ەلىمىزدە اەس سالۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن جوق. ەكس-مينيستر بولات اقشولاقوۆ بىلتىر نىساندى الماتى وبلىسىنداعى ۇلكەن اۋىلىنىڭ ماڭىندا سالۋ جوسپارلانىپ وتىرعانىن مالىمدەگەن ەدى.
سونداي-اق، ول جۇڭگو، رەسەي، كورەيا، فرانسيا سياقتى ەلدەردەن جەتكىزىشۋلەردىڭ تەكسەرىلگەن رەاكتورلىق تەحنولوگيالارىنىڭ قىسقا ءتىزىمى جاسالىپ، ياعني ۆەندوردى تاڭداۋ بيىل انىقتالاتىنىن دا تىلگە تيەك ەتكەن. ەندى بۇل ءىستى جاڭا مينيستر الماسادام ساتقالييەۆ قولىنا الۋى ءتيىس. الايدا، قوعامدا «اەس سالىنسا، بالقاش كولىنە زيانى تيەدى نەمەسە سۋ كولەمىن ازايتىپ جىبەرەدى» دەگەن كەرەعار پىكىر كوپ. جۇرتتىڭ شىندىققا جاناسپايتىن اقپاراتقا سەنىپ، قاڭقۋ سوزدەرگە ەرىپ كەتەتىنى تۇسىنىكتى.
«قازاقستاندىق اتوم ەلەكتر ستانسيالارى» ج ش س اتوم ەنەرگەتيكاسى ءبولىمىنىڭ ينجەنەرى اسۋان سيابەكوۆ: «اەس-تە راديواكتيۆتى قالدىقتار سىرتقا شىقپايدى. بىرنەشە كونتۋر بولادى. سول كونتۋر بويىندا سالقىنداتىلادى. ءبىز سۋدى نە ءۇشىن قولدانامىز؟ ەڭ الدىمەن رەاكتوردى سالقىنداتۋ ءۇشىن. بۇل سۋدى توعانداردان، جانىنداعى كولدەن الامىز. كونتۋرداعى قۇبىرمەن جۇرەتىن سۋ كول نەمەسە توعانداعى سۋمەن جاناسپايدى. سوندىقتان «راديواكتيۆتى قالدىقتار بالقاش كولىنە قۇيىلادى» دەگەن پىكىر دۇرىس ەمەس» دەگەندى تاپتىشتەي جەتكىزدى.
ونىڭ ايتۋىنشا، اەس بالقاشتىڭ سۋىن ازايتپايدى.
«البەتتە، اەس رەاكتورىنا بالقاش سۋى پايدالانۋى مۇمكىن. ءبىرىنشى، بالقاش سۋىن پايدالانۋعا بولادى، ەكىنشى قۇرعاق گراديرنيا ارقىلى سۋىتۋعا بولادى. ەگەر سۋدى بالقاش كولىنەن تىكەلەي الساق، الدەقايدا تيىمدىرەك. بۇرىن 2 جانە 2+ رەاكتور پايدالانىلدى. ال بۇگىندە اپاتتى جاعداي بولدىرماس ءۇشىن رەاكتوردىڭ ءقاۋىپسىز 3+ بۋىنىنا كوشىپ جاتىر. بۇلار بالقىپ كەتپەيدى، راديواكتيۆتى قالدىقتار سىرتقا شىعىپ كەتۋ ءقاۋپى جوق، سۋمەن جاناسپايدى» دەگەن پىكىردە.
ال بۇل تۇرعىدا ماماندار مەن ءتيىستى سالاعا جاۋاپ بەرەتىن مەكەمە باسشىلىعى نە دەيدى؟
ماسەلەن، الماتى وبلىسى بويىنشا ەكولوگيا دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى قونىسبەك ەسكەندىر ۇلى: «مۇنىڭ ءبارى اەس سياقتى ستراگەتيالىق نىساندى سالۋ بارىسىندا ەسكەرىلەدى دەپ ويلايمىن. ادام دەنساۋلىعىنا، سۋ رەسۋرسىنا زيانى جوق بولعاننان كەيىن قابىلدانعان شەشىم عوي. ادامزات تىرشىلىگىنە، قورشاعان ورتاعا، وسىمدىك پەن جانۋارلار الەمىنە، سۋ رەسۋرستارىنا اسەرى قانداي؟ ءقازىر ءالى دە بولسا عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلۋى قاجەت. ال ماماندار تاراپىنان بالقاش كولىنە زيانى تيەدى، سۋ دەڭگەيى ازايىپ كەتەدى دەگەندى ەستىمەدىم. سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ كوميتەتى مەن ەكولوگيا كوميتەتى شەتەل تاجىريبەسىن جيناقتاپ، زەردەلەپ جاتىر. بۇل ماسەلە ءالى دە ناقتىلانادى»، – دەيدى.
