ۇيىمداستىرۋشىلار: «بيزنەس مەديا» كومپانيالار توبى ج ش س («دەلوۆوي كازاحستان» گازەتى) جانە «شيەۆرون» كومپانياسى. ترەنينگكە الماتى، اقتوبە، اقتاۋ، استانا، اتىراۋ قالالارى مەن اتىراۋ وبلىسىنىڭ ءبىرقاتار اۋداندارىنان جۋرناليستەر قاتىستى.
ەكى قالادا وتكەن ترەنينگ قورىتىندىسى بويىنشا، جالپىلاي العاندا 60 شاقتى ادام قامتىلدى، ونىڭ ىشىندە قازۇۋ جانە «تۇران» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى دە بار. مەدياترەنەرلەر رەتىندە مۇناي جانە گاز سالاسىن جان-جاقتى زەرتتەپ جۇرگەن تانىمال جۋرناليست ەلەنا بۋتىرينا جانە مەدياەكونوميكا سالاسىنداعى بەلگىلى جۋرناليست ءاسيا اقىشيەۆا شاقىرىلدى.
سەمينار ماقساتى نە؟
وتاندىق مەديانارىقتا سالالىق جۋرناليستيكانى دامىتۋمەن قاتار، مۇناي جانە گاز تاقىرىبىنا بەيىمدەلگەن جۋرناليستەر قاتارىن قالىپتاستىرۋ.
سەمينار بارىسىندا جۋرناليستەردى قازاقستاننىڭ مۇناي نارىعىنداعى بۇگىنگى جاعدايمەن تانىستىرا وتىرىپ، سالا ىشىندەگى وندىرىستىك جوبالار مەن قۇرىلىمداردى ءتۇسىنىپ، تۇيسىنۋگە؛ سول سياقتى، مۇناي جانە گاز سالاسىنداعى وتاندىق ءىرى كومپانيالارمەن ارادا بايلانىس ورناتۋعا، اقپارات كوزدەرىمەن جۇمىس ىستەۋگە، نارىق ىشىندەگى مالىمەتتەردى ساۋاتتى قولدانىپ، جۋرناليستىك ماتەريالدار ازىرلەۋگە بەيىمدەپ، ۇيرەتۋ.
ترەنينگ بارىسىندا قانداي تاقىرىپتار قامتىلدى؟
1) قازاقستاننىڭ مۇناي جانە گاز سالاسى قاشان جانە قالاي قالىپتاستى؟
2) وتاندىق مۇناي جانە گاز سالاسىنا ءتان ەرەكشەلىكتەر قانداي؟
3) الەمدىك دەڭگەيدە دالەلدەنىپ، جاريا ەتىلگەن مۇناي جانە گاز قورىنداعى قازاقستاننىڭ ۇلەسى، ورنى تۋرالى نە بىلەمىز؟
4) ەلىمىزدىڭ مۇناي جانە گاز سالاسىنداعى بارلاۋ، ءوندىرۋ، وڭدەۋ، تاسىمالداۋ توڭىرەگىندەگى ءىرى جوبالار قايسىسى، ولار قالاي جۇزەگە اسىپ جاتىر؟
وقىتۋ سەمينارى بارىسىندا وسى جانە سالالىق جۋرناليستيكاعا ءتان وزگە دە ماسەلەلەر توڭىرەگىندە اڭگىمە قوزعالدى.
بىزدە ەكونوميكالىق جۋرناليستيكا بار ما؟
بۇل رەتتە مۇناي جانە گاز سالاسىن جان-جاقتى زەرتتەپ جۇرگەن بەلگىلى جۋرناليست ءاسيا اقىشيەۆا وسىناۋ شارانىڭ ماڭىزى مەن ماقساتى تۋرالى ەگجەي تەگجەيلى ايتىپ بەردى.
– جۋرناليستيكانىڭ وزىندىك ءبىر قىزىقتى دا كۇردەلى ءبولىمى، ەرەكشە سالاسى مەدياەكونوميكا – ءوز اۋديتورياسىنا ەكونوميكالىق تۇرعىدان شەشىم قابىلداۋعا كومەكتەسۋ مىندەتىن جۇكتەگەن.
جۋرناليست ءۇشىن بۇل ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. ويتكەنى مەدياەكونوميكاعا نەگىزدەلگەن جۋرناليست ۇسىنعان اقپاراتپەن تانىسقان تۇتىنۋشى نارىق ىشىندە ءوز مۇددەسىنە ساي ارەكەت ەتەدى.
ال ونىڭ سالدارى تۇتىنۋشىنىڭ جەكە باسىنا عانا ەمەس، جالپى قوعامداعى جاعدايعا ىقپال ەتۋى مۇمكىن، مىسالعا باعا ساياساتىنا، تاۋار قالىپتاستىرۋعا، بەلگىلى ءبىر نارىقتا سۇرانىسقا ساي ۇسىنىستىڭ تۋىنداۋىنا.
