قازاقستان مەن قىرعىزستان اراسىنداعى وداقتاستىق جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى. بۇگىن ءماجىلىس استانادا 2024 جىلى 19 ساۋىردە قول قويىلعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىرعىز رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى وداقتاستىق قاتىناستاردى تەرەڭدەتۋ جانە كەڭەيتۋ تۋرالى شارتتى» راتيفيكاسيالادى. قۇجاتتا ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني-گۋمانيتارلىق، قاۋىپسىزدىك، سۋ-ەنەرگەتيكا جانە اۋىل شارۋاشىلىعى سالالارىنداعى ىنتىماقتاستىقتى كۇشەيتۋ كوزدەلگەن.
مىنبەردە ءسوز سويلەگەن دەپۋتاتتار بۇل شارتتىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزىن اتاپ ءوتىپ، تۋىس ەكى ەل اراسىنداعى ءوزارا سەنىم مەن سەرىكتەستىكتى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىنىن ايتتى، دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.
شارتتىڭ ماقساتى قانداي؟
شارتتا ساياسي، اسكەري، ساۋدا-ەكونوميكالىق، ينۆەستيسيالىق، اۋىل شارۋاشىلىعى، ترانزيت-كولىك، سۋ-ەنەرگەتيكا، ءبىلىم بەرۋ، مادەني-گۋمانيتارلىق سالالارداعى ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋ كوزدەلگەن.
مىسالى، قۇجاتتىڭ 2-بابىندا قازاقستان مەن قىرعىزستان اراسىنداعى جوعارى مەملەكەتارالىق كەڭەستىڭ ماڭىزدى ءرولى كورسەتىلگەن.
"بۇعان قوسا، شارتتىڭ 3-بابىنا سايكەس تاراپتار پارلامەنتارالىق بايلانىستاردى، ونىڭ ىشىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتى مەن قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ جوگوركۋ كەنەشى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق جونىندەگى پارلامەنتارالىق كەڭەس شەڭبەرىندە ودان ءارى دامىتۋدى جانە نىعايتۋدى قولدايدى. سونىمەن قاتار، تاراپتار تەرروريزمدى، ەكسترەميزمدى جانە سەپاراتيزمدى، سونداي-اق ترانسۇلتتىق ۇيىمداسقان قىلمىستى، كيبەرقىلمىستى، زاڭسىز كوشى-قوندى، ادام ساۋداسىن، قارۋ-جاراقتىڭ، ەسىرتكىنىڭ، پسيحوتروپتىق زاتتار مەن ولاردىڭ پرەكۋرسورلارىنىڭ زاڭسىز اينالىمىن قوسا العاندا، قاۋىپسىزدىكتىڭ قازىرگى زامانعى سىن-تەگەۋرىندەر مەن قاتەرلەرگە قارسى ءىس-قيمىلداعى ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتەدى جانە تەرەڭدەتەدى"، - دەلىنگەن ءماجىلىس تاراتقان حابارلامادا.
راحمەتۋللين قانداي پىكىر ءبىلدىردى؟
سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى اقان راحمەتۋلليننىڭ سوزىنشە، بۇل قۇجات گەوساياسي تۇراقسىزدىق جاعدايىندا ساياسي ديالوگ پەن قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا، ەكى ەلدىڭ ورنىقتى دامۋىنا بەرىك نەگىز بولادى.
«قىرعىزستان – ءبىز ءۇشىن وداقتاس مەملەكەت، ستراتەگيالىق سەرىكتەس جانە تاريحى مەن تامىرى ورتاق باۋىرلاس ەل. ءبىزدى ءبىر عانا رۋحاني قۇندىلىقتار ەمەس، اۋىل شارۋاشىلىعى، سۋ ەنەرگەتيكاسى، مادەنيەت، ءبىلىم بەرۋ، ەكولوگيا سياقتى كوپتەگەن ماڭىزدى سالالارداعى تەرەڭ بايلانىستار بىرىكتىرەدى»، – دەدى ۆيسە-مينيستر.
شارت ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي، اسكەري، ەكونوميكالىق جانە گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىقتى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋگە باعىتتالعان. قۇجات سونداي-اق مەملەكەتارالىق جوعارى كەڭەس پەن پارلامەنتارالىق بايلانىستاردى نىعايتۋعا جول اشادى.