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ گەوگرافيا جانە تابيعاتتى پايدالانۋ فاكۋلتەتى، يۋنەسكو جانە تۇراقتى دامۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى ءجۇمانالى ەركىنبەك ۇلى قازاقستاندا 2040 جىلعا دەيىن اۋىز سۋ تاپشىلىعى 5 ملرد تونناعا جەتەتىنىن ايتتى.
«ويتكەنى، سۋدىڭ 50 پايىزى وزبەكستان، قىرعىزستان، قىتايدان كەلەدى. ولاردىڭ دا حالقىنىڭ سانى ءوسىپ جاتىر، وزدەرىنەن ارتىلمايدى. كەزىندە ەلىمىزدە قورعاسىن، مىرىش كونسەنتراتىن شىعارعان شاحتالار بولدى. ونىڭ تەرەڭدىگى 1 شاقىرىمعا جەتتى. ارنا بۇزىلىپ، سۋدىڭ كوزدەرى شاحتاعا قۇيىلادى. ءبىر شاحتاداعى تولعان سۋدى شىعارۋعا 6 ملرد تەڭگەدەن استام قارجى جۇمسالادى. ويلاي بەرىڭىز، قازاقستاندا قانشاما شاحتا بار. اۋىز سۋ تاپشى بولعاندا ونسىز دا سول سۋدى جەر استىنان شىعارۋعا تۋرا كەلەدى. بىزگە ەنەرگيا كوزى كەرەك. الەم بويىنشا ۋران وندىرۋدە ءبىرىنشى ورىندامىز. ءبىراق سۋعا جارىماي، ەكونوميكا قۇلدىراسا نە بولامىز؟ دەمەك، اەس سالۋعا بولاشاق ءومىردىڭ ءوزى ءماجبۇر ەتىپ وتىر. ال بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىن جاڭعىرتايىق دەسەك، جەل قازاقستاننىڭ بارلىق جەرىندە ۇزدىكسىز سوقپايدى. وعان قوياتىن ەلەكتر ستانسياسىنىڭ كۇشى جەتىسپەيدى. قۇلاما سۋ بولسا – تاپشى. كۇننەن ءوندىرۋ ءۇشىن تازا كۆارس كەرەك. ول – قىمبات. ەگەر ءبارىن ويلاستىرىپ ىستەسەك، قورشاعان ورتاعا، بالقاشقا زيانى تيمەيتىندەي امالىن جاساۋعا بولادى. وندىرىسكە قاجەتتى سۋ تۇششى بولۋى كەرەك سوندىقتان اەس سالۋدان باسقا جول جوق. تارازىعا سالساق، اەس-كە جۇگىنەمىز. اينالاسى 50 جىلدا مۇناي قورى تاۋسىلادى. ءقازىر قارجى كوزى بار كەزدە ەلىمىزدە نەگە ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتىپ الماسقا؟»
سونداي-اق، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى، الەۋمەتتىك جۇمىس كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى ءمانسيا سادىروۆا دا اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ دۇنيە جۇزىندە قولدانىلىپ جاتقان اۋقىمدى ستراتەگيالىق قۇرىلىم ەكەنىنە ەكپىن ءتۇسىردى.
«الەمنىڭ 30-دان استام ەلىندە بار. حالىق اراسىندا اەس-تىڭ پايداسىن، ونىڭ قانشالىقتى قوعامعا بەرەتىن وڭ اسەرىن، قانشالىقتى ەكولوگياعا ءتيىمدى ەكەنىن تۇسىندىرەتىن شارالاردى جالعاستىرا بەرسە، حالىقتىڭ وي-پىكىرى وڭالادى دەپ ويلايمىن. اەس سالۋ – زاماننىڭ تالابى. دۇنيەجۇزىلىك الپاۋىت ەلدەر ەنەرگيانى وسى دۇنيەدەن الىپ، قولدانىپ وتىرعالى قاي زامان. ول بىزگە كەرەك. اتوم ەنەرگياسى – تازا ەنەرگيا. نەگىزىنەن ءبىزدىڭ قازىرگى قولدانىپ جۇرگەن ەنەرگيا كوزدەرىنە قاراعاندا اەس ارقىلى الىنعان ەنەرگيانىڭ ەكولوگياعا زيانى كەرىسىنشە از»
دەمەك، ەلىمىزدە ەلەكتر ەنەرگياسى تاپشىلىعىن الىستان-اق كورىپ، ءبىلىپ وتىرعان ماماندار اەس سالۋدىڭ قاجەتتىگىن تاپ باسادى. قوعامداعى ءتۇرلى قاڭقۋ سوزدەردىڭ دە ميف ەكەنىن بىلەتىن ولار مۇنىڭ ءبارىن جۇرت ۋاقىت وتە كەلە جەتە تۇسىنەدى دەيدى.
