پسيحولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، مگۋ-دىڭ پروفەسسورى يۋليا گيپپەنرەيتەر بالالار مەن اتا-اناسى باقىتتى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەگىن زەرتتەگەن عالىم. ءوزىنىڭ تاجىريبەسىمەن ول كوپتەگەن سەمينار، كىتاپتارىندا بولىسكەن قىزىقتى وي-پىكىرلەرىمەن تانىس بولايىق.

 تاربيە حاقىندا

بالانى تاربيەلەۋ – ونى ۇيرەتىپ، جاتتىقتىرۋ دەپ تۇسىنبەڭىز. اتا-انا بالانىڭ شارتتى رەفلەكستەرىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن كەرەك. ماعان «تاربيەلەۋ» دەگەن ەتىستىك ۇنامايدى. ول كوپ ادامدا ماجبۇرلەۋ، ىقتيارسىز كوندىرۋ، تالاپ ەتۋ، قاداعالاۋ، تەكسەرۋ سياقتى سوزدەرمەن استاسىپ جاتادى. سوندىقتان «تاربيەلەپ» ەمەس، «ءوسىرىپ» دەگەن ءسوز ماعىنالى بولادى. اتا-انا بالاسىنا وسۋگە كومەكتەسەدى. بالا ءوسىپ، وزگە ادامداردىڭ اراسىندا ەركىن، ساناسى ءبۇتىن بولىپ ءومىر ءسۇرۋى كەرەك.

ميكەلاندجەلونىڭ فرەسكاسىن ەسكە ءتۇسىرىڭىزشى: ءتاڭىر ادامدى جاساپ شىعارادى. ولاردىڭ قولدارى انە-مىنە سۇيكەلىپ قالماق. ءتاڭىردىڭ سالالى قولى ادامنىڭ ۇمسىنعان قولىنا سوزىلىپ تۇر. ەرەسەك ادام – ءبىلىم، دانالىق، كورەگەندىلىكتىڭ، ەتيكالىق ۇستانىمداردىڭ يەسى، بار بىلگەنىن بالاسىنا بەرۋى ءتيىس.

بالا وسكەندە ءوز بەتىنشە ءومىر سۇرە الادى. ەرەسەك ادام ءوزىنىڭ قولىن قايتىپ الادى. بالانىڭ ءوز قولى قۋات پەن كۇشكە يە بولادى. ول ينديۆيدۋۋم، تۇلعا. قالىپتاستى. اتا-انانىڭ ماقسات-مۇددەسى ورىندالدى. بىر-بىرىنە دەگەن تازا سەزىم مەن سىيلاستىق قالادى. ولاردىڭ سۇيىسپەنشىلىگى، دوستىعى جالعاپ تۇرادى.

تاربيە – بالانىڭ ساناسىنا جاسالاتىن زورلىق. ءار بالانىڭ تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ مەزگىلى، دامۋ جەدەلدىگى، ءوسۋ ساتىسى ءار ءتۇرلى. سول ۇدەرىسكە ەشكىمنىڭ ارالاسۋعا قاقىسى جوق. اسىرەسە، ۇقىپسىز تۇردە ارالاسقان ءجون ەمەس. بۇل بالانىڭ بولمىسىن ءبۇلدىرۋ. اتا-انا كومەكشى بولۋى كەرەك. گۇل وسىرگەندەي. قۇنارلى توپىراق، قورعانىش قاجەت. ءبىراق ەكى قۇلاعىنان ۇستاپ جوعارى تارتۋدىڭ قاجەتى شامالى. اسىقتىرۋعا بولمايدى.

ءتىل الماۋ

ءتىل الماۋ – بالانىڭ وزىمەن قارىم-قاتىناس دۇرىس بولماعان جاعدايدا قولداناتىن جالعىز ءتاسىلى.

وزىنە كوڭىل ءبولدىرۋ ءۇشىن اشۋلاندىرۋ – ءار بالاعا ءتان قىلىق.

جاسوسپىرىمدىك ءسان قىزىلشامەن اۋىرعانداي. كوپتەگەن بالا جۇقتىرادى. اركىمنىڭ ءوتۋ مەرزىمى مەن اۋىرتپالىعى ءارقيلى. بىرنەشە جىلدان سوڭ ارتىنا قاراپ كۇلەتىندەرى از ەمەس. ءبىراق اتا-انا وسى مەزەتتە بالاسىمەن ۇرىس-كەرىستى سوزىپ جىبەرسە، ارتى جاقسى بولمايدى.

ءتارتىپ سەنىمدى قارىم-قاتىناس ورناتقان سوڭ عانا ءىس جۇزىنە كىرىگۋى شارت. جانە تەك جاقسىلىققا باعىتتاۋى ءتيىس.

ءسىزدىڭ بالاڭىز كەرەعار تاجىريبە جيناۋعا مۇددەلى. ارينە، ەگەر ومىرىنە نە دەنساۋلىعىنا زيانى بولماسا. بالاڭىزعا جاساعان ءىسىنىڭ تەرىس ناتيجەسىمەن بەتپە-بەت كەلۋگە مۇمكىندىك بەرىڭىز. نەمەسە ارەكەتسىز وتىرۋدىڭ كەرى اسەرىن سەزىنسىن. سوندا عانا ول ەسەيەدى. تۇسىنىك داميدى.

