«ءتارتiپ» ءوز تاريحىن 1999 جىلى قازىنالىق مەملەكەتتىك مەكەمە رەتىندە باستاعانى ەسىمىزدە. شىنىن ايتساق، ول جىلدار الماتىدا بۇگىنگىدەي تازالىك اتىمەن جوق بولاتىن. قوقىسقا ارنالعان كونتەينەرلەر اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ، اۋلالاردا اپتالاپ جاتاتىن كەزدەرi جيi بولاتىن. قالا شەتiندەگi جاڭادان اشىلعان ىقشاماۋدانداردىڭ اينالاسى مەن ۇلكەن الماتى وزەنى بويى قوقىس الاڭىنا اينالىپ، ءتۇرلى زياندى جاندىكتەر قاپتاپ، ايتارلىقتاي قيىندىقتار تۋعىزعان قالاقورجىنىنداعى قارجى تاپشىلىعى مەن كوپتەگەن شاعىن كاسىپورىنداردىڭ قوقىسپەن كۇرەسۋگە كۇشi جەتپەي جاتقانى كۇنى كەشە سياكتى ەدi.
اتالمىش كاسىپورىننىڭ باسقارما ءتوراعاسى عالىم سادىبەكوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ءوز مويىندارىنا العان اۋقىمدى جۇمىستى ويداعىداي اتقارۋعا تولىق مۇمكiندiكتەرi بار كورiنەدi. كاسىپورىن بالانسىنداعى 152 بىرلىك تەحنيكا تۇگەلدەي iسكە قوسىلعان جانە جۇمىس جاعدايىنا قاراي ارناۋلى قوندىرعىلارمەن جاراقتالعان. ۇجىمدا 800-دەن استام جۇمىسشى تۇراقتى ەڭبەك ەتەدى. ەڭ باستىسى، ەڭبەك اقىنى ۋاقىتىندا، تولىق كولەمiندە تولەپ تۇرادى. كاسىپورىننىڭ قارجى كوزi قالالىقتارعا كورسەتەتىن قىزمەتىندە.
جەر ۇيلەردە باۋ-باقشا، قورا-قوپسى بولعاندىقتان قوقىس اناعۇرلىم كوپ شىعاتىنى بەلگiلi، سوعان بايلانىستى باعانىڭ ءسال قىمباتتاۋ بولۋى ورىندى سياقتى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، تۇسكەن تابىستىڭ تەڭ جارتىسىنىڭ يەسى – قالالىق اكىمدىك. ياعني، قالا قورجىنىنا قۇيىلادى دەپ ءتۇسiنۋiمiز كەرەك.
ال، جەكە شاعىن كاسىپورىندار قوسىمشا قۇننان تۇسكەن پايدانىڭ تەك بەلگiلi بiر پايىزىن عانا سالىق رەتىندە تولەيتىنىن ەسكەرسەك، «ءتارتىپ» اق-ى قالا بيۋدجەتىنە قوماقتى ۇلەس قوسىپ جاتىر.
– جۇمىس بارىسىندا بiزدەردە دە قيىندىقتار كەزدەسىپ تۇرادى، – دەيدى عالىم زايىر ۇلى. – جاسىراتىنى جوق، كەيدە اۋلادا قوقىسقا تولى كونتەينەردى كورۋگە بولادى. ول بiزدiڭ مۇمكiندiگiمiزدiڭ جوقتىعىنان ەمەس. تۇرعىنداردىڭ وزدەرى كونتەينەرگە بارار جەرگە كولىكتەرىن قويىپ كەتەدi نەمەسە كەيبiر قۇرىلىس مەكەمەلەرi كوممۋنيكاسيالار جۇرگىزبەك بوپ ور قازىپ بiزدiڭ تەحنيكالاردىڭ جولىن بوگەيدi. بiر نۇكتە ءۇشiن بەكiتiلگەن قاتاڭ جۇمىس كەستەسىن بۇزا المايمىز. سiزدەر كەزدەيسوق كۋاگەر بولعان اجەيدiڭ ءۋاجi دۇرىس. ناقتى قانشا ادام بولسا سولارعا عانا تولەۋى كەرەك. ول ءۇشىن وزدەرىنiڭ پاتەر يەلەرى كووپەراتيۆىنەن انىقتاما الىپ كەلسە بولعانى، ارتىق تولەنگەن اقشاسى قايتارىلادى نەمەسە الداعى ايلاردىڭ تولەماقىسىن جابادى. كەيدە وسىعان كەرiسiنشە جاعدايلار دا ءجيى كەزدەسەدى. مىسالى، پاتەردە ەكi ادام تىركەلگەنمەن شىن مانىندە 5-6 ادام تۇرادى. بىرىنشىدەن، ونى انىقتاۋ وتە قيىن. ءاربىر ءۇيدى باس سالىپ تەكسەرۋ زاڭعا تومپاق كەلەدى. سوندىقتان، تىركەۋدەن تىس تۇرىپ جاتقان ادامدارعا تەگiن قىزمەت كورسەتۋگە تۋرا كەلەدi. قازiر كاسىپورىندارعا بارا قالساڭ «كوز جاستارىن كول ەتىپ» باستان كەشىپ وتىرعان قيىندىقتارىن الدىمەن اۋىزعا الادى. بiزدiڭ قالانىڭ تازالىعىنا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ وتىرعان «ءتارتiپتiڭ» «جىلاپ-سىقتاۋشىلاردىڭ» قاتارىنان ەمەستiگi كۋانتتى.