«بيىلعى گەوساياسي تۇراقسىزدىق جاعدايىندا بۇل شارت ساياسي ديالوگتى دامىتۋ مەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە، ەكى مەملەكەتتىڭ ورنىقتى دامۋىنا بەرىك نەگىز بولماق. شارت مەمەلەكەتىشىلىك كەلىسۋدىڭ بارلىق قاجەت كەزەڭدەرىنەن وتكەنىن جانە سىزدەردىڭ قولداۋلارىڭىزبەن پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ بارلىق بەيىندى كوميتەتتەرىمەن كەلىسىلگەنىن اتاپ وتەمىن. وسىعان بايلانىستى بۇل شارت حالقىمىزدىڭ تۇبەگەيلى مۇددەلەرىنە ساي كەلەدى دەپ باياندايمىز»، – دەدى اقان راحمەتۋللين.
قىرعىز تاراپى بۇل قۇجاتتى 2024 جىلدىڭ 17 جەلتوقسانىندا راتيفيكاسيالاعان. مينيستر ورىنباسارى شارتتىڭ مەملەكەتىشىلىك كەلىسۋدىڭ بارلىق ساتىلارىنان وتكەنىن جانە پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ ءتيىستى كوميتەتتەرىمەن ماقۇلدانعانىن اتاپ ءوتتى. سونداي-اق ول بۇل كەلىسىمنىڭ بيۋدجەتتەن قوسىمشا قارجى تالاپ ەتپەيتىنىن دە ناقتىلادى.
دەپۋتاتتار قانداي سۇراقتار قويدى؟
ءماجىلىس دەپۋتاتى نۇرگۇل تاۋ 2003 جىلعى وداقتاستىق كەلىسىم مەن جاڭا شارتتىڭ ايىرماشىلىعىنا توقتالدى.
«قىرعىزستان قازاقستان ءۇشىن باۋىرلاس ەل جانە جاقسى كورشى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قازاق-قىرعىز قاتىناستارىنىڭ قۇقىقتىق نەگىزى دايەكتى تۇردە نىعايتىلدى. 1997 جىلى «ماڭگىلىك دوستىق تۋرالى» كەلىسىمگە، 2003 جىلى «وداقتاستىق قاتىناستار تۋرالى» كەلىسىمگە قول قويىلدى. وسىعان بايلانىستى مەنىڭ قوياتىن سۇراعىم: جاڭا شارت جاساسۋعا نە سەبەپ بولدى؟ ونىڭ 2003 جىلعى وداقتاستىق قاتىناستار تۋرالى كەلىسىمنەن ايىرماشىلىعى قانداي؟»، - دەدى ول.
سۇراققا جاۋاپ بەرگەن سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى اقان راحمەتۋللين قازاقستان مەن قىرعىزستان اراسىنداعى قۇقىقتىق بازا جىلدار بويى بىرتىندەپ قالىپتاسقانىن ەسكە سالدى.
«بۇل شارت ەنەرگەتيكا، اۋىل شارۋاشىلىعى، تۋريزم، ءبىلىم بەرۋ، مادەني-گۋمانيتارلىق جانە اسكەري سالاداعى بايلانىستاردى كۇشەيتەدى. سونداي-اق پارلامەنتارالىق ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان بۇل قۇجات ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستىڭ جاڭا كەزەڭگە وتۋىنە ىقپال ەتپەك»، – دەدى اقان راحمەتۋللين.
ال دەپۋتات ەكاتەرينا سمولياكوۆا قىرعىز رەسپۋبليكاسىنداعى قازاقستاندىق كاسىپكەرلەردىڭ قۇقىعى مەن ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا اينالىمىن ۇلعايتۋ ماسەلەسىن كوتەردى. ول ساۋدا جانە ينتەگراسيا مينيسترلىگىنىڭ وكىلىنەن ناقتى جوسپارلار مەن ماقساتتى كورسەتكىشتەردى سۇرادى.
«قىرعىز رەسپۋبليكاسىندا قازاقستان ازاماتتارى مەن كاسىپكەرلەرىنىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن قانداي شارالار قابىلدانىپ جاتىر؟ شاعىمداردى قاراۋ تەتىگى مەن ينۆەستيسيالاردى قورعاۋ تۋرالى ەكىجاقتى كەلىسىم دايىندالا ما؟ سونداي-اق 2024 جىلى تاۋار اينالىمى 1،5 پايىزعا ءوسىپ، 1،7 ميلليارد دوللاردى قۇرادى. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، راتيفيكاسيادان كەيىن ساۋدانى ارتتىرۋ بويىنشا قانداي ماقسات قويىلىپ وتىر؟»، – دەپ سۇرادى دەپۋتات.
