ويتكەنى بۇل وسى ەلدەر ءۇشىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋدى بىلدىرەدى، دەپ جازادى Dalanews.kz.
بۇل شەشىمنىڭ سالدارى قانداي بولۋى مۇمكىن نەمەسە تاراپتار قاي جاعىنان ۇتىپ، قاي جاعىنان ۇتىلۋى ىقتيمال
الدىمەن برەلل جۇيەسى دەگەن نە ەدى؟ سونى ءتۇسىنىپ الالىق. بۇل - بەلارۋس، رەسەي، ەستونيا، لاتۆيا، ليتۆا ەلدەرىنىڭ اراسىندا 2001 جىلى جاسالعان كەلىسىم نەگىزىندە قالىپتاسقان ورتاق ەنەرگەتيكالىق شەڭبەر. ول ەلدەر اراسىنداعى جوعارىۆولتتى جەلىلەردى بىر-بىرىمەن بايلانىستىرىپ، ەلەكتر قۋاتىنىڭ ارتىق نە كەم تۇستارىن تەڭەستىرىپ كەلگەن. ماسەلەن، ءبىر ەلدە ەنەرگيا جەتىسپەي جاتسا، كورشىسىمەن اۆتوماتتى تۇردە الماساتىن دايىن جۇيە بار دەگەندەي. سونىمەن قاتار تاراپتار بىر-بىرىنە ەكسپورت جانە يمپورت رەتىندە دە ەلەكتر قۋاتىن جەتكىزۋدە وسى جۇيەنى ءتيىملى پايدالانىپ كەلگەن. دەگەنمەن 2022 جىلدىڭ مامىر ايىنان باستاپ بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى برەلل جۇيەسىندە بولعانىنا قاراماستان رەسەي مەن بەلارۋستەن ەلەكتر قۋاتىن كوپ كولەمدە ساتىپ الۋدى قىسقارتقان.
ساياسي قىسىم مەن بوپسالاۋعا جول بەرمەيمىز!
ليتۆا پرەزيدەنتى گيتاناس ناۋسەدا "ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك، ەندى ساياسي قىسىم مەن بوپسالاۋعا جول بەرمەيمىز" دەپ مالىمدەدى. شىنىندا دا، بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى كەڭەس وداعى زامانىنان بەرى رەسەي-بەلارۋس جەلىسىنە بايلانعان ەدى. ال ەۋروپالىق وداققا قوسىلعاننان كەيىن، اسىرەسە 2017 جىلدان باستاپ، ليتۆا، لاتۆيا جانە ەستونيا 2025 جىلعا دەيىن "برەلل-دەن تولىقتاي شىعامىز" دەپ شەشكەن. سول نيەتىن ولار ءقازىر ىسكە اسىرا الدى.
"بۇل ماقساتقا ەو تاراپىنان 1،6 ملرد ەۋروعا جۋىق قارجى ءبولىندى. قارجىنىڭ باسىم بولىگى ترانسشەكارالىق ينفراقۇرىلىمدى (مىسالى، پولشا ارقىلى كەلەتىن جاڭا ەلەكتر جەلىلەرىن) سالۋعا جۇمسالماق"، دەپ جازدى Deutshe Welle.
ساياسي "اجىراسۋدىڭ" قىمباتقا تۇسكەنى مە؟
الايدا مۇنداي "ەنەرگەتيكالىق اجىراسۋدىڭ" ءوز سالدارى بار، دەپ جازعان رەسەيلىك "ەكسپەرت" باسىلىمى، ءتىپتى ونىڭ ەسەپ-قيسابىن دا شىعارىپ تا ۇلگەرىپتى.
سونىمەن، ەڭ الدىمەن، ءۇش ەلدىڭ ەنەرگيا بالانسىنا كوز جۇگىرتەلىك. لاتۆيا، ليتۆا جانە ەستونيا بىلتىر ساعاتىنا 27،1 ملرد كۆت ەلەكتر قۋاتىن تۇتىنعان، ءبىراق وزدەرى سونىڭ 18،5 ميللياردتىن عانا وندىرگەن. دەمەك، ولارعا شامامەن 8،6 ملرد كۆت·ساعات جەتپەيدى، ياعني تۇتىنىستىڭ 31 پايىزعا جۋىعى سىرتتان كەلەدى. كەزىندە بۇل تاپشىلىقتىڭ ەداۋىر بولىگىن رەسەي مەن بەلارۋس جاۋىپ وتىرعان. مىسالى، ليتۆادا 2009 جىلى يگنالين اەس-ى جابىلعالى بەرى ەلەكتر قۋاتىن يمپورتتاۋ قاجەتتىلىگى مىقتاپ ارتتى، قازىرگى تاپشىلىعى - 4،5 ملرد كۆت·ساع شاماسىندا. ەستونيادا تاپشىلىق — 3 ملرد، ال لاتۆيادا — 1 ملرد كۆت·ساع.
