«قازاق جاستارىنىڭ عارىشقا ۇشقانىن قالايمىن»
كۇنى كەشە عانا عارىشقا ۇشىپ اپ-ساتتە قازاقستانداعى ەڭ تانىمال ادامعا اينالعان ايدىن ايىمبەتوۆ سوڭعى ۋاقىتتارى ەل-ەلدى ارالاپ، عارىشقا ۇشقانداعى اسەرىمەن ءبولىسىپ ءجۇر. مۇنداي كەزدەسۋلەردىڭ باستى ماقساتى جاستاردى وتانشىلدىق سەزىمگە ۇندەۋ بولىپ تابىلادى. ءبىراق كەزدەسۋ جايىندا حابار تاراتقان كەيبىر ارىپتەستەرىمىز ەلىمىزدى عارىش سالاسى دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىپ، سىپىرا ماقتاپ جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس. شاماسى ولار كوپىرمە سوزبەن قازاقستاندى عارىشتىق دەرجاۆالاردىڭ قاتارىنا قوسۋدى كوكسەيتىن بولسا كەرەك.
تاياۋدا الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ باستاماسىمەن ايدىن ايىمبەتوۆ ازاماتتىق اۆياسيا اكادەمياسىندا بولاشاق اۆياسيا ماماندارىمەن كەزدەسىپ، ولاردىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەردى. ءوز كەزەگىندە ازاماتتىق اۆياسيا اكادەمياسىنىڭ رەكتورى مۇحتار بايجۇمانوۆ جيىننىڭ ماقساتىن ايتىپ وتكەننەن كەيىن، كوپىرمە سوزدەن قاشىپ، جاستار مەن عارىشكەردىڭ ەمەن-جارقىن سويلەسۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزىپ، اسەرلى اڭگىمەنى ەستىپ، تانىم كوكجيەگىمىز وسە تۇسكەندەي بولدى. ءاپ دەگەننەن-اق، عارىشكەر مەن بولاشاق ۇشقىشتاردىڭ اراسىندا تارتىمدى سۇحبات ءوربىدى. ءوز كەزەگىندە ايدىن ايىمبەتوۆ ستۋدەنتتەرگە «مەن بۇعان دەيىن كوپتەگەن ۇجىمدىق كەزدەسۋدە بولىپ، جاستاردىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەردىم. مەن ءۇشىن بۇگىنگى كەزدەسۋ ەرەكشە بولاتىنىنا سەنىمدىمىن. ويتكەنى، مەن بۇگىن بولاشاق ۇشقىشتارمەن، ياعني، ارىپتەستەرىممەن كەزدەسىپ وتىرمىن. مۇحتار مىرزا ماعان اكادەميانىڭ ماتەريالدىق تەحنيكالىق بازاسى مەن جاڭادان الىنعان جاتتىعۋ مانەجدەرىن كورسەتتى. ماڭىزدى قۇرىلعىلاردى كۇندەلىكتى ساباق بارىسىندا پايدالانىپ جۇرگەن اكادەميا تۇلەكتەرى بولاشاقتا بىلىكتى ۇشقىش بولىپ شىعاتىنىنا سەنىم زور. سىزدەرگە وسى مۇمكىندىكتى بارىنشا پايدالانۋعا كەڭەس بەرەمىن»، – دەپ جاستارعا اعالىق كەڭەسىن ايتتى. وسى رەتتە قۇر سوزدەن قۋىرداق قۋىرماي، عارىشكەر مەن جاستاردىڭ اراسىندا وربىگەن اسەرلى اڭگىمەنى قىسقاشا گازەت وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز.
