سابەت مامىكەن ۇلى، قحر ىلە ايماعى تەكەس اۋدانىنىڭ تۇرعىنى، ەڭبەك وزاتى:
– 90 باستى، التى قاناتتى اق ءۇيدى اتاجۇرتقا الىپ كەلىپسىز. قاتارداعى كوپ ءۇيدىڭ ءبىرى ما الدە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار ما؟
قازاقتىڭ كيىز ءۇيىن جارقىراتىپ جاساپ، ونى جۇرتقا كورسەتۋدەگى ماقساتىمىز – اتاق، داڭق قۋۋ ەمەس، ۇلتتىق ءسالت-داستۇرىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى ۇلىقتاۋ، جاڭعىرتۋ. جيەنىمىز ارقىلى جالپاق جۇرتقا كورسەتىپ ناسيحاتتاساق دەپ وتىرمىز. 2001 جىلى كۇنەستىڭ اقوزەن جايلاۋىندا ايتىس بولاتىن بولىپ، اۋىل باسشىلارى ۇيگە كەلىپ، سول ايتىسقا التى قانات اق بوز تىگۋگە ۇسىنىس جاسادى. سودان ايەلىم بار كۇش-جىگەرىن وسىعان سارپ ەتىپ، قولىنان كەلگەنشە جاساپ، ەلدىڭ كومەگى ارقىلى ءبىتىردى. ايتىستاعى قازاق ءۇي بايقاۋىندا «ەڭ ادەمى، ەڭ كەرەمەت» كيىز ءۇي اتاعىن الدى. وبلىس بويىنشا تىگىلگەن جۇزدەگەن قازاق ءۇيدىڭ ىشىنەن 2-ورىنعا يە بولدى. وسىنداي شارالارعا 6-7 رەت باردىق.
– جۇڭگو جەرىندە قازاقى ونەردىڭ دامۋىنا، كيىز ءۇي مادەنيەتىنىڭ وركەندەۋىنە قولداۋ جاسالا ما؟ قازاقتىڭ ءۇي مادەنيەتىن وزگە ۇلتتىر قانشالىقتى بىلەدى، باعالايدى؟
ءتۇرلى ايتىستار كەزىندە ارى-بەرى تاسىمالداۋ ماسەلەسىن ۇكىمەت ءوز مويىندارىنا الىپ، كيىز ءۇيدىڭ قاجەتتى قۇنىن تولەپ، قارجىلاي كومەك كورسەتىلدى. ءار كۇنگى تىگۋ اقىسى 100 000(2000يۋان) تەڭگەدەن كەم ەمەس. ونىڭ جانىنا نەمەسە ىشىنە كىرىپ سۋرەتكە ءتۇسۋ ارقىلى اقشا تولەپ جاتقاندار دا كوپ بولدى. ءقايبىر جىلدارى شىڭجاڭ اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ ءتوراعاسى مەن پارتيا سەكراتارلارى دا ۇيىمىزگە كەلىپ قوناق بوپ كەتتى. قازاق ءۇيدىڭ ادەمىلىگىنە قازاقتار عانا ەمەس وزگە ۇلتتار دا، اسىرەسە ىشكى قىتايدان كەلگەن ساياحاتشىلار، باسشىلار قاتتى تاڭعالدى. قازاقتىڭ ونەرىنە تامسانا باعا بەردى، ارنايى ات باسىن بۇرىپ، قونىپ، ەت جەپ، قىمىز ءىشىپ كەتتى. بارعان سوڭ ءتۇرلى باسىلىمداردا ماقالالار جازىپ، قازاق ونەرىنە دەگەن زور قۇرمەتى مەن باعاسىن كورسەتتى. وسىنىڭ ارقاسىندا كوپ جەردى ارالاپ كوردىك. حالىقپەن باسەكەلەستىكتىڭ ارقاسىندا كيىز ءۇيىمىز كۇننەن-كۇنگە دامىپ، كوركەيىپ كەلە جاتىر. ۇكىمەت وسى ءۇيدى «ساتىپ بەر» دەپ قولقالادى، ءبىراق، ءبىز ساتپادىق. قايتا قازاق ەلىنە اكەلدىك. ويتكەنى، ول ۇلتتىق مۇرا، اتا-بابانىڭ، ونەرلى وتباسىنىڭ قولتاڭباسى، كوزى عوي. ايتپەسە ۇكىمەتىمىز(قحر) قازاقتىڭ ءۇيى مەن مادەنيەتىن دامىتۋعا ارنايى اقشا، قارجى ءبولىپ بارىنشا كومەكتەسىپ جاتىر. سونىڭ ناتيجەسىندە باسەكە پايدا بولىپ، نەشە الۋان ۇلگىدەگى قازاق ۇيلەر پايدا بولدى. بۇل جاعى جاقسى جولعا قويىلىپ دامۋ ۇستىندە. سونىمەن قاتار، ۇلتتىق قولونەر بۇيىمدارى مەن ۇلتتىق تاعام، سۋسىندار دا كەڭ كولەمدە نارىققا شىعارىلىپ، جۇرت تابىس تاۋىپ وتىر. ەڭبەگىمىزدى ۇكىمەت باعالاپ، ارنايى ايلىق بەرىپ وتىر. «ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي» دەيدى قازاق. وسىنىڭ ءبارى ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسىپ جاتىر.