سوندىقتان دا مەدياەكونوميكانى، ياعني ەكونوميكالىق جۋرناليستيكانى تاڭداعان جۋرناليست ءوزى زەرتتەپ، تالداعان تاقىرىپتى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تەكسەرىپ، ناقتى ارگۋمەنت قولدانىپ، دالەلىن كەلتىرىپ بارىپ بەرۋى ءتيىس.
سالالىق جۋرناليستيكا، ياعني بەلگىلى ءبىر سالاعا نەگىزدەلگەن جۋرناليستيكا وسى مەدياەكونوميكا قۇرىلىمىنا كىرەدى جانە جۋرناليستيكانىڭ بۇل تارماعىنىڭ وزەكتىلىگى ەلىمىزدە نارىقتىق ەكونوميكا قالىپتاسا باستاعان سوناۋ 90-شى جىلدارى بارىنشا بايقالدى.
ويتكەنى، ەلىمىزدە بيزنەسكە نەگىزدەلگەن تالاپشىل جاڭا اۋديتوريا قالىپتاسا باستادى.
دەسەك تە، قازاق جۋرناليستيكاسى اياسىنان الىپ قاراساق، بىزدە ەكونوميكالىق جۋرناليستيكا، جالپى، سالالىق، سەگمەنتتىك جۋرناليستيكا ءتيىستى دەڭگەيدە دامي العان جوق.
بىزدە جۋرناليست ءوزى رەپورتەر، ءوزى ساراپشى، ءوزى رەداكتور جانە بارلىق بارلىق سالا، بارلىق تاقىرىپ بويىنشا.
الايدا، ءبىز سول وقىرماننىڭ قاجەتتىلىگىن قانشالىقتى ەلەپ، ەسكەرىپ وتىرمىز؟ جالپى، وقىرمان، كورەرمەن، تىڭدارمان تۋرالى ءبىز نە بىلەمىز؟ قانداي دا ءبىر تالداۋ، زەرتتەۋ، ساراپتاۋ جۇرگىزدىك پە، بۇل تۇرعىدا؟
...وتكەندە ءبىر ارىپتەسىمىز امبەباپتىق پەن كونۆەرگەنتتىك ۇعىمدارىن شاتاستىرىپ جاتتى.
كونۆەرگەنتتىك جۋرناليستيكا – اقپارات پەن كوممۋنيكاسيالىق تەحنولوگيالاردىڭ ءبىرىڭعاي رەسۋرس رەتىندە توپتاسۋى. ولاي بولسا، كونۆەرگەنتتىك جۋرناليست ءوزى رەپورتەر، ءوزى فوتوكور، ءوزى بەينەوپەراتور، ءوزى بەينەينجەنەر، ءوزى ۆەبرەداكتور، ت.ت. بولۋى ءتيىس.
تاقىرىپ بويىنشا امبەباپتىق پەن كونۆەرگەنتتىك امبەباپتىق ەكى بولەك دۇنيە. ارينە، جۋرناليست ءبىلىمدى، ساۋاتتى، جان-جاقتى حاباردار، ۇدايى ىزدەنىس ۇستىندە بولۋعا مىندەتتى. دەگەنمەن، ايتالىق، ەكونوميكالىق جۋرناليستيكادا ناقتى ءبىر سەگمەنتتى ساراپقا سالىپ، تالدايتىن جۋرناليست رەتىندە ول ءوزى جۇمىس ىستەپ وتىرعان مەديارەسۋرسقا دا، اۋديتورياعا دا بارىنشا پايدا كەلتىرەر ەدى.
سالالىق جۋرناليستيكاعا دەن قويعان جۋرناليست ءوزى تالداپ، ساراپتاپ وتىرعان سالانى تولىققاندى زەرتتەپ، سول سالانىڭ كەلەشەگىنە بولجام جاساي الۋى ءتيىس، سول سالانىڭ وكىلدەرى وعان سەنىم ارتا الاتىنداي دەڭگەيدە بولۋى ءتيىس.
ءبىراق بۇل سول سالانىڭ ءلوببيى، ۇگىتشىسى، ناسيحاتشىسى بولۋى كەرەك دەگەن ءسوز ەمەس. اراگىدىك ەستىپ جاتامىن، كەي ارىپتەستەرىمىز، ەكونوميكالىق، ىسكەرلىك جۋرناليستيكا قوعام ىشىندەگى بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ، قوعامداستىقتاردىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەيدى دەپ ەسەپتەيدى.
بۇل مەدياساۋاتتىلىقتىڭ جەتىسپەۋى سالدارىندا قالىپتاسقان قىڭىر كوزقاراس.
ءدال ءقازىر، ايتالىق، قازاق جۋرناليستيكاسى اياسىنان الىپ قاراساق، ەكونوميكالىق جۋرناليستيكا قاراپايىم حالىقتىڭ ەكونوميكا سالاسىنداعى جولسەرىگى، بيزنەس الىپپەسى، كەڭەسشىسى، ەكونوميكاداعى ديللەرى فۋنكسياسىن اتقارا الادى، ەگەر ءبىز بۇل ماسەلەگە شىنداپ كوڭىل بولسەك.