رەسمي دەرەكتەرگە نازار اۋدارساق، الماتىدان كۇنiنە ورتا ەسەپپەن 2000 تونناعا دەيiن قوقىس تازارتىلىپ، شىعارىلادى ەكەن. ال، كوكتەمگى جانە كۇزگى سەنبiلiكتەر بۇل كورسەتكىشتەر بارىنشا ەسەلەنەتىن كورىنەدى. وسىنشاما قوقىس قايدا كەتىپ جاتىر؟ ونىڭ بارار جەرi – قالادان وتىز شاقىرىمداعى ورتالىق پوليگون. الدىندا اتاپ وتكەن قوقىس شىعارۋشى ءىرىلى-ۋاقتى كاسىپورىندار، وعان قوسا قاسكەلەڭ قالاسى مەن اۋدانداعى اۋىلدار پوليگونمەن كەلىسىمشارتقا وتىرىپ، قالانىڭ دا، دالانىڭ دا قوقىسىن وسىندا اكەلiپ توگەدى. پوليگون قاراساي اۋدانىنا قاراستى ايتەي اۋىلىنىن ءدال ىرگەسىندە «الماتى-بىشكەك» تاسجولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان، اراسى نەبارi ءۇش-تورت شاقىرىم. باتىسىندا «اراي» اۋىلى دا الىس ەمەس. تابيعاتى تامىلجىعان جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ كوكتەمدەگi كورiنiسi تىم ەرەكشە. ءبىر كەزدەردە تاۋدان تارامدانىپ قۇلديلاپ اعاتىن تاۋ وزەندەرى تارتىپ كەتكەن كەڭ ارنالار بۇل ماڭدا ءجيى كەزدەسەدى. ءبىز ايتىپ وتىرعان پوليگون دا وسىنداي اڭعارعا ورنالاسقان. وزەن قۇرعاپ، تارتىلعانىمەن جاسىل جەلەك جامىلعان القاپتىڭ اجارى ايتارلىقتاي. جاقىن ماڭداعى اۋىلدىڭ مالى دا وسىندا جايلادى. سىرتتاي قاراساڭ جايلاۋدى ەسكە تۇسىرەدى. ءبىراق، وسىنشاما ادەمى كورىنىستىڭ شىرقىن ءار جەردە توگىلگەن قوقس بۇزىپ جاتىر. سوعان قاراعاندا تاياق تاستام جەردەگى پوليگونعا جەتپەي، تابيعاتقا جانى اشىماستار وسى جولاي تاستاپ، جونىنە كەتەتiنگە ۇقسايدى.
پوليگون مەن ايتەي اۋىلىنىڭ اراسىن جەلمەن ۇشىپ جەتكەن كاعاز، سەللوفان كالدىقتارى جالعاپ جاتىر. الىستان كوز جۇگىرتكەن ادامعا جاسىل تەڭiز بەتiنە مىڭداعان شاعالا كەلiپ قونعانداي اسەر قالدىرادى. بۇل ءوڭiردiڭ تابيعاتىنا تامسانا تۇرىپ، پوليگون جاساۋعا باسقا جەر تابىلمادى ما دەپ ەرىكسىز ويعا قالاسىز. قوقىستىڭ اتى قوقىس، قۇرامىنداعى مەتان، ەتيلەن، فوسفيل سياكتى ءتۇرلى زياندى زاتتار جەردا ەمەس، جەراستى سۋلارىن دا ۋلاپ جاتىر. بۇگىن اڭقىعان اۋاسىمەن دەمالىپ، ەرتەڭ لاستانعان سۋىنىڭ زاردابىن شەگىپ جۇرمەسiمiزگە كىم كەپىل؟ سوندىقتان الىپ مەگاپوليس الماتىعا قوقىس توگەتىن پوليگون ەمەس، قوقىستى وڭدەيتىن زاۋىت كەرەك. سول كەزدە جەر استى سۋلارى دا لاستانباس ەدى. بۇگىندە دامىعان ەلدەر قوقىستىڭ ءوزىن كادەگە جاراتىپ، پايداعا بەلشەدەن باتىپ وتىرعانىن بىلەمىز. ءبىزدىڭ سولاردان قاي جەرىمىز كەم. ءيا، وسىعان دەيىن قوقىس زاۋىتىن سالۋعا تالىپىستار بولدى. ءبىراق سونىڭ ءبارى اياعىنا دەيىن جەتكەن جوق. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ءوزى ەلىمىزدەگى ەكولوگيا ماسەلەسىن كوتەرىپ، جەرگىلىكتى بيلىك پەن ۇكىمەتكە ءتيىستى تاپسىرمالار بەرگەنىن بىلەمىز. وسى رەتتە الماتى قالاسى مەن الماتى وبلىسى اكىمدىگى بىرلەسىپ، ءبىر قوقىس وڭدەيتىن زاۋىت سالۋى كەرەك-اق. ايتپەسە الماتىنىڭ اسەم تابيعاتىن قۇرىتىپ بىتەمىز.