ءبىراق بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى سوڭعى جىلدارى رەسەيدەن تىكەلەي ساتىپ الۋدى توقتاتىپ، پولشا، شۆەسيا، فينليانديا سياقتى ەو ەلدەرىنەن توكتى قىمباتقا يمپورتتاي باستادى. ناتيجەسىندە 2019 جىلى بۇل مەملەكەتتەر رەسەيدەن شامامەن 15،8 ملرد كۆت·ساع ەنەرگيا السا، 2024 جىلى بۇل كولەم 11،1 ملرد-قا ءتۇستى. يمپورت ازايدى دەگەنمەن، باعا قىمباتتادى: 1 كۆت·ساع ءۇشىن تولەنەتىن ورتاشا تاريف 0،044 دوللاردان 0،082 دوللارعا ءوستى. ەگەر بۇرىنعىداي كولەمدە ساتىپ الا بەرسە، جىلدىق شىعىن 1،295 ملرد دوللارعا جەتەر ەدى، ياعني 2019 جىلداعى 705 ملن دوللارمەن سالىستىرعاندا 590 ملن دوللارعا ارتىق. ءبىراق تۇتىنىستى ۇنەمدەۋدىڭ ارقاسىندا "قوسىمشا شىعىن" شامامەن 200 ملن دوللاردىڭ اينالاسىندا قالدى. مۇنىڭ ءوزى دە از قاراجات ەمەس. دەمەك، بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى قىمبات يمپورتقا تاۋەلدىلىكتى ءبىراز سەزىنۋدە.
ەندى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ قايدان كەلىپ جاتقانىن تالدايىق. 2024 جىلى شۆەسيا بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىنە 5،2 ملرد كۆت·ساع تاسىمالداپ، باستى جەتكىزۋشىگە اينالعان. مۇنى شۆەسيانىڭ سۋ جانە جەل ەنەرگياسىنا باي بولۋى، ياعني ارزان ەلەكتر ءوندىرىسى پوتەنسيالىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. فينليانديا، كەرىسىنشە، كابەلدىك جەلىلەردىڭ ىستەن شىعۋىنا بايلانىستى (EstLink-2) 42 پايىزعا از جىبەرگەن، بارلىعى 4،2 ملرد كۆت·ساع شاماسىندا. ال پولشا تاسىمالىن 63 پايىزعا ارتتىرعان، كولەم - 1،7 ملرد كۆت·ساع جەتكەن. قالاي بولعاندا دا بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى ءۇشىن بۇگىنگى تاڭدا رەسەي-بەلارۋس جەلىسى ءىس جۇزىندە اجىراتىلعان.
كۇن شىقپاي، جەل سوقپاي قالسا نە ىستەيدى؟
بۇل جەردە تاعى ءبىر ماڭىزدى ءقاۋىپ — ءۇش ەلدىڭ ءوز ەنەرگەتيكالىق قۇرىلىمى جاڭارتىلاتىن كوزدەرگە قاتتى سۇيەنەدى. مىسالى، ليتۆاداعى ەلەكتر ءوندىرىسىنىڭ 76، لاتۆيادا 75، ەستونيادا 44 پايىزى نەگىزىنەن جەل، كۇن نەمەسە گەس ارقىلى كەلەدى. مۇنداي "تابيعاتقا تاۋەلدى" جۇيەدە كۇن شىقپاي، جەل تۇرماي قالسا، ءوندىرىس كۇرت تومەندەپ، باعا وسەدى نەمەسە مۇلدەم جارىقسىز وتىرۋ ءقاۋپى بار. بۇرىن رەسەي مەن بەلارۋستەن اۆتوماتتى تۇردە ەنەرگيا الىنىپ، مۇنداي قيىندىق بەلگىلى ءبىر دارەجەدە وڭاي شەشىلىپ كەلگەن. ەندى اپاتتىق جاعداي بولعان كەزدە، كورشى ەلدەردەن بىردەن قۋات الا قويۋ مۇمكىن ەمەس. ماسەلەن، 5 اقپاندا ەستونياداعى اۋۆەرەسكايا ستانسياسى (270 مۆت) مەن نارۆاداعى ءبىر بلوك (200 مۆت) قاتار ىستەن شىققاندا، ەلدە 470 مۆت تاپشىلىق بايقالدى. بۇرىن وسىندايدا بەلارۋس پەن رەسەي كومەكتەسكەن بولسا، ەندى ونداي مۇمكىندىك شەكتەلگەن.