بالالار كوبىنە اتا-اناسىن «تەمىر فەليكس» دەپ قابىلدايدى. ويتكەنى، اتا-انالاردىڭ ءوزى تۋرالى ايتىپ بەرۋگە نيەتى جوق. بالامەن نە سەزىنسەڭىز سول تۋرالى اڭگىمەلەسۋ ماڭىزدى. «مۇنداي ءسوزدى ەستۋ ماعان قيىن بولدى. رەنجىدىم» دەگەن سوزدەردى ول ەستىپ وسكەنى ابزال. ول قورىتىندىنى ءوزى جاسايدى. باستىسى – شىنايى بولىڭىز، ونىڭ سەزىمىنە بيلىك جۇرگىزبەڭىز.

 ءوزىن باعالاۋى

بالانىڭ وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگى ارەكەتىمەن باعالانادى. جاقسى وقىسام – مەن جاقسىمىن. اناما كومەكتەسسەم – مەن جاقسىمىن. بالا وزىنە جاقسى كوزقاراستا بولعانى ماڭىزدى. ەگەر سول سەزىمدى سەزىنبەسە، «جامان وقيمىن، انام ۇرسا بەرەدى» دەگەن كۇي باسىمدىق تانىتسا، جانى قينالادى.

بالا ءوزى تۋرالى جامان ويمەن ءومىر سۇرە المايدى. ءوزىن قۇتقارۋ مەحانيزمى قوسىلادى. يت ەمدىك ءشوبىن ىزدەگەندەي ءجاسوسپىرىم وزىنە قولداۋ، ماقۇلداۋ، سەنىم ىزدەپ كەتەدى. ول بەدەلدى بىرەۋدىڭ ماقۇلداۋ پىكىرىنە ءزارۋ. مەيلى ول قىلمىسكەردىڭ نەمەسە ءدىني يمامنىڭ ءسوزى بولسىن، وعان ءبارىبىر.
مەكتەپ تۋرالى

ۇيىم رەتىندە مەكتەپ بالانىڭ شىعارماشىل ويلاۋى مەن جەكە تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا مۇددەلى ەمەس. ول تەك جوعارىدان كەلگەن تاپسىرمالارعا، باعدارلامالارعا، امال-تاسىلدەرگە عانا باعىنادى. سولاردىڭ مۇلتىكسىز ورىندالۋىن قاداعالايدى. مەكتەپ دەگەن ءوزىنىڭ مەنى جوق ادامداردى تاربيەلەيتىن زەرتحانا. وقۋشى ايتقاننان شىقپايتىن ەركى جوق ادام. ول –اتقارۋشى.

بالاعا قوقان-لوققى جاساپ، قورقىتىپ-ۇركىتىپ، ءوز دەگەنىن ىستەتەدى. ءمۇعالىم: «كەلەسى جىلى ورنىڭدا قالاسىڭ» نەمەسە «ءبارى جاتتاعاندى سەن نەگە جاتتامادىڭ، سونشالىقتى اقىماقسىڭ با؟» دەپ شوشىتسا، بالانىڭ وزىنە دەگەن سەنىمى شايلىعادى. ءوزىن كەمىس سەزىنەدى. ونىڭ كۇش-قۋاتى كەميدى. ءبىر نارسە ىستەۋگە قۇلقى جوعالادى. سوندىقتان اتا-انالار دۇرىس تاڭداۋ جاساي ءبىلۋى وتە ماڭىزدى. نە مەكتەپتىڭ جاعىنا، نە بالاسىنىڭ جاعىنا شىعۋى كەرەك. شابىت سىيلاي ءبىلۋ – ەرەسەك ادامنىڭ مىندەتى. مەكتەپ شابىت بەرە الماسا، وندا ونى اتا-اناسى سىيلاسىن. وسى باعىتتاعى  قادامىن نىق باسسىن. بالانى زورلاپ جۇمساۋدان ارىلىڭىز. «سەن مىندەتتى ەمەسسىڭ» دەڭىز.

مەنىڭ سەمينارىما قاتىسقان ءبىر قاتىسۋشى ايەل ءوزىنىڭ وقيعاسىن ايتىپ بەردى. بىردە ونى مۇعاليما مەكتەپكە شاقىرادى. «بالاڭىز اناۋ، مىناۋ، تۇك بىتىرمەيدى» دەپ باستاعاندا، بۇل تۇرىپتى دا مۇعالىمگە: «بىلەسىز بە، مەن ءوز ۇلىمدى وتە قاتتى جاقسى كورەمىن!» دەپتى. ءمۇعالىم ۇندەمەي قالادى. بۇل دا جاۋاپ بەرۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى.

قارسى باعىتتا دا جاۋاپ بەرۋگە بولادى. «ايتقان سوزىڭىزدەن مەنىڭ بالاما جانىڭىز اشيتىنىن، وعان  كومەكتەسكىڭىز كەلەتىنىن ءتۇسىندىم. ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدى ورىندايمىن. راحمەت» دەڭىز. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ كەلىپ: «بالامنىڭ جاقسى جاققا قاراي وزگەرگەنىن بايقاعان شىعارسىز. ءبارى ءسىزدىڭ ارقاڭىز» دەپ ايتا سالىڭىز. ءمۇعالىم دە ادام. ولاردى كەيدە قولداپ، تىنىشتاندىرۋ كەرەك. ولاردىڭ جۇمىسىن باعالايتىنىڭىزدى سەزدىرىڭىز. ءوزىن سىيلايتىنىڭىزدى كورسەتىڭىز. ءبىراق بالاڭىزدىڭ ءوزىن باعالاۋى ءسىزدىڭ موينىڭىزدا. كىم نە دەسە دە ءسىز ونى جاقسى كورە بەرەسىز.

مەكتەپ دەگەن ۋاقىتشا كەڭىستىك. ال، ءسىزدىڭ بالاڭىزبەن قارىم-قاتىناسىڭىز ماڭگىلىككە.

اۋدارعان  شىنار ءابدىلدا.