سۇراق: ايدىن اعا، عارىشقا ۇشقاندا ءبىراز عىلىمي-تاجىريبەلىك سىناقتار جۇرگىزگەنىڭىزدى بىلەمىز. تاجىريبە بارىسىندا توسىن وقيعالار ورىن المادى ما؟
ايدىن ايىمبەتوۆ:
– عارىش كەڭىستىگىنە كوتەرىلگەندە مەن قازاق عالىمدارىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا فيزيكا-تەحنيكالىق، مەديكو-بيولوگيالىق 20-عا جۋىق عىلىمي تاجىريبە جۇرگىزدىم. بۇلاردىڭ ءبارى وتاندىق عىلىمدى دامىتۋ ءۇشىن اسا قاجەت جوبالار. تاجىريبە بارىسىندا كەيبىر زاتتاردىڭ تارتىلىس كۇشىنەن تىس عارىش كەڭىستىگىندە قانداي كۇيگە تۇسەتىنىن باقىلاپ، ونى بەيناتاسپاعا ءتۇسىرىپ، عالىمدارعا جەتكىزىپ بەردىم. تاياۋدا ءبىر عالىم عارىشتا جۇرگىزىلگەن تاجىريبەنىڭ ارقاسىندا عىلىمدا ماڭىزدى ءتورت عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسى قولعا الىنعانىن ايتىپ، قۋانتتى. سونىمەن قاتار ۋلتراكۇلگىن ساۋلەلەردى تۇسىرەتىن ارنايى كامەرامەن عارىش كەڭىستىگىندەگى گامما ساۋلەلەرىن ءتۇسىرىپ الدىم. بۇل زەرتتەۋدىڭ مەديكو-بيولوگيالىق ماڭىزى زور. عالىمدارىمىز الداعى ۋاقىتتا وسى ماتەريالداردى پايدالانىپ، رادياسيا ساۋلەسىن كەڭ كولەمدە زەرتتەيدى. ال وقىس وقيعاعا كەلەتىن بولساق، تاجىريبە جۇرگىزۋ بارىسىندا ەشقانداي توتەنشە وقيعا بولعان جوق.
سۇراق: ءسىزدىڭ ماماندىعىڭىز ۇشقىش پا؟
ايدىن ايىمبەتوۆ:
– ءيا، مەن – ۇشقىشپىن. ءبىراق مەن سىزدەر سياقتى جولاۋشىلار ۇشاعىن باسقارمايمىن. اسكەري جويعىش ۇشاقتاردى تىزگىندەيتىن مامانمىن.
سۇراق: ۇشقىش، عارىشكەر بولۋدى بالا كەزىڭىزدە ارماندادىڭىز با؟
ايدىن ايىمبەتوۆ:
– ادامزات بالاسى العاش رەت عارىشقا ۇشقان قازاق توپىراعاندا تۋعان بالالار سەكىلدى مەن دە عارىشكەر بولۋدى ارماندادىم. كەيىننەن ەسەيىپ، جوعارى سىنىپقا اياق باسقاندا ىزگى ارمانىمدى ىسكە اسىرۋدىڭ جولدارىن قاراستىرا باستادىم. كەڭەس زامانىندا عارىشقا ۇشقان ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگى اسكەري ۇشقىشتار ەدى. سوندىقتان عارىشكەر بولۋ ءۇشىن الدىمەن اسكەري ۇشقىش بولۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىم. سونىمەن قاتار كۇرەسپەن اينالىسقان ادامداردىڭ عارىشقا ۇشقاندا ورگانيزمى عارىش كەڭىستىگىنە تەز بەيىمدەلەتىنىن ءبىلىپ، ءبىراز جىل كۇرەسپەن دە اينالىسقان كەزدەرىم بولدى. وسىلايشا تىڭعىلىقتى دايىندىق پەن تىنىمسىز ىزدەنىستىڭ ارقاسىندا ارمانىما قول جەتكىزدىم.
سۇراق: بولاشاقتاعى جوسپارىڭىزبەن بولىسسەڭىز؟
ايدىن ايىمبەتوۆ:
– الداعى ۋاقىتتا «قازعارىشتا» قىزمەتىمدى جالعاستىرامىن. سونىمەن قاتار عارىشقا تاعى ءبىر مارتە ۇشۋ ويىمدا بار. دەگەنمەن عارىشقا قازاق جاستارىنىڭ ۇزاق مەرزىمگە ۇشقانىن قالايمىن. ويتكەنى مەنىڭ جاسىمدا عارىش كەڭىستىگىندە ۇزاق ۋاقىت ايالداۋ ءقاۋىپتى. عارىشكەر مەيلىنشە جاس بولسا، عارىش كەڭىستىگىندە ۇزاق ۋاقىت بولاتىن مۇمكىندىگى بار. سوندىقتان قازاق جاستارىنىڭ عارىشقا ۇشقانىن قالايمىن.