– اقبوز ءۇيدى اتاجۇرتقا اكەلۋدەگى باستى ماقساتىڭىز بەن جوسپارىڭىز قانداي؟
«وسى كيىز ءۇيدى سۇيرەلەپ، ارقالاپ اكەلۋ نە ازاپ» دەگەن سۇراقتار دا تۋىنداۋى مۇمكىن. بۇل – اتا-بابا ءداستۇرى، ال، ءبىز – جالعاستىرۋشىلارمىز. سوندىقتان دا ۇلتتىق سانادان اسىپ كەتە المايمىز. مادەنيەتىمىزدى، كوشپەندى حالىق ەكەنىمىزدى ەسكە سالىپ تۇراتىن دۇنيە بولعاندىقتان، مەملەكەت جاعىنان دا دارىپتەلىپ جاتىر.
قىتايدا كوپ جەردى ارالاعان اقبوز ءۇيىم قازاق ەلىنىڭ جۇرتشىلىعىنا دا كەڭ كولەمدە كورسەتىلسە دەپ ارماندايمىن. باسشىلار مەن ونەردى باعالاۋشىلار قۇپ كورىپ جاتسا استانادا، استاناداعى ۇلكەن حالىقارالىق كورمەدە(EXPO-2017) تىگىلسە دەيمىز. سول ارقىلى بارلىق بۇيىمى قولدان جاسالعان كەرەمەت قازاق ءۇيىن، قازاقتىڭ ونەرىن الەم حالقى تاعى ءبىر مارتە كورىپ، باعالاپ كەتسە دەگەن ۇلكەن ارمانىمىز بار. سول ارمانمەن اۋىرسىنباي ارعى بەتتەن ارقالاپ كەلدىك. ەندىگى باعى، ونەردىڭ تىنىسى ءوز ەلىمىزدە، قازاق ەلىندە اشىلا تۇسەدى دەپ سەنەمىن. سولاي بولسىن، ءلايىم!
ءارميا ياسىن قىزى، قولونەر شەبەرى:
– 6 قانات اقبوز ءۇيدى جاساۋ قانشالىقتى قيىن؟ قانشا ۋاقىتتا، قالاي دايىندادىڭىزدار؟ ونىڭ جۇمىسىنان جالىققان نەمەسە تاستاپ كەتۋگە وقتالعان كەزىڭىز بولدى ما؟
كيىز ءۇيدى دايىنداپ جابدىقتاپ كەلە جاتقانىما 20 جىل بولدى. كيىزدەرىن، ءۇي اعاشتارىن، باۋ-شۋلارىن باسىپ، ءيىرىپ، بوياپ، جاساپ جاڭعارتىپ وتىرۋدىڭ ءوزى ۇلكەن جۇمىس. 20 جىلدىڭ ىشىندە 3 رەت جاڭالاپ شىقتىم. قازىرگى قولدانىلىپ جۇرگەن باۋ-شۋلار قولدان توقىلعان. سەبەبى، ادەت-عۇرپىمىزداعى بارلىق بۇيىم قولدان جاسالعان. ونى توقۋعا دا ءبىراز ۋاقىت كەتەدى. ءتىپتى، ءبىر باسقۇردىڭ ءوزىن ءبىر ايدا توقىپ بىتە المايمىز. ءبىر باۋدى ون بەس كۇندە توقيمىز. كيىز باسۋ دا ەداۋىر قيىن جۇمىس، بىرنەشە كەزەڭنەن ءوتىپ دايىن بولادى. اۋەلى ءجۇن سابالادى، سوسىن كيىز باسىلادى، پىسىرىلەدى، كەپتىرىلەدى، ءپىشىپ تىگىلەدى. سودان كەيىن ۇزىك، تۋىرلىق جاسالادى. قانشا قيىن بولسا دا، قانداي ۋاقىت كەتسە دە بۇل ىسپەن اينالىسۋدان ەشقاشان جالىققان ەمەسپىن. ويتكەنى، شەشەمنەن ۇيرەنگەن كونە كاسىپ، اتا مۇرا، ۇلتتىق ونەر.
