سارگسيان؟ ارمەنيادا 300 مىڭنان اسا ادام الاڭعا شىققان. ولار بيلىككە قارسى كوتەرىلدى. ارمەنيانىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ قوعامى كۇنى كەشە امان-ەسەن سايلانىپ العان سارگسياندى قابىلدامادى. سەبەبى، قاجىدى. بيلىگىنەن قاجىدى. بيلەپ-توستەۋىنەن قاجىدى.
پۋتين؟ رەسەي پرەزيدەنتى ءبۇتىن ءبىر ۇرپاقتىڭ قولداۋىنان ايرىلدى، انىعىندا. ينتەرنەت بۋىندى قارسى قويدى وزىنە. پۋتين ءقايتتى؟ ينتەرنەتتى بۇعاتتاماق بولدى ول. قازىرگى زاماننىڭ ەڭ باستى قۇرالى، بىلايشا ايتقاندا قازىرگى جاستاردىڭ كوزى، ءتىلى مەن قۇلاعىن تارتىپ الۋعا ارەكەتتەندى رەسەي پرەزيدەنتى.
بۇل بىزگە دە ۇلكەن سىن. ساباق الارلىق جاعداي. ءبىز دەگەندە ءبىزدىڭ بيلىكتى مەڭزەگەنىم عوي.
ءبىزدىڭ بيلىك ءقايتتى؟ كەم دەگەندە ەكى بۋىندى ساياسات پەن قوعامنىڭ الاڭىنان لاقتىرىپ، ىسىرىپ جىبەردى. بۇلار كىمدەر؟
بۇلار – ەردىڭ جاسى ەلۋگە جەتكەندەر، ەلۋدەن اسقاندار جانە تاۋەلسىزدىك تۇلەكتەرى. بۇگىنگى جۇيە بۇلاردى ساياساتقا دا، ەكونوميكاعا دا، قوعامدىق ومىرگە دە سىيدىرماي تاستادى.
ءدال ءقازىر ءبىزدىڭ بۋىننىڭ ۋاقىتى. قامال الاتىنداردىڭ...
بۇگىنگى جۇيەنىڭ ءبىر مۇشەسى بۇزىلماي قالا بەرەر بولسا، كور دە تۇرىڭىز، ەرتەڭ مىنا بىزدەردى دە لاقتىرىپ تاستايدى. انىعىندا، ءاربىر بۋىن كەلەسى بۋىنعا جولىن بەرگەنى ءجون. جول بەرىپ ۇيرەنگەنى ءجون.
مىسالعا، قىتايدا ءار ون جىل سايىن بيلىكتەگى بۋىن الماسىپ وتىردى وسى كۇنگە دەيىن. بالكىم، ءبىزدىڭ ورنىمىزعا كەيىن كەلەتىن ۇرپاق بىزگە قاراعاندا ورنىقتى، اقىلدى بولاتىن شىعار، دۇرىس شەشىم قابىلدايتىن بولار دەگەن سەنىم بولدى ويتكەنى. جۇڭگو وسى ارقىلى ءار بۋىننىڭ بيلىك ىشىنەن ءوز ورنىن تابۋىنا جاعداي جاسادى.
ءبىزدىڭ بيلىك شە؟
ءبىزدىڭ بيلىك نە ءبىتىردى؟
بەلگىلىسى، بۇگىنگى بيلىكتىڭ قازاقپەن، تاۋەلسىزدىك ۇرپاعىمەن ون قايناسا دا سورپاسى قوسىلمايدى.
ال قوعام مەڭىرەۋ ەمەس. قوعام وياۋ. ساناسى سەرگەك. كوزى اشىق. ءبارىن كورىپ-بىلىپ وتىر. الدەبىر جاعدايدىڭ بولارىن كۇتىپ، ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ وتىرعانداي كورىنەدى ماعان.
