90-شى جىلدار، استان-كەستەڭ، اۋىلداعىلار كومبيكورمدى تاماق ەتىپ، كولحوز-سوۆحوزدار ىدىراپ، ەلدىڭ مازاسى كەتكەن زامان.
ال، باس قالامىز بولسا، "الماتى: قازاقتاردىڭ استاناسى، ورىستاردىڭ باسپاناسى، ۇيعىرلاردىڭ اسحاناسى"،- دەپ ءدال ايتىلعان عوي. پاتەر جالداپ تۇرامىز. اسپيرانتتىڭ ستيپەندياسى جەتپەيدى ارينە. ينستيتۋتتىڭ ەدەنىن عالىمدار قايتقاندا جۋىپ، ۆاگون ءتۇسىرىپ، جازدا قۇرىلىسقا ("شاباشكا) بارىپ تيىن تاۋىپ كەلەسىڭ. اتتەڭ، ءبىر بولمە بولسا دا تۇراتىن جەر بولسا دەپ، شامى جارقىراپ جانىپ تۇرعان ۇيلەردىڭ جانىنان قىزىعا وتەتىن ەدىك.
ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا، ول دا سول، پاتەر جالداپ تۇراتىن ايتكەن باۋىرىم (ۇلىقبەك اعامىزدىڭ ءىنىسى) كەلىپ، "ەرتەڭ قازىقتارىمىزدى الىپ، جەر باسىپ الۋعا شىعامىز، باراسىڭ با؟"،- دەدى. بارماعاندا، قالامساپتان باسقا جوعالتاتىن تۇگىم جوق. ەرتەسىندە، قازىقتارىمزدى قۇشاقتاپ، جەتتىك "وربيتانىڭ" جوعارى جاعىنداعى جەرگە.
نەگىزى، ءوزىمىزدىڭ ۋنيۆەر بالالارى، تاريح، زاڭ، فيلولوگيا، ماتەماتيكا، حيميا جانە ت.ب فاكۋلتەتتەردى ءتامامداپ، پاتەر جالداپ، عىلىم قۋعاندار، ستاجەر مەن اسپيرانتتار، جاس مۇعالىمدەر. ەرتەڭىنە جانە ارى قارايعى كۇندەرى باسقا وقۋ ورىندارىنان، جۇمىسشى جاستاردان، تىگىن فابريكالارى جاتاقحانالارىنان باسپانام بولسا دەپ كۇيزەلگەن جاس وتباسىلار جينالا باستادى.
جەلتوقساننىڭ لەبى بولار، بيلىكتە ءالى دە وتىرعان "ۇلكەن اعا" وكىلدەرى ءدىر ەتە تۇسكەن بولۋى كەرەك، حاتشىلار، اپپاراچيكتەر، ومون باسشىلارى كەلە باستادى.
"كەتپەيمىز. اتامىز قازاقتىڭ قاسىق قانى تامعان، ءوز جەرىمىز!"،- دەپ قويامىز. ىشىڭنەن ويلاپ قوياسىڭ، اسپيرانتۋرا ءتامامدالىپ، كانديدات اتاعىن الۋعا ءبىر قالدام قالدى اۋ"، - دەپ. اركىمنىڭ ءوز كىشكەنە جوعالتاتىنى بار. ءبىر جاقسىسى، بالا-شاعا توركىنىندە، ۆاننوۆكادا. سوتوۆىي تەلەفون جوق، حابارسىز. ءبىراق، باسپانا جانعا باتىپ بارادى. مەيلى، ناپولەون ايتقانداي: "ۆوينا – پلان پوكاجەت!".
كەتپەدىك. كيىز ءۇي تىگىلدى. قالاعا تاراپ، جاتاقحانا، وقۋ ورىندارىن ارالاپ ەلدى جيناۋعا تىرىسامىز. كەشتەن باستاپ قىزۋ تالقىلاۋ. تەك قانا قازاقشا سويلەيمىز، ايتپەسە وسىنشا شتراف، ورتاداعى تاباققا سالاسىڭ (شالاقازاقتاردىڭ اقشاسىن جيناپ، تاماق پىسىرەسىڭ).