سۇراق: ءسىز اسكەري ۇشقىشسىز. ال بىزدەر بولاشاقتا ازاماتتىق اۆياسيا سالاسىنىڭ ۇشقىشى بولۋعا تالپىنۋدامىز. مامان رەتىندە ايتىڭىزشى، اسكەري ۇشقىش پەن ازاماتتىق اۆياسيا سالاسى ۇشقىشتارىنىڭ اراسىندا قانداي ەرەكشەلىكتەر بار؟
ايدىن ايىمبەتوۆ:
– ءدال وسى سۇراققا جاۋاپ بەرەتىن قىزىق ءازىل بار. ونى وزدەرىڭىز دە بىلەتىن شىعارسىزدار. سوندىقتان ونى ايتپاي-اق قويايىن. شىندىعىندا اسكەري ۇشقىش پەن ازاماتتىق اۆياسيا سالاسى ۇشقىشتارىنىڭ اراسىندا وزىندىك ەرەكشەلىك بار. ازاماتتىق اۆياسيا سالاسى ۇشقىشتارى ءبىرىنشى كەزەكتە جولاۋشىلاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن ەسەپكە الىپ، ۇشاقتى باسقارادى. ويتكەنى ۇلكەن لاينەردىڭ ىشىندە جاس تا، كارى دە وتىرادى. ال اسكەري ۇشقىشتار يسترەبيتەلمەن ۇشىپ كەلە جاتىپ 1،5 سەكۋند ىشىندە 60 گرادۋسقا شالت بۇرىپ، كۇردەلى مانيەۆرلار جاساي الادى. سوندىقتان ەكى سالا پيلوتتارىنىڭ ۇشاقتى باسقارۋدا وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. سوندىقتان اسكەري ۇشقىشتاردى ازاماتتىق اۆياسيا سالاسىنا جۇمىسقا قابىلداي بەرمەيدى (كۇلدى).
سۇراق: عارىش كەڭىستىگىندە جەر شارىنان قانداي دا ءبىر قىزىق قۇبىلىستار كورە الدىڭىز با؟
ايدىن ايىمبەتوۆ:
– عارىشكەرلەر اراسىندا «ەگەر عارىشتان وقىس جايتقا كۋا بولىپ، توسىن جايتتى كورسەڭ، ونى بىردەن پسيحولوگقا ايتپا» دەگەن ءازىل بار. عارىش كەڭىستىگىندە توتەنشە ءبىر قۇبلىستى كورىپ، كۋا بولمادىم. ءبىراق سولتۇستىك ءپوليۋستىڭ كۇن نۇرىنا مالىنۋى ماعان قاتتى اسەر ەتتى. بۇل كورىنىستى تىلمەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. تەك قانا كورۋ كەرەك.
سۇراق: عارىشتان جەرگە قاراعاندا كوركىمەن كوز تارتقان جەر بولدى ما؟
ايدىن ايىمبەتوۆ:
– بولدى. ول – كەڭ بايتاق قازاق جەرى. ويتكەنى قازاق جەرىندە وزەن مەن كول، تاۋ، نۋ ورمانعا ورانعان ايماق پەن شولەيت جەرلەر بار. وسى تابيعات انانىڭ عاجايىپ ۇيلەسىمى عارىشتان كوزگە بىردەن شالىنادى. بۇل – شىن ءسوزىم. سەنىڭىزدەر.
سۇراق: ايتىڭىزشى، عارىشتان وزگە عالامشارلار جاقسى كورىنە مە؟
ايدىن ايىمبەتوۆ:
– عارىشتان وزگە عالامشارلاردى تاماشالاۋدى سوزبەن ايتىپ جەتكىزە المايمىن. بىزدەر اتموسفەرا قاباتىنان وزگە عالامشارلاردى مۇلدە كورە المايمىز. عارىشتا مۇنداي كەدەرگى بولماعاندىقتان وزگە عالامشارلاردى انىق كورۋگە بولادى. مارس، يۋپيتەر، ساتۋرن ءبارى-بارى قول سوزىم جەردە تۇرعانداي اسەرگە قالدىرادى.