سوڭعى 10 جىلدا قوعامنىڭ ىشىندە كوزگە كورىنبەسە دە ۇلكەن وزگەرىس بولدى. بۇل وزگەرىس ءالى ءجۇرىپ جاتىر. ونىڭ قايدا اپارارىن، قايدا اپارىپ سوقتىرارىن ءسىز بەن ءبىز بىلمەيمىز.
مۇنى بيلىك تە تۇسىنگەن سىڭايلى ەدى. قازاققا جاقىنداۋدىڭ جولىن ىزدەگەن سياقتى ەدى. «رۋحاني جاڭعىرۋدى» الايىق. مۇنى قازاقتىڭ تاريحىنا، رۋحانياتىنا، جالپى بولمىسىنا نەگىزدەلگەن ساياسات قۇرۋ، سونىڭ اينالاسىنا توپتاسۋ دەپ ۇققان ەدىك.
الايدا كەشەگى 9-مامىرداعى جاعداي قازاقتىڭ وسى ءبىر كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كوڭىل-كۇيىن سۋ سەپكەندەي باستى.
رەسەيدىڭ قازاققا جاقسىلىق ويلامايتىنىن جاقسى تۇسىنەتىن قاۋىم قارا بۇلتتاي تۇنەردى.
«ءاي، اينالايىندار، ءبىز قاي مەملەكەتتە ءومىر سۇرەمىز وسى؟ مىنالارىڭ نە؟ كورشى ەلدىڭ ۇگىت-ناسيحاتىن جۇرگىزۋگە قالايشا رۇقسات بەردىڭدەر؟ رۋحاني جاڭعىرعاندارىڭ وسى ما سەندەردىڭ؟ بۇلاي جاڭعىرعاندارىڭا بولايىن...» دەگەن اششى دا بولسا اقيقات ايتىلدى.
ءيا، سولاي. ءداپ سولاي.
جاۋجۇرەك دەي مە، اجالسىز دەي مە، كۇنى كەشە الماتىداعى الاڭمەن ءجۇرىپ وتكەن شەرۋ («بەسسمەرتنىي پولكتى» ايتىپ وتىر، رەد.) رەسەي ءۇشىن ءوزىنىڭ ۇگىت-ناسيحاتىن، يمپەريالىق ساياساتىن جۇرگىزۋدىڭ، ءورىستىلدى قوعامدى ءبىر جۇدىرىققا جۇمىلدىرۋدىڭ جولى ەكەنىن ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ بىلمەي قالعانى قالاي؟
كەرەك دەسەڭىز، كەيبىر مەملەكەتتەردە بۇلايشا شەرۋگە شىققانداردى سول ەلدەردىڭ پوليسەيلەرى تىرقىراتىپ قۋىپ جىبەردى. ءتىپتى بەلارۋستىڭ وزىندە مۇنداي بولعان جوق. گرۋزيادا كەۋدەسىنە گەورگيي لەنتاسىن جاپسىرعان رەسەيدىڭ ديپلوماتتارىن ماڭگىلىك الاۋعا گۇل شوعىن قويۋعا جىبەرمەي قويدى. مىنە، مىنەز دەگەن قايدا؟! بولاشاعىن ويلاعان ەلدىڭ بەلگىسى بۇل. مۇنى قازاق كورمەي، بىلمەي وتىرعان جوق. كورىپ وتىر، ءتانتى بولىپ وتىر. بۇل – بولاشاعىن ويلاعان ەلدىڭ تىرلىگى.
قازىرگى احۋال
جاعداي قيىن ءقازىر. جۇرتتىڭ جيعان-تەرگەنى تۇگەسىلۋدە. مۇلكى توزىپ، ماشىنەسى سىنىپ، ۇيدەگى تەحنيكاسى ىستەن شىعىپ جاتىر. ونىڭ ورنىن الماستىرار قاراجات جوق قولىندا. بالا-شاعانى اسىراۋ قيىنعا سوعۋدا. بۇرىنعىداي «كوپپەن كورگەن ۇلى توي، جۇرت قاتارلى ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز عوي» دەگەن كوڭىل كۇي قالماعان ءقازىر.