ەلگە قانداي قىزمەت جاسايمىز، نەنى وزگەرتەمىز؟! "قاراباۋىر قاسقالداق، قايدا ۇشتىڭ پىر پىرلاپ.."، "مەنىڭ ەلىم"، اباي، ومار حاييام، جامي، فيردوۋسي، ءشامشىنىڭ ولەڭدەرى، مۇحتار شاحانوۆ، مۇقاعالي، ولجاس، فاريزا، ەسەنبەرلين، ساكەن، ايتماتوۆتاردى ايتىپ، رۋحتارىن كوتەرىپ، جانىپ تۇرعان جاستار ەدىك.
قازاق جاستارىنا دەفيسيت – كىتاپ، جاڭا ولەڭدەر، ايتىس ونەرى بولدى. كىتاپتاردى كەزەكتەسىپ، توزىعى جەتىپ تەسىلگەنشە ىزدەپ ءجۇرىپ، تۇنىمەن وقىپ، كەلەسىمىز الاتىن ەدىك.
ءبىر باسشىلاردىڭ كەلىپ: "تاراڭدار، قايتىڭدار، بۇل زاڭسىز!"،- دەپ سويلەگەندەرىن تىڭداپ تۇرعانمىن، ءبىر مايور جەڭىمنەن تارتىپ، وڭاشاعا ىمدايدى.
قولىمنان قىسىپ: "قايتپاڭدار. شىداڭدار. بيلىك قورقىپ وتىر." دەدى.
86-دان كەيىن ميليسيانى ۇناتپاي جۇرگەنبىز، نە سەنەرىمدى، نە سەنبەسىمدى بىلمەي داڭمىن. تاعى ءبىر، سالماقتى، سۇستى گوركومنان، كەلگەن اعالار، تاماعىن جىرتىپ، ايقايعا باسقاندارمەن سويلەسىپ ءجۇر.
كەيىننەن بىلدىك قوي، قىزىلدىڭ قىسپاعىندا بولسا دا قازاعىنا قىزعىشتاي شىرىلداپ جۇرگەن بالتاش تۇرسىنبايەۆ پەن قازىردە وتستاۆكاداعى گەنەرال اسىل كەنەي ساعىمجان اعالارىمىز ەكەنىن.
قىزىعى الدىدا…قازىردە ويلاپ وتىرسام، "كۋكلوۆود" جوعارىدا ەكەن.
ءبىر كۇنى نۋركاديلوۆ دەگەن مىقتى كەلدى، دەپ شۋ ەتە قالدى ءبارى. زامانبەك اعامىزدى سوندا العاش كورۋىم.
مىنانداي، قاسىنا بارۋعا ءداتىڭ بارمايتىن سۇسىمەن باساتىن كىسى كەلدى، ەندى قالاي بولار ەكەن دەپ تۇرمىز. بارشامىزبەن قازاقشا امانداسىپ، حال-جاعداي سۇراسىپ، "ال ەندى كىمسىڭدەر، نە ويلاپ وتىرسىڭدار؟"،-دەدى. نە دەيمىز. باسپاناسىز، جەتىمدەرمىز دەپ جامىراپ بەردىك.
"العان سوڭ، اناۋ سۋ قويماسىنان ارى، تاۋعا دەيىن ءبىراق المايسىڭدار ما"، دەدى، قالجىڭ – شىنىن ارالاستىرىپ.
ءسال ويلانىپ: "ەندى، ءبارى زاڭ اياسىندا بولسىن. مەن قالالىق اتقارۋ كوميتەتى باسشىسىمىن. سوندا كەلىڭدەر، اقىلداسايىق"،- دەدى.
ەرتەسىندە، ورتامىزدان دەلەگاسيا شىعارىپ، كەلىسسوزدەرگە بارىپ ءجۇرمىز. ول كىسىنىڭ ورىنباسرى سەرىك ابدراحمانوۆ اعامىز، جىبەك ومارحان قىزى اپايىمىز (ۇمىتپاسام)، قازاققا كۇيەۋ بالا ۆيكتور حراپۋنوۆ بار ەكەن.