سۇراق: عارىشتان ورالعاننان كەيىن دۇنيەتانىمىڭىزدا قانداي دا ءبىر وزگەرىستەر ورىن الدى ما؟
ايدىن ايىمبەتوۆ:
– وتە ورىندى سۇراق. بىزدەر جەر بەتىندە جۇرگەندە جەر انانىڭ شەتى مەن شەگى جوق كەڭ دۇنيە دەپ ەلەستەتەمىز عوي. ال عارىشتان قاراعاندا جەردىڭ تۇڭعيىق كەڭىستىك تۇرعان قورعانسىز پلانەتالاردىڭ ءبىرى ەكەنىن بايقايسىڭ. عارىش كەمەسىنىڭ يلليۋميناتورىنان قاراعاندا جەرشارىن ايالاۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزى زور ەكەنىن ءتۇسىندىم. وسى تۇرعىدان العاندا جان دۇنيەمدە ءبىراز وزگەرىستەر بولدى.
سۇراق: عارىشقا ۇشاردا قانداي دا ءبىر قورقىنىش، قوبالجۋ سەزىمىن باستان كەشتىڭىز بە؟
ايدىن ايىمبەتوۆ:
– قورقىنىش بولماسا دا، قوبالجۋ سەزىمى بولدى. ءوز باسىم تالاي ۇشۋ-جاتتىعۋلارىنان ءوتىپ، بويىمداعى قورقىنىشىمدى جەڭدىم دەپ ويلاۋشى ەدىم. ءبىراق «سويۋز تم-18م» كەمەسىنە ءمىنىپ، بارلىق ليۋكتەر جابىلىپ، الىپ ماشينا وت العاندا ءبىراز قوبالجىدىم. ويتكەنى، 200 ميلليون اتتىڭ كۇشى بار الىپ زىمىران دىرىلدەپ، جەردەن كوتەرىلگەندە، ونىڭ كۇش-قۋاتى كىمدى بولسا دا قوبالجىتار ەدى.
سۇراق: عارىشتا سۋ كەڭىستىكتە قالقىپ جۇرەتىنىن بىلەمىز. جۋىنۋ بارىسىندا قيىندىق تۋىندامادى ما؟
ايدىن ايىمبەتوۆ:
– عارىشكەرلەر جۋىنبايدا، تەك سۇرتىنەدى (كۇلدى). ويتكەنى سۋ دەنەگە جۇقپايدى. سوندىقتان بىزدەر ۇيقىدان تۇرعان بەتتە ارنايى دىمقىل سۇرتكىشتەرمەن ءسۇرتىنىپ، تازالىق ساقتادىق.
سۇراق: سالماقسىزدىق جاعدايىندا ۇيىقتاۋ قيىندىق تۋعىزباي ما ەكەن؟
ايدىن ايىمبەتوۆ:
– عارىشقا ۇشقانىمدا كوسىلىپ جاتىپ ۇيىقتاۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى دۇنيە ەكەنىن تۇسىنگەندەي بولىم. ويتكەنى عارىشتا تارتىلىس كۇشى بولماعاندىقتان كۇنى-تۇنى اۋادا قالىقتاپ تۇراسىڭ. ادەتتە بىزدەر جاستىق جاستانىپ، باسىمىزدى ىڭعايىمىزشا قيسايتىپ، ۇيقىعا باس قويامىز عوي. ال عارىشتا باسىڭدى قالاعان جاعىڭا قيسايتىپ ۇيىقتاي المايسىڭ. تەك سۇلىق جاتىپ ۇيىقتاپ كەتەسىڭ. سوندىقتان عارىشتا بولعان ساتىمدە جەردە جاتىپ ۇيىقتاعاندى قاتتى اڭسادىم.
دايىنداعان نۇرلان جۇماحان.