تاعى ءبىر بايقاعانىم بۇرىندارى ءبىزدىڭ الدىمىزداعى بۋىن، ءتىپتى ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدىڭ اۋزىنان «ايتەۋىر، نە بولسا دا سوعىس بولماسىنشى، ەلىمىز تىنىش، ەلباسى امان بولسىنشى» دەگەن اڭگىمەنى ءجيى ەستۋشى ەدىم.
ال ءقازىر بايقاساڭىز، ۇلكەنى دە، كىشىسى دە «نە بولسا دا بىردەڭە بولسىنشى» دەپ تىلەپ وتىر. اشۋ، ىزا جاتىر استارىندا. ەلدىڭ پىكىرى كۇرت وزگەرگەن. بيلىك مۇنى قازىردەن ۇقپاسا، قازىردەن نازارعا الماسا، كۇندەردىڭ كۇنى وڭباي وپىق جەيدى.
«ءبارىن باقىلاپ وتىرمىز، ەشكىمدى تىرپ ەتكىزبەيمىز» دەپ ويلاسا، قاتەلەسەدى بيلىك. سەبەبى قوعام قاجي باستادى. قوعام وزگەرىسكە دايىن وتىر. وسىنۋ ۇعىنۋ كەرەك بيلىككە.
حالىققا بەتبۇرۋى، ءبىرتابان جاقىنداۋى كەرەك مۇندايدا. حالىقتىڭ سىنىن قابىلدايتىن، پىكىرىن تىڭدايتىن كەزگە كەلدى.
بيلىك «اۋقىمدى باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرىپ جاتىرمىز» دەيدى. بۇلداماسىن. بۇل ءبىزدىڭ ءناپاقامىز ارى-بەرىدەن سوڭ. اتا-بابامىزدىڭ ماڭداي تەرى، نايزانىڭ ۇشىمەن ساقتاپ قالعان قارا جەردىڭ قازبا بايلىعى. مۇنى بىزگە باياعىدا بەرۋى كەرەك ەدى.
بيلىكتىڭ ءوزى ايتىپ قالدى. «بىزگە مەملەكەتتىك بىرلىك: ەكونوميكالىق، ساياسي جانە الەۋمەتتىك بىرلىك كەرەك» دەدى. الەۋمەتتىك بىرلىك دەگەنىمىز حالىقتىڭ بۇل ەلدە ادىلەتتىڭ بار ەكەنىنە سەنۋىندە جاتىر. ادىلەت ماسەلەسىن ءبىر جونگە كەلتىرمەي، بيلىكتىڭ قازىرگى قارەكەتىنىڭ بارلىعى بوس تىرلىك.
كۇنى كەشە 9-مامىرداعى شەرۋدە سوعىسقا مۇلدە قاتىسى جوق ادامدار ءجۇردى. كەلمەسكە كەتكەن قىزىل يمپەريانىڭ جالاۋىن ۇستاپ العان. قايدان شىققانى بەلگىسىز كازاكتار ءجۇر. بىردە-بىر اكىم كەلىپ، بىردە-بىر پوليسەي كەلىپ: «ءاي كوكە، كوزىن قۇرت مىنانىڭ، ايتپەسە جەگەنىڭدى جەلكەڭنەن شىعارام، جازاڭدى الاسىڭ» دەگەن جوق.
ءدال كەلەسى كۇنى قازاقستاننىڭ بىرنەشە قالاسىندا ادامدار الاڭعا شىعىپ، ساياسي تۇتقىندارعا بوستاندىق سۇرادى، جەمقورلىق جويىلسىن، ادىلدىك ورناسىن دەپ ۇراندادى. بۇلاردى قايتتى؟ ءوز ەلىنىڭ ماسەلەسىن اشىق ايتقان ادامداردى بەس-التى كۇنگە اباقتىعا تىقتى، ايىپپۇل سالدى. بۇل قانشالىقتى ادىلەتتى؟
ءابليازوۆ؟
جوق، حالىق ءابليازوۆتى قولداپ وتىرعان جوق. بۇل – انىق نارسە. ءبىراق، الداعى ۋاقىتتا تاعى ءبىر الەۋمەتتىك قاقتىعىس، قانداي دا ءبىر ءدۇمپۋ بولار بولسا بيلىك وزىنەن كورسىن.