ءبارى جىلى جۇزبەن قارسى الادى، شايلارىن بەرىپ اقىلداسادى. ءبىز اڭ-تاڭبىز. اقىرى، سول وزدەرى وتىرعان عيماراتتىڭ (ابىلاي حان – گوگولدەن جوعارى) 3ء-شى قاباتىنداعى داڭعاراداي ءماجىلىس زالىن بىزگە بەرىپ قويدى. جەر الاتىنداردىڭ دوكۋمەتتەرىن جيناڭدار، پاپكاعا تىگىڭدەر،- دەيدى.
ارالدان، سەمەيدەن، قاراقالپاقستاننان، ەلدىڭ ءار تۇكپىرىنەن جان باعىپ كەلگەن قازاقتا قايداعى قۇجات. ول كەزدە قالا تىركەۋگە (پروپيسكا) جابىق بولاتىن. كەڭەستىڭ قىزىل پاسپورتى، بالالارىنىڭ تۋۋى تۋرالى كۋالىك كوشىرمەلەرى، بولدى. بار دوكۋمەنت وسى. ولاردى پاپكالارعا سالىپ تىركەپ، جيناپ جاتىرمىز.
"شاڭىراق" باسپاناسىزدار ۇيىمى قۇرىلىپ، باسشى ەتىپ ۋنيۆەرسيتەتتى ەندى ءتامامداعان مەدەت قۇلجابايەۆ باۋىرىمىزدى تاعايىنداپ، جۇمىس كوميتەتىنە جەڭىس سابرايموۆ، توقتاسىن ءومىرزاقوۆ، داۋرەن اعا،،جانات جانە تاعى بىرنەشە جىگىتتەر كىردىك.
اقىرى، تىزىمدەر جاسالىپ، جازدىڭ ىستىعىندا تىزىممەن جەر تاراتۋعا شىعامىز. مي دالا. جول، جارىق، سۋ، بالاباقشا، مەكتەپ جوق، مىناۋ قالاي ەلدى مەكەن بولادى ەكەن،- دەپ تە ويلاپ قويامىن.
سول تىرىلىكپەن، كەيىننەن الما-اراساننان "حان ءتاڭىرى"، رازۆيلكادا "دۋمان"، تومەندە "شاڭىراق"، تولە ءبيدىڭ بىتكەن جەرىنەن "التىن بەسىك" ىقشاماۋداندارى پايدا بولدى.
جەر العانىمىز دۇرىس قوي، ءقازىر قايدا تۇرامىز؟،- دەپ باتىلدانىپ العانسىڭ، قالاداعى بوس عيمارات، جاتاقحانالاردى باسىپ الۋ باستالدى. ۆينوگرادوۆ،88 (قازىردە قاراساي باتىر) بۇرىندا كازگۋدىڭ ماتفاگىنىڭ جاتاقحاناسى بوساپ قاپتى دەپ سوندا مەن دە كىرىپ الدىم.
ورتالىق ەسكى مونشا مەن وسى جاتاقحانا 1937 جىلى سالىنىپ، توزعاندىقتان، قۇلاتىلسىن دەگەن قاۋلى بار ەكەن. قۇلاتۋ باعاسى 110 000رۋبل. ونى، سول كەزدەگى "مەدەۋ بانك" (كازكوممەرسبانك) سۋحانبەردين نۇرجان ۋاقىتشا قارجىلاندىرىپ، اللا رازى بولسىن رەكتور اشىربەك سىعايەۆ مارقۇم اعامىز ساتىپ بەردى.ەكى جىلدان سوڭ عيماراتتى ساتىپ 133 وتباسىنا ءۇي الۋعا 400 000ر تاراتتىق. سوندا، جوعارىدان: "انا مۇرتتىعا ايتىڭدار، قازاقتان باسقاعا ساتسا، جەردىڭ تۇبىنەن مۇرتىنان سۇيرەپ شىعارىپ، سازايىن بەرەم!"،- دەپ سالەم ايتىپ جىبەرىپتى.
تاعى ءبىر جاي. پروپيسكا جوق دەپ زار جىلاپ جۇرگەندە، سول كەزدەگى، قالالىق پاسپورت ستولىنىڭ باسشىسى پولكوۆنيك شورتانبايەۆ جۇماحان اعامىز، ءبىر ءپاسپورتيستىن جاتاقحانامىزعا وتىرعىزىپ قويىپ، بارلىعىمىزدى قالاعا تىركەپ بەردى.