مينيسترلىك وكىلى بۇل سۇراقتىڭ قۇقىقتىق بولىگىن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرەتىنە جاتقىزدى.
«قۇقىق قورعاۋ ماسەلەسىنە ناقتى جاۋاپ بەرە المايمىن. بۇل – ءسىم قۇزىرىنداعى ماسەلە. ال ساۋدا بويىنشا ايتار بولسام، ءبىزدىڭ مينيسترلىك قىرعىزستانمەن اراداعى تاۋار اينالىمىن 2030 جىلعا قاراي 3 ميلليارد دوللارعا دەيىن جەتكىزۋدى كوزدەپ، ارنايى جول كارتاسىن ازىرلەدى. ءقازىر وسى باعىتتا جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىرمىز»، – دەدى ول.
بۇل قۇجات نە ءۇشىن ماڭىزدى؟
ءماجىلىستىڭ جالپى وتىرىسىندا حالىقارالىق ىستەر، قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇشەسى سامات نۇرتازا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىرعىز رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى وداقتاستىق قاتىناستاردى تەرەڭدەتۋ جانە كەڭەيتۋ تۋرالى شارتتى راتيفيكاسيالاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى بويىنشا قوسىمشا بايانداما جاسادى.
ونىڭ ايتۋىنشا، قارالىپ وتىرعان قۇجات ەكى ەل اراسىنداعى باۋىرلاستىق پەن وداقتاستىقتى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋدى كوزدەيدى.
«بۇل شارت – نەگىزدەمەلىك سيپاتتاعى قۇجات. ول 1997 جىلعى «ماڭگىلىك دوستىق تۋرالى» جانە 2003 جىلعى «وداقتاستىق قاتىناستار تۋرالى» كەلىسىمدەردىڭ جالعاسى ءارى زاڭدى تۇردە راستاۋى. ءبىرىنشى بابىنا سايكەس، تاراپتار كوپجوسپارلى ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى جانداندىرۋ جانە جەتىلدىرۋ ماقساتىندا ءوزارا بايلانىستى نىعايتۋعا ۋاعدالاستى»، – دەدى دەپۋتات.
سامات نۇرتازانىڭ سوزىنشە، شارت ساياسي، ەكونوميكالىق، كولىك، سۋ ەنەرگەتيكاسى، اۋىل شارۋاشىلىعى، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى مەن مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىستاردى دامىتۋعا باعىتتالعان. قازىرگى تاڭدا قازاقستان مەن قىرعىزستان اراسىنداعى شارتتىق-قۇقىقتىق بازا 150-گە جۋىق ەكىجاقتى قۇجاتتى قامتيدى.
«ەكى ەلدىڭ ورتاق قاۋىپسىزدىك مۇددەلەرى دە نازاردان تىس قالمايدى. قۇجاتتا تەرروريزم، ەكسترەميزم، سەپاراتيزم جانە ترانسۇلتتىق ۇيىمداسقان قىلمىس سياقتى قاۋىپ-قاتەرلەرگە قارسى كۇرەس باعىتىنداعى بىرلەسكەن ءىس-قيمىلدار دا قاراستىرىلعان»، – دەدى ول.
سونىمەن قاتار نۇرتازا شارتتى راتيفيكاسيالاۋ مەملەكەتتەر اراسىنداعى بىرلەسكەن جوبالاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر اشاتىنىن اتاپ ءوتتى.
«بۇل – باۋىرلاستىق پەن وداقتاستىق قاتىناستاردى تەرەڭدەتۋدەگى ماڭىزدى ءارى العاشقى قادام. جوبا جۇمىس توبى مەن باس كوميتەتتە جان-جاقتى قارالدى. وسىعان وراي، كوميتەت بۇل زاڭ جوباسىن قابىلداپ، ونى سەنات قاراۋىنا جىبەرۋدى ۇسىنادى»، – دەدى سامات نۇرتازا.
ول بۇل قۇجاتتىڭ مادەني جانە رۋحاني بايلانىستاردى دا تەرەڭدەتۋگە، بىرلەسكەن جوبالارعا جول اشاتىنىن ايتتى.