– بۇل ونەردى كىمنەن، قالاي ۇيرەندىڭىز؟ حالىققا، نارىققا، ساتىلىمعا شىعارۋ جاعىن جاسادىڭىزدار ما؟
ءبىز ۇيدە ءۇش قىز بولدىق. مەن كەنجەسىمىن. 16-17 جاسىمنان باستاپ وسى ونەرگە ىنتالى بولدىم. شەشەم شي وراپ وتىرسا، وراسىپ، باۋ توقىپ وتىرسا، توقىسىپ جۇرگەنىمدى كورگەن سوڭ، انام جولىمدى قۋاتىن قىزىم دەپ، كيىز باسىپ، باۋ توقۋدىڭ قىر-سىرىمەن ءبولىستى، ماعان ۇيرەتتى. سول ۋاقىتتان بەرى جانتالاسىپ، وزىمە دە، ەلگە دە توقىپ بەرىپ ءجۇردىم. كەيىننەن بۇل ونەردى تولىعىمەن مەڭگەرىپ، باسەكەلەسەتىن بولدىق. ادامنىڭ ىستەگەنىن ادام ىستەيدى ەمەس پە؟! ادام نە ىستەسە دە قاناتتانىپ، شابىتتانىپ ىستەگەنى ءجون. قازاق ەش ۋاقىتتا ادەت-عۇرىپتان، اتا سالتتان اسىپ كەتە الماعان. ءوزىم دە بالالارىم مەن كەلىندەرىمە ۇيرەتىپ وتىرامىن. ولاردى دا ءوزىم سياقتى بولۋعا تاربيەلەپ، ءتول ونەرىمىزدىڭ ەسكەرۋسىز قالىپ قويماۋىنا بارىنشا تىرىسىپ جاتىرمىن. ال، اتالعان دۇنيەنى ساتۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، قازاق دەگەن قولى اشىق حالىق قوي. جۇرتقا تالايىن تەگىن توقىپ بەرگەنمىن، ءبىراق ساتىپ كورگەن ەمەسپىن. جاڭا زاماننىڭ بالالارى، جاستار ءقازىر وسى دۇنيەلەردى جاساپ، ساتىپ تا ءجۇر. جاساعان قازاق ءۇيىمىزدى 2002 جىلدان بەرى تالاي ايتىس، جارمەڭكەلەرگە، جارىستارعا اپارىپ تىكتىك. ولار ءۇيىمىزدى وزدەرى اكەتىپ، وزدەرى الىپ كەلىپ ءجۇر. جالپى حالىق جاقسى باعاسىن بەرىپ جاتىر.
قازاق ەلىنە قازاق ءۇيىمىزدى اكەلۋ ارىلى ونەرىمىزدىڭ ءوزىمىز يگەرگەن، قولدانعان ءتۇرىن كەڭ كولەمدى دارىپتەگىمىز كەلەدى. جاستارعا، ۇرپاققا، ۇلتقا ۇلگى-ونەگە بولىپ، مۇرا رەتىندە ناسيحاتتالسا دەيمىن. تالاپتى جاستار بولسا كورىپ ۇيرەنسىن، كورسىن، بابا مۇراسىن باعالاسىن دەگەن ويىمىز بار. سول ويمەن بۇل اقبوز ءۇيدى جيەنىمىزگە اكەپ تابىستاپ وتىرمىز...
سۇحباتتاسقان جارقىن سالەن ۇلى