كەيىن ەستىدىك قوي. سول اعالارىمىزدىڭ اقىلىمەن، ستۋدەنت جاتاقحانانىڭ 3ء-ى قاباتى، شەت بولمەدە، ەلەكتر پليتكاسىنا ازداپ سۋ قۇيىلعان ءجۇندى ءبىر ىدىسقا سالىپ، قايناتپاق بولىپ، "ۇمىتىپ كەتەدى – مىس"، ءبىراق ءتۇتىن باستالىپ، بولمە ورتەنە باستاعاندا، ءورت سوندىرگىشتەر جىلدام ارادا كەلىپ جەتىپ، سوندىرەدى. سول، "ورتەنىپ كەتتى" دەپ ستۋدەنتتەرى مەن سوندا سانالى عۇمىرلارىن وتكىزگەن دەكاننان باستاپ، حاتشىعا دەيىن، قازىردە "بايكەن" مەشىتىنە قيعاشتاپ قارسى جاقتا تۇرعان جاڭا ۇيلەردەن پاتەرلەر الىپ كوشىپ كەتتى.
سونىمەن، الماتى قالاسىنداعى قازاق جاس وتاۋلار تۇراتىن جاتاقحانالار وتباسىلىق ۇيلەر بولىپ تىركەلىپ، مەكەمەلەردىڭ بالانسىنداعى الەۋمەتتىك نىسانالار بولىپ تابىلاتىن بالاباقشالاردى، تۇرعىن ۇيلەر رەتىندە تىركەۋگە مۇمكىندىكتەر جاسالدى.
كەيىننەن ەستىدىك: قالادا ءبىر عانا 12ء-ى قازاق مەكتەبى قالىپتى، تۇرعىندپرىڭ 20 پايىزىن عانا قۇراپپىز.
وسى ۇلكەن شارالاردى جاساپ ءجۇرىپ، قازىردە الپىستان اۋقىمداعان قۇرداستارىممەن بىرلەسىپ، ۇلكەن قىزمەت جاساپ جۇرگەنىمىزدى اڭداماپپىز. "وتىزىندا وردا بۇزباعان، قىرقىندا قامال المايدى!"،- دەگەن اتامىز قازاق. ءبىز ءوز قامالىمىزدى الىپپىز…
وسىنشاما جىل ايتىلماي كەلگەن سىرلاردى ايتىپ ءوتىپ، اتى اتالعان جانە اتالماعان، سىرتىمىزدان قولداپ، ەلى ءۇشىن قىزمەت ەتكەن اعالارىمىزعا رازىلىعىمىزدى بىلدىرگىمىز كەلەدى.
حالىق، ءوز ەرلەرىن ۇمىتپايدى! كەيىنگى تالاس – تارتىس ول بولەك. ءبىز تەك سول كەزدەگى اتقا قونعان ازاماتتاردىڭ نيەتىن، قىزمەتىن ايتىپ ەسكە الىپ وتىرمىز. الدىڭعىلار باقيلىق بولىپ كەتىپ جاتىر، قالعاندارىڭىزعا وتىز جىل ويىمىزداعىنى ەل اتىنان بىلدىرسەك جانە دە جاستارعا عيبرات بولسىن دەگەن نيەت.
سونىمەن، اعالارداڭ ارتىندا تۇرىپ، جەر تاراتىپ، پروپيسكا جاساتىپ، الماتى شاھارىن قازاقتاندىرعان كىم ەكەن؟ ول – قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتى، قازاق دەگەندە بارىنە بارعان – ءبىزدىڭ زامانبەك ءنۋرقادىلوۆ اعامىز. ارينە، ول كىسى دە ودان جوعارى اعالارمەن كەلىسىپ جاساعان بولار. شىنى كەرەك، ول جاعىن بىلە بەرمەدىك. قازىرگى ورتامىزداعى اعا بۋىن بىزدەن كوبىرەك بىلەدى عوي. بىزدىكى تەك، اعالارعا ايتار العىس قانا.
مادياروۆ ميرحات،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ءدىن جانە قوعامدىق قاتىناستار ەكسپەرتى.
الماتى. مامىر 2020 جىل
