Baltyq jaǵalaýy elderi 8 aqpannan bastap Reseı men Belarýspen birlesken ortaq energetıkalyq júıeden (BRELL) óz jelilerin tolyqtaı ajyratyp, ony Eýropalyq odaqtaǵyǵa qosýǵa resmı túrde kiristi. Latvıa, Lıtva jáne Estonıa prezıdentteri bul oqıǵany "tarıhı sát" dep málimdedi, óıtkeni bul osy elder úshin belgili bir deńgeıde energetıkalyq táýelsizdikke qol jetkizýdi bildiredi, dep jazady Dalanews.kz.
Bul sheshimniń saldary qandaı bolýy múmkin nemese taraptar qaı jaǵynan utyp, qaı jaǵynan utylýy yqtımal
Aldymen BRELL júıesi degen ne edi? Sony túsinip alalyq. Bul - Belarýs, Reseı, Estonıa, Latvıa, Lıtva elderiniń arasynda 2001 jyly jasalǵan kelisim negizinde qalyptasqan ortaq energetıkalyq sheńber. Ol elder arasyndaǵy joǵaryvoltty jelilerdi bir-birimen baılanystyryp, elektr qýatynyń artyq ne kem tustaryn teńestirip kelgen. Máselen, bir elde energıa jetispeı jatsa, kórshisimen avtomatty túrde almasatyn daıyn júıe bar degendeı. Sonymen qatar taraptar bir-birine eksport jáne ımport retinde de elektr qýatyn jetkizýde osy júıeni tıimli paıdalanyp kelgen. Degenmen 2022 jyldyń mamyr aıynan bastap Baltyq jaǵalaýy elderi BRELL júıesinde bolǵanyna qaramastan Reseı men Belarýsten elektr qýatyn kóp kólemde satyp alýdy qysqartqan.
Saıası qysym men bopsalaýǵa jol bermeımiz!
Lıtva prezıdenti Gıtanas Naýseda "energetıkalyq táýelsizdikke qol jetkizdik, endi saıası qysym men bopsalaýǵa jol bermeımiz" dep málimdedi. Shynynda da, Baltyq jaǵalaýy elderi Keńes Odaǵy zamanynan beri Reseı-Belarýs jelisine baılanǵan edi. Al Eýropalyq odaqqa qosylǵannan keıin, ásirese 2017 jyldan bastap, Lıtva, Latvıa jáne Estonıa 2025 jylǵa deıin "BRELL-den tolyqtaı shyǵamyz" dep sheshken. Sol nıetin olar qazir iske asyra aldy.
"Bul maqsatqa EO tarapynan 1,6 mlrd eýroǵa jýyq qarjy bólindi. Qarjynyń basym bóligi transshekaralyq ınfraqurylymdy (mysaly, Polsha arqyly keletin jańa elektr jelilerin) salýǵa jumsalmaq", dep jazdy Deutshe Welle.
Saıası "ajyrasýdyń" qymbatqa túskeni me?
Alaıda mundaı "energetıkalyq ajyrasýdyń" óz saldary bar, dep jazǵan reseılik "Ekspert" basylymy, tipti onyń esep-qısabyn da shyǵaryp ta úlgeripti.
Sonymen, eń aldymen, úsh eldiń energıa balansyna kóz júgirtelik. Latvıa, Lıtva jáne Estonıa byltyr saǵatyna 27,1 mlrd kVt elektr qýatyn tutynǵan, biraq ózderi sonyń 18,5 mıllıardtyn ǵana óndirgen. Demek, olarǵa shamamen 8,6 mlrd kVt·saǵat jetpeıdi, ıaǵnı tutynystyń 31 paıyzǵa jýyǵy syrttan keledi. Kezinde bul tapshylyqtyń edáýir bóligin Reseı men Belarýs jaýyp otyrǵan. Mysaly, Lıtvada 2009 jyly Ignalın AES-i jabylǵaly beri elektr qýatyn ımporttaý qajettiligi myqtap artty, qazirgi tapshylyǵy - 4,5 mlrd kVt·saǵ shamasynda. Estonıada tapshylyq — 3 mlrd, al Latvıada — 1 mlrd kVt·saǵ.
Biraq Baltyq jaǵalaýy elderi sońǵy jyldary Reseıden tikeleı satyp alýdy toqtatyp, Polsha, Shvesıa, Fınlándıa sıaqty EO elderinen tokty qymbatqa ımporttaı bastady. Nátıjesinde 2019 jyly bul memleketter Reseıden shamamen 15,8 mlrd kVt·saǵ energıa alsa, 2024 jyly bul kólem 11,1 mlrd-qa tústi. Import azaıdy degenmen, baǵa qymbattady: 1 kVt·saǵ úshin tólenetin ortasha tarıf 0,044 dollardan 0,082 dollarǵa ósti. Eger burynǵydaı kólemde satyp ala berse, jyldyq shyǵyn 1,295 mlrd dollarǵa jeter edi, ıaǵnı 2019 jyldaǵy 705 mln dollarmen salystyrǵanda 590 mln dollarǵa artyq. Biraq tutynysty únemdeýdiń arqasynda "qosymsha shyǵyn" shamamen 200 mln dollardyń aınalasynda qaldy. Munyń ózi de az qarajat emes. Demek, Baltyq jaǵalaýy elderi qymbat ımportqa táýeldilikti biraz sezinýde.