بەلارۋس قاتتى زارداپ شەگەدى
ەكىنشى جاعىنان، رەسەي مەن بەلارۋس تە ازدى-كوپتى شىعىن كورىپ وتىر. الايدا رەسەيدىڭ جالپى ەكسپورتىندا بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىنە جىبەرىلەتىن ەلەكتر كولەمى ەداۋىر از بولاتىن، تابىستىڭ 25 پايىزى شاماسىندا دەپ ەسەپتەلگەن. ءتىپتى ەۋروپا باعىتىنداعى ەكسپورت تولىعىمەن قىسقارعان سوڭ دا، بۇل رەسەيدىڭ جالپى بيۋدجەتىنە ايتارلىقتاي اۋىر سالماق سالمادى: ەنەرگيا ەكسپورتىنان تۇسەتىن كىرىس ەل ەكسپورتىنىڭ 0،2 پايىزىن عانا قۇرايدى ەكەن. ال بەلارۋس كوبىرەك زارداپ شەكتى دەۋگە بولادى. ولار ليتۆا شەكاراسىنان نەبارى 40 شاقىرىم جەردەن وستروۆەس اەس-ىن (قۋاتى 2400-2500 مۆت) تۇرعىزعان ەدى. باستى ماقسات — بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىنە ەنەرگيا ساتۋ. الايدا ليتۆا بۇدان بىردەن باس تارتىپ، جەلىلەرىن بۇعاتتاپ تاستادى. 2019 جىلى 2،4 ملرد كۆت·ساع جەتكىزىلسە، 2020 جىلدان بەرى كورسەتكىش كۇرت قۇلدىراپ، 700 ملن كۆت·ساع-قا تۇسكەن. وسىلايشا بەلارۋستىڭ جىل سايىن جوعالتاتىن تابىسى 38-132 ملن دوللار شاماسىنا جەتكەن. بۇل جاعدايدا مينسك ىشكى تۇتىنىستى ۇلعايتىپ، قالاداعى جىلىتۋ جۇيەسىنە ەلەكتر قازاندىقتارىن ورناتىپ، كولىك پەن تۇرعىن ءۇي سەكتورىن كوبىرەك ەلەكترگە كوشىرۋگە تىرىسۋدا. وسىلايشا اەس وندىرگەن قۋاتتى ءوزى يگەرۋگە تىرىسىپ، گازعا دەگەن سۇرانىستى دا ازايتپاق.
قورىتا ايتقاندا، بالتىق ەلدەرى ءۇشىن باستى جەتىستىك — رەسەي مەن بەلارۋسكە تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلىپ، ساياسي تۇرعىدا "ەنەرگەتيكالىق دەربەستىكتى" نىعايتۋ بولدى. ەۋروپالىق وداق بۇل قادامدى قولداپ، اۋقىمدى ينۆەستيسيا قۇيدى. دەگەنمەن ءبىرقاتار تاۋەلكەلدەر تۋىندادى: ەلەكتر تاريفتەرىنىڭ قىمباتتىعى، رەزەرۆتىك قۋات كوزىنىڭ بولماۋى جانە جەل مەن كۇن ەنەرگياسىنا تىم كوپ يەك ارتۋ. ال بەلارۋس پەن رەسەي ءۇشىن بۇل ەكسپورتتان تۇسەتىن كىرىستىڭ ءبىر بولىگىنەن ايرىلۋ بولسا دا، اسا ءىرى شىعىن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، بەلارۋس ىشكى نارىقتى كەڭەيتىپ، اەس قۋاتىن تولىقتاي پايدالانۋدىڭ امالىنا كوشىپ جاتىر. ەندەشە برەلل جۇيەسىنىڭ قۇلاۋى تەك ەنەرگەتيكا تۇرعىسىنان ەمەس، گەوساياسي سالماعى بار، ساياسي شەشىم دەۋگە نەگىز بار. ال الداعى ۋاقىتتا بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىنىڭ ەنەرگودەربەستىگى تولىق قامتاماسىز ەتىلە مە، ونى الداعى ۋاقىت كورسەتەدى.