پارا الىپ ۇستالىپ جاتقان كىم؟ شەنەۋنىكتەر. ءىشىپ اپ ادام قاعاتىن كىم؟ شەنەۋنىكتەر، نە بولماسا ولاردىڭ بالالارى. زاڭ بۇزعانىنا قاراماي، جازادان وڭاي قۇتىلىپ جاتقان كىم؟ تاعى دا سولار.
بۇل بيلىكتىڭ ابدەن ەسىرگەنىن كورسەتەدى. وسى ەسىرگەن بيلىككە قوي دەيتىن، وتستاۆكاسىن تالاپ ەتەتىن ينستيتۋتتار كەرەك، مۇندايلاردى تىكەلەي ەفيردە سوياتىن ساياسات قاجەت. سوندا عانا جۇرتتىڭ كوكەيىندە: «بۇل ەلدە ادىلەتتى ايتاتىن ادامدار، قۇرىلىمدار بار ەكەن عوي» دەگەن سەنىم پايدا بولادى.
مىنانى ءتۇسىنۋ كەرەك، مەملەكەتتىڭ باستى مىندەتى جول سالۋ، جالاقى بەرۋ ەمەس. مەملەكەتتىڭ باستى مىندەتى – ازاماتتاردىڭ قاجىر-قايراتىن مەملەكەتتىك ماسەلەگە بۇرۋ. ءار سوزىمەن، ءار ىسىمەن حالىق بيلىككە سەنەتىندەي ارەكەت جاساۋ. زاڭدى جۇمىس ىستەتۋ. جۇرتتىڭ قۇداي بەرگەن قۇقىعىن ىسكە اسىرعىزۋ.
كور دە تۇرىڭىز، ەگەر ەرتەڭگى كۇنى قازاقتىڭ ىشىندە:
«مىنا بيلىك تۇلابويى قازاققا جاۋ ەكەن. مىنا بيلىك قازاق ماسەلەسىن كوتەرگەنىڭ ءۇشىن قۋدالايدى ەكەن. ءوز ەلىمىزدە ءجۇرىپ ءوزىمىزدىڭ ماسەلەنى ايتقىزبايدى ەكەن» دەگەن قوعامدىق پىكىر پىسىپ-جەتىلەر بولسا، مىنا بيلىكتىڭ ۋاقىتى ساعات ساناپ ەمەس، مينۋت ساناپ وتەتىن بولادى.
قازاقستاننان قاشىپ ۇلگەرە مە، جوق پا، ول ەكىنشى ماسەلە. قاي جەرگە تىعىلارىن بىلمەي قالادى. وسىدان ساقتانۋى كەرەك قازىرگى بيلىك...
قاراپايىم حالىقتى قويىپ، ءقازىر «بيلىك كەتپەي ەشتەڭە وزگەرمەيدى. بۇل بيلىكتەن ەشقانداي ءۇمىت تە، قايىر دا جوق. بۇل بيلىكتەن باياعىدا قول ۇزگەنبىز» دەگەن اڭگىمەنى ءمۇيىزى قاراعايداي اكادەميكتەر، اتاعى دارداي عالىمدار داستارقان باسىندا، توي -تومالاقتا اشىق ايتىپ ءجۇر. كۇبىر-كۇبىر اڭگىمەلەر كوبەيىپ كەلەدى كۇن وتكەن سايىن. بيلىك بىلە مە مۇنى؟، – دەپ تۇيىندەگەن ەكەن ءسوزىن ايدوس سارىم.
دايىنداعان، دۋمان بىقاي