وتاندىق مەديا نارىقتا ەكونوميكا تاقىرىبىن ساراپقا سالۋدا ورىس ءتىلدى جۋرناليستەردىڭ قۇرىعى ۇزىن. بۇل تۇرعىدا ولاردىڭ مۇمكىندىگى دە زور، ويتكەنى، ولارعا جۇمىس بەرىپ وتىرعان مەدياەكونوميكالىق رەسۋرستار جەتىپ اسادى. مەديا نارىق ورىس ءتىلدى جۋرناليستەرگە ەكونوميكا تاقىرىبىندا تاڭداۋ جاساۋعا جاعداي جاساپ وتىر، سول سەبەپتى دە ولار ءارقاشان ىزدەنىس ۇستىندە. ويتكەنى ىسكەرلىك جۋرناليستيكانىڭ ورىس ءتىلدى سەگمەنتىندە باسەكەلەستىك بار. ال قازاقشا سەگمەنت ءالى دە اياعىنان تىك تۇرا العان جوق.
قازاق تىلىندە مەدياەكونوميكانى دامىتۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، وسى سالاعا قىزىعۋشىلىق تانىتقان مەديا رەسۋرستار كەرەك.
ياعني، مەديا نارىق ەكونوميكالىق قازاقشا اقپارات تاراتۋعا نەگىزدەلگەن جۋرناليستەرگە سۇرانىس قالىپتاستىرۋى ءتيىس. ال بۇل سالاعا ماماندانۋ ءۇشىن ارنايى ءبىر ۋاقىت كەرەك ەمەس.
ەگەر ەكونوميكاعا قىزىقساڭىز، وسى سالانى تالداپ، ساراپتاعىڭىز كەلسە، ءسىز قاي كەزەڭدە بولسا دا وسى تاقىرىپقا بەيىمدەلە الاسىز.
ەڭ باستىسى، قىزىعۋشىلىق، جاۋاپتىلىق كەرەك، ويتكەنى بۇل ارادا جۋرناليست ءارقاشان ارگۋمەنتكە نەگىزدەلە ءبىلۋى كەرەك. مەدياەكونوميكا جالاڭ ءسوزدى، قۇرعاق ءسوزدى قاجەت ەتپەيدى. ال ارگۋمەنتتى انىقتاۋ ءۇشىن وسى سالانى تەرەڭنەن زەرتتەۋدى ۇيرەنۋ كەرەكپىز. ءبارى دە ءجۋرناليستىڭ ءوز تاڭداۋىنا، ءوز ىزدەنىسىنە كەلىپ تىرەلەدى.
وسى تۇرعىدان العاندا، «شيەۆرون» كومپانياسى مەن «دەلوۆوي كازاحستان» گازەتى بىرلەسە ۇيىمداستىرعان «سالالىق جۋرناليستيكا: مۇناي جانە گاز تاقىرىبىنا ءتان ەرەكشەلىكتەر» اتتى سەمينار-ترەنينگ وتە وزەكتى ءارى پايدالى شارا بولدى دەپ ايتا الامىن.
مىسالعا، ءقازىر وسى ترەنينگكە قاتىسقان جۋرناليستەر دە، ماگيسترانتتار مەن ستۋدەنتتەر دە بىزگە ۇدايى حابارلاسىپ، مۇناي جانە گاز سالاسىنا نەگىزدەلگەن اقپارتتار بويىنشا قوسىمشا سۇراقتارىن جولداپ، ىزدەنە باستاعاندارىن بايقاپ وتىرمىز.
ءبىزدىڭ ترەنينگكە قاتىسقان ماگيسترانتتار مەن ستۋدەنتتەردىڭ اراسىنان ديپلومدىق جۇمىستارىن وسى مۇناي جانە گاز سالاسىنا نەگىزدەگىسى كەلەتىن بولاشاق ارىپتەستەرىمىز دە تابىلىپ جاتىر. سول سياقتى، ترەنينگكە قاتىسقان جۋرناليستەردىڭ ءبىرقاتارى بۇل سالانى وزدەرى ءۇشىن جاڭادان اشىپ، كوپتەگەن مالىمەتتەردى، اقپاراتتاردى دۇرىس تۇسىنبەي جۇرگەندەرىن دە مويىنداۋدا.
ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ جوسپارىنشا، ب ا ق وكىلدەرىنە ارنالعان بۇل تۇرعىداعى وقىتۋ شارالارى الداعى ۋاقىتتا دا ءوز جالعاسىن تابۋى ءتيىس. جۋرناليست ءۇشىن ىزدەنە ءبىلۋ، ءوزىنىڭ كاسىبي دەڭگەيىن شىڭداي ءبىلۋ ماڭىزدى كومپونەنت. ولاي بولسا، «شيەۆرون» كومپانياسىنىڭ بۇل باستاماسى قاي كەزەڭدە بولسىن وزەكتى بولاتىنى انىق.