Endi elektr energıasynyń qaıdan kelip jatqanyn taldaıyq. 2024 jyly Shvesıa Baltyq jaǵalaýy elderine 5,2 mlrd kVt·saǵ tasymaldap, basty jetkizýshige aınalǵan. Muny Shvesıanyń sý jáne jel energıasyna baı bolýy, ıaǵnı arzan elektr óndirisi potensıalymen túsindirýge bolady. Fınlándıa, kerisinshe, kabeldik jelilerdiń isten shyǵýyna baılanysty (EstLink-2) 42 paıyzǵa az jibergen, barlyǵy 4,2 mlrd kVt·saǵ shamasynda. Al Polsha tasymalyn 63 paıyzǵa arttyrǵan, kólem - 1,7 mlrd kVt·saǵ jetken. Qalaı bolǵanda da baltyq jaǵalaýy elderi úshin búgingi tańda Reseı-Belarýs jelisi is júzinde ajyratylǵan.
Kún shyqpaı, jel soqpaı qalsa ne isteıdi?
Bul jerde taǵy bir mańyzdy qaýip — úsh eldiń óz energetıkalyq qurylymy jańartylatyn kózderge qatty súıenedi. Mysaly, Lıtvadaǵy elektr óndirisiniń 76, Latvıada 75, Estonıada 44 paıyzy negizinen jel, kún nemese GES arqyly keledi. Mundaı "tabıǵatqa táýeldi" júıede kún shyqpaı, jel turmaı qalsa, óndiris kúrt tómendep, baǵa ósedi nemese múldem jaryqsyz otyrý qaýpi bar. Buryn Reseı men Belarýsten avtomatty túrde energıa alynyp, mundaı qıyndyq belgili bir dárejede ońaı sheshilip kelgen. Endi apattyq jaǵdaı bolǵan kezde, kórshi elderden birden qýat ala qoıý múmkin emes. Máselen, 5 aqpanda Estonıadaǵy Aývereskaıa stansıasy (270 MVt) men Narvadaǵy bir blok (200 MVt) qatar isten shyqqanda, elde 470 MVt tapshylyq baıqaldy. Buryn osyndaıda Belarýs pen Reseı kómektesken bolsa, endi ondaı múmkindik shektelgen.
Belarýs qatty zardap shegedi
Ekinshi jaǵynan, Reseı men Belarýs te azdy-kópti shyǵyn kórip otyr. Alaıda Reseıdiń jalpy eksportynda Baltyq jaǵalaýy elderine jiberiletin elektr kólemi edáýir az bolatyn, tabystyń 25 paıyzy shamasynda dep eseptelgen. Tipti Eýropa baǵytyndaǵy eksport tolyǵymen qysqarǵan soń da, bul Reseıdiń jalpy búdjetine aıtarlyqtaı aýyr salmaq salmady: energıa eksportynan túsetin kiris el eksportynyń 0,2 paıyzyn ǵana quraıdy eken. Al Belarýs kóbirek zardap shekti deýge bolady. Olar Lıtva shekarasynan nebári 40 shaqyrym jerden Ostroves AES-in (qýaty 2400-2500 MVt) turǵyzǵan edi. Basty maqsat — Baltyq jaǵalaýy elderine energıa satý. Alaıda Lıtva budan birden bas tartyp, jelilerin buǵattap tastady. 2019 jyly 2,4 mlrd kVt·saǵ jetkizilse, 2020 jyldan beri kórsetkish kúrt quldyrap, 700 mln kVt·saǵ-qa túsken. Osylaısha Belarýstiń jyl saıyn joǵaltatyn tabysy 38-132 mln dollar shamasyna jetken. Bul jaǵdaıda Mınsk ishki tutynysty ulǵaıtyp, qaladaǵy jylytý júıesine elektr qazandyqtaryn ornatyp, kólik pen turǵyn úı sektoryn kóbirek elektrge kóshirýge tyrysýda. Osylaısha AES óndirgen qýatty ózi ıgerýge tyrysyp, gazǵa degen suranysty da azaıtpaq.
Qoryta aıtqanda, Baltyq elderi úshin basty jetistik — Reseı men Belarýske táýeldilikten qutylyp, saıası turǵyda "energetıkalyq derbestikti" nyǵaıtý boldy. Eýropalyq odaq bul qadamdy qoldap, aýqymdy ınvestısıa quıdy. Degenmen birqatar táýelkelder týyndady: elektr tarıfteriniń qymbattyǵy, rezervtik qýat kóziniń bolmaýy jáne jel men kún energıasyna tym kóp ıek artý. Al Belarýs pen Reseı úshin bul eksporttan túsetin kiristiń bir bóliginen aırylý bolsa da, asa iri shyǵyn emes. Onyń ústine, Belarýs ishki naryqty keńeıtip, AES qýatyn tolyqtaı paıdalanýdyń amalyna kóship jatyr. Endeshe BRELL júıesiniń qulaýy tek energetıka turǵysynan emes, geosaıası salmaǵy bar, saıası sheshim deýge negiz bar. Al aldaǵy ýaqytta Baltyq jaǵalaýy elderiniń energoderbestigi tolyq qamtamasyz etile me, ony aldaǵy ýaqyt kórsetedi.